Sænsk tónlist

Í Svíþjóð er löng hefð fyrir þjóðlagatónlist eins og polka, skottís, vals, polska og mazurka. Sænska þjóðlagatónlistin er mest spiluð á harmonikku, klarinett, fiðlu og/eða nikkelhörpu. Á sjöunda áratugnum (1960-1970) fóru ungir sænskir tónlistarmenn að sækja í þjóðlagatónlistina. Þeir vildu lífga við hefð sem var að deyja út. Ungu Svíarnir spiluðu tónlistina m.a. í almenningsútvarpi og -sjónvarpi. Þeir lögðu áherslu á polska, leikinn aðeins af hljóðfærum, en u.þ.b. 30 árum síðar, á árunum um 1990-1995, fór söngur að vera áberandi í tónlistinni. Þessi bylting sem átti sér stað um og eftir 1960 er kölluð „Afturhvarfið“.

Sænsk tónlist varð líka fyrir áhrifum af nútímalegri tónlistarstefnum, þar á meðal popp tónlistar. Í lok níunda áratugarins og byrjun þess tíunda á 20. öldinni, fengu Gautaborg og Stokkhólmur mikilvægt hlutverk í þungarokksheiminum. Á þessum tíma urðu skandinavískar þungarokkshljómsveitir, eins og Opeth, mjög vinsælar meðal þeirra sem hlustuðu á þungarokk. Gautaborg og Stokkhólmur voru aðalmiðstöðvar hljómsveitanna.

Sænskar popphljómsveitir eins og ABBA, Roxette, Ace of Base og The Cardigans eru meðal þeirra sem hlotið hafa heimsfrægð. Pönk rokkhljómsveitin The Hives, svo enn nýlegra dæmi sé tekið, er einnig orðin heimsfræg.

Þjóðlagatónlist

Ballöður og kulning hafa yfirhöndina í sænskri þjóðlagatónlist. Kulning var upprunalega notað af kúahirðum til að smala saman kúahjörðinni, og er samkvæmt hefðinni sungið af konum, þeirra á meðal er söngsnillingurinn Lena Willemark. Textar ballaðanna eiga uppruna sinn að rekja til „Skillingtryck“ sem var sænskt alþýðlegt smárit 19. aldar með vísum, sögum og þess háttar. Nútímalegar hljómsveitir Folk och Rackare, Hedningarna og Garmarna eru búnar að bæta þjóðlagatónlist í lagalistana sína.

Þjóðlagahljóðfæri

Fiðlan er sennilega það hljóðfæri sem mest hefur sett svip á sænska þjóðlagahefð. Orðið „spelman“ í sænsku sem þýðir bókstaflega hljóðfæraleikari, hefur hlotið merkinguna fiðlari, eða fiðluleikari, vegna þess hversu vinsæl fiðlan er í sænskri þjóðlagahefð. Fiðlan var komin til Svíþjóðar á 17. öld og varð fljótt almenn, þar til á 19. öld, þegar afturhaldssamir trúarleiðtogar í landinu sögðu að flestar gerðir af tónlist væru syndsamlegar og óguðlegar. Þrátt fyrir kúgunina, urðu þónokkrir fiðluleikarar rómaðir fyrir snilli sína, þar á meðal Lapp-Nils frá Offerdal, Jämtland, Pekkos Per frá Bingsjö og Lejsme-Per Larsson frá Malung. Enginn þessara tónlistarmanna var þó nokkurn tímann hljóðritaður. Hjort Anders Olsson var fyrsti meiri háttar fiðluleikarinn í Svíþjóð sem var hljóðritaður.

Nikkelharpan er hljóðfæri sem líkist fiðlu, en hefur svokallaða snertla, ekki ósvipaða píanólyklum, en spilað er á hljóðfærið með fiðluboga. Uppruni nikkelhörpunnar er óþekktur, en ýmist er talað um að hljóðfærið komi frá Svíþjóð eða að upprunann megi rekja til Þýskalands. Vitað er að harpan var til í Svíþjóð árið 1350, en það ár var skorin út mynd af henni í kirkjuhlið í Gautlandi. Á 15. og 16. öldinni var nikkelharpan orðin almenn í Svíþjóð og Danmörku. Notkun á nikkelhörpu fór minnkandi frá þeim tíma allt fram til 1960, þegar ungu Svíarnir tóku þjóðlagatónlistina ástfóstri, endurlífgarar sænsku þjóðlagahefðarinnar. Hljóðfærið sem á var spilað á 15. og 16. öld er ekki það sama og algengast er í dag. Upprunalega hljóðfærið er samt til í dag, auk margra útfærslna á því, en þessi algengasta, kölluð „nútíma krómatísk nikkelharpa“ varð til fyrir tilstilli tveggja manna. Auguste Brohlin og Eric Sahlström gerðu báðir endurbætur á hljóðfærinu. Brohlin endurbætti upprunalega hljóðfærið upp úr 1925, en Sahlström endurbætti svo nikkelhörpu Brohlins enn frekar um 1980. Þó Brohlin hafi gert endurbæturnar um 1925, fór notkun nikkelhörpunnar samt minnkandi, en það var Sahlström sem gerði það að verkum að þessi gerð er sú sem algengust er í dag. Sahlström kenndi nefnilega öðrum nikkelhörpuleikurum að smíða hljóðfærið, og þeir kenndu öðrum og svo koll af kolli, þannig að í dag eru til u.þ.b. 25.000 nikkelhörpur í Svíþjóð einni og talið er að um 8.000 Svíar spili á hljóðfærið.

Sænska sekkjarpípan var stór hluti af þjóðlagahefðinni. Sekkjarpípuleikarar komu kunnáttunni á hljóðfærið til arftakanna munnlega. Engar nótur voru til og ekki var kennt á hljóðfærið. Seinasti upprunalegi sekkjapípuleikarinn var Gudmunds Nils Larsson, en hann dó árið 1949. Með honum dó hefðin, en á sjöunda áratugnum með Afturhvarfinu var hljóðfærinu gefið líf á ný.

Harmonikkur og munnhörpur voru meginþáttur sænskrar þjóðlagatónlistar í upphafi 20. aldarinnar. Frægasti harmonikkuleikari Svíþjóðar er án efa Kalle Jularbo sem var frægur snemma á 20. öldinni. Svo, á tímum afturhvarfsins, voru harmonikkur og munnhörpur ekki vel séðar meðal afturhvarfssinna, eða ekki fyrr en undir lok áttunda áratugarins.

Afturhvarfið

Á sjöunda áratugnum fengu sænskir jazz tónlistarmenn eins og Jan Johansson innblástur og áhrif frá þjóðlagatónlistinni. Þetta varð til þess að í byrjun áttunda áratugarins var röð tónlistarhátiða haldin í Stokkhólmi.

Heimildir