Kóran

Kóran (arabíska القرآن‎ al-qur’ān, e. Qur'an eða Koran, fr. Curan) þýðir „upplestur“ eða „framsögn“ og er helgasta rit í íslam. Almenn trú múslima er að Kóraninn sé hið óbrenglaða orð Allah opinberað Múhameð í gegnum erkiengilinn Gabríel. Sem slíkur á Kóraninn að vera hin síðasta opinberun Allah til manna og skal duga til dómdags, borin fram orðrétt eins og Allah mælti. Múslimar trúa því að Kóraninn sé mikilvægast allra rita og ofar lögum manna. Almenn trú múslima er sú að sá Kóran, sem til er í dag, sé óbreytt útgáfa frá því sem Múhameð mælti fram á sínum tíma, orð fyrir orð, punkt fyrir punkt, en Múhameð var sjálfur ólæs og óskrifandi og á að hafa borið fram Kóraninn einungis munnlega.

Kóranskóli (Madrasha) í Egyptalandi. Mikil áhersla er lögð á utanbókalærdóm úr Kóraninum.

Kóraninn er skrifaður á því sem nú kallast trúarleg arabíska sem er töluvert frábrugðin nútíma arabísku, auk þess sem sýnt hefur verið fram á að finna má fjölda tökuorða úr öðrum tungumálum í texta hans. Sá sem talar og les nútíma arabísku getur þó ekki skilið trúarlega arabísku Kóranins án þess að fara í gegnum sérstaks nám fyrst. Múslimum er gjarnan kennt að söngla eða kyrja vers Kóranins utanbókar frá barnsaldri. Kóraninn hefur þó verið þýddur á fjölda tungumála.

Hafiz er sá nefndur sem hefur lært allan Kóraninn utanbókar. Margir múslimar sem annars kunna ekki arabísku læra hann utanbókar að miklu eða öllu leyti. Allir múslimar verða að læra brot úr Kóraninum til að geta farið með bænir.

Uppruni

Kóran frá 12. öld (handrit frá Andalúsíu)

Margt hefur verið ritað um uppruna og trúverðugleika Kóranins síðustu áratugina. Vitað er nú að Kóraninn var ekki færður í rit fyrr en um 150–200 árum eftir dauða Múhameðs. Flestir fræðimenn múslima trúa því hins vegar að Uthman, tengdasonur Múhameðs og þriðji kalífinn, hafi látið færa Kóraninn í letur stuttu eftir dauða Múhameðs, en aðrir múslimar trúa að það hafi verið Abu Bakr, fyrsti kalífinn, þar sem ein hadíðsaga greinir þannig frá: „Zaid bin Thabit, ansari sagði, 'Abu Bakr kallaði mig til sín eftir hið mikla fall stríðsmanna í orustunni við Yamama' (þar sem stór hluti af samtímamönnum Múhameðs voru drepnir). Umar var þar með Bakr. 'Margir hafa fallið við Yamama, og ég hef áhyggjur af því að fleiri muni deyja á öðrum vígvöllum af þeim sem kunna að kveða Kóraninn. Stór hluti Kóranins mun tínast nema þú safnir honum saman.' Ég svaraði Umari, 'Hvernig get ég gert það sem sendiboði Allah hefur ekki gert? En Umar hélt áfram að reyna að fá mig til að taka tilboði sínu'. Zaid bin Thabit bætti við, 'Umar sat þar með Abu Bakr og sagði við mig'. 'Þú ert vís ungur maður og við munum ekki gruna þig um að fara með lygar eða um gleymsku. Þú varst vanur að semja hinn guðlega innblástur fyrir sendiboða Allah. Því skalt þú leita Kóranins og safna honum.' 'Við nafn Allah, ef Abu Bakr hefði skipað mér að færa til eitt fjallanna hefði það verið mér auðveldara en að safna saman Kóraninum. Ég sagði við þá báða, „Hvernig vogið þið ykkur að gera hlut sem Spámaðurinn hefur ekki gert?“.

Sagan segir enn fremur að eitthvað af súrum Kóranins hafi þá þegar verið ritaðar á hluti svo sem dýrabein, skinn, steina og tré. Margt bendir til þess að Zaid bin Thabit hafi ennfremur verið vel kunnur trúartextum gyðinga, sbr. hadíð: „Það árið, skipaði Spámaðurinn Zaid bin Thabit að kynna sér vel bók gyðinga, og sagði 'ég hef áhyggjur af því að þeir muni breyta Bók minni'“.

Ein hadíðsaga sem segir frá því að Uthman hafi fyrirskipað ritun Kóranins segir svo frá: „Uthman kallaði til sín Zaid, Abdallah, Said og Abd-Rahman. Þeir skrifuðu handritin að Kóraninum í formi bókar í nokkrum eintökum. Uthman sagði við þá þrjá sem voru Quraish, ‚Ef ykkur greinir á við Zaid bin Thabit um einhvern hluta Kóranins, skrifið þá á tungumáli Quraish, þar sem Kóraninn var opinberaður á þeirra tungumáli.‘ Þeir gerðu sem hann bað.“ Ofangreindar tilvísanir í hadíðtexta leiða í ljós að ritararnir sjálfir hafi í raun ekki haft aðgang að nákvæmum texta Kóranins eins og Múhameð á að hafa mælt hann eða kveðið, auk þess sem tungumálið, eða málýskan, sem notuð var við upphaflega ritun hans er nokkuð á reiki.

Fræðimennirnir Wansbrough, Schacht, Rippin, Crone, og Humphreys hafa sagt um uppruna Kóranins: „Nánast samróma álit fræðimanna, sem hafa greint Kóraninn og hefðirnar (Hadíð), hefur verið það að ritning íslams var ekki opinberuð einum manni, heldur hafi verið safn síðari tíma sagna og mismunandi útgáfur af þeim, og virðast hafa verið færðar í rit af hópi manna um nokkur hundruð ára skeið. Sá Kóran sem við lesum í dag er ekki sá sem hugsanlega fyrirfannst um miðja sjöundu öldina, heldur var hann ritaður á áttundu og níundu öldinni. Hann var ekki settur saman í Mekka eða í Medína, heldur í Bagdad. Það var þar og þá sem íslam tók á sig formlega mynd og varð að trúarbrögðum. Með hliðsjón af þessu er myndunartími íslams ekki á tíma Múhameðs, heldur nær hann yfir 300 ár.“ Að sama skapi má gera ráð fyrir að Kóraninn hafi verið settur saman í nokkru flýti og án lagfærslna eða mikillar vandvirkni, svo sem hvað varðar rangfærslur um sagnfræðilega atburði og efni sem tekið var úr ritum gyðinga og kristinna.

Einnig hafa verið leiddar að því líkur að Kóraninn eða forveri hans hafi fyrst komið fram í Bagdad í tíð landstjórans Al-Hajjaj, undir kalífa Ommejada, einhvern tíman eftir árið 705.

Hvers vegna ekkert hefur fundist af fyrstu handritum og útgáfum Kóranins, sem getið er um í hadíðsögnunum sem nefndar hafa verið hér að framan, hefur þótt nokkuð athyglisvert. Sér í lagi í samanburði við önnur eldri rit sem hafa varðveist yfir lengri tíma. Um þetta segja Ling og Safadi: „Við höfum engar vísbendingar um upphaflegu útgáfu Kóranins, né finnast hlutar úr eintökunum fjórum sem eiga að hafa verið send til Mekka, Medína, Basra og Damaskus“.

Jafnvel þótt þessi eintök hafi eyðst með tíma og notkun, mætti ætla að einhverjir hlutar þeirra hefðu fundist. Við enda sjöundu aldar höfðu innrásarherir múslima lagt undir sig landsvæði frá Indlandi og allt vestur til Spánar. Kóraninn, samkvæmd hefðum múslima, var hornsteinninn í trú þeirra. Á öllu þessu svæði, ættu að finnast einhver skjöl eða handrit með vísan í Kóraninn og efni hans. En það er ekki einn einasta bókstaf að finna frá þessum tíma. Það er bókstaflega ekkert sem finnst frá fyrstu þremur kynslóðum íslams (eftir dauða Múhameðs) sem gæti sýnt að Kóraninn hafi verið til. Til samanburðar við rit kristinna manna má nefna að varðveist hafa meira en 5.500 grísk handrit að Nýja testamentinu, 10.000 á latínu og að minnsta kosti 9.500 aðrar útgáfur, samtals meira en 25.000 eintök og hlutar úr Nýja testamentinu sem til eru enn þann daginn í dag og flest skrifuð 25 til 350 árum eftir dauða Jesús”.

Aldursgreining á elstu eintökum Kóranins hefur hingað til verið viðkvæmnismál í heimi múslima og nákvæm aldursgreining með aðferðum efnagreiningar hefur ekki verið leyfð. Flestar aldursgreiningar hafa því verið framkvæmdar með greiningum á leturgerð og ritháttum. Þær greiningar hafa leitt í ljós að elstu rit Kóranins, sem varðveist hafa, komu fram 150 til 200 árum eftir dauða Múhameðs. Eitt af elstu eintökum Kóranins er hins vegar geymt í Þjóðbókasafni Bretlands og á því hefur verið framkvæmd nákvæm aldursgreining undir stjórn forvarðarins og fræðimannsins Martin Lings (1909–2005), sem sjálfur var múslimi. Sú aldursgreining leiddi í ljós upprunaaldur við lok áttundu aldar, eða um 800 eftir Krist, og staðfestir þar með kenningar fræðimanna um uppruna Kóranins.

Merkur fundur átti sér stað árið 1972 í Sana'a í Jemen þar sem mikið magn Kóransíða eða rulla fannst fyrir tilviljun í gamalli mosku sem átti að gera upp. Síðurnar virðast vera frá ártalinu 705 og bera texta sem er töluvert frábrugðin þeim Kóran sem við þekkjum í dag. Rannsókn á þessum eintökum stendur enn yfir og þykir mikið viðkvæmismál fyrir trúarheim Múslima. Þessi fundur þykir ennfremur renna stoðum undir þá kenningu að núverandi Kóran hafi ekki komið fram fyrr en á seinni hluta áttundu aldar, löngu eftir dauða Múhameðs.

Tímaröð súra

Fræðimenn hafa greint Kóraninn og íslömsku hefðirnar (hadíð) til að sjá rétta tímaröðun súra Kóranins eins og Múhameð á að hafa mælt þær fram. Þýski sagnfræðingurinn Theodor Nöldeke (1836–1930) er talin hafa sett fram áreiðanlegustu kenninguna um þetta efni, sem hann birti í bók sinni “Geschichte des Korans” árið 1860. Samkvæmt kenningum Nöldeke er líklegust tímaröð súra Kóranins sem hér segir: Súrur frá Mekkatímabili Múhameðs er deilt í þrjú tímabil. Fyrsta tímabilið (frá fyrsta til fimmta ári trúboðs Múhameðs í Mekku) inniheldur súrur 96, 74, 111,106, 108, 104, 107, 102, 105, 92, 90, 94, 93, 97, 86, 91, 80, 68, 87, 95, 103, 85, '73, 101, 99, 82, 81, 53, 84,100, 79, 77, 78, 88, 89, 75, 83, 69, 51, 52, 56, 55, 112, 109, ll3, 114, og 1. Annað tímabilið (fimmta og sjötta ár trúboðs Múhameðs) inniheldur súrur 54, 37, 71, 76, 44, 50, 20, 26, 15, 19, 38, 36, 43, 72, 67, 23, 21, 25, 17, 27, og 18. Þriðja tímabilið (frá sjöunda ári að flutningi Múhameðs til Medína (Yatrib)) inniheldur súrur 32, 41 45, 16, 30, 11, 14,12, 40, 28, 39, 29, 31, 42, 10, 34, 35, 7, 46, 6, og 13. Súrur sem eignaðar eru Medínatímabili Múhameðs eru svo súrur 2, 98, 64, 62, 8, 47, 3, 61, 57, 4, 65, 59, 33, 63, 24, 58, 22, 48, 66, 60,110, 9, og 5.

Tímaröð súra Kóranins er mikilvæg hvað varðar túlkun hans fyrir klerka múslima og sér í lagi er ákvæð Kóranins um afturköllun eða niðurfellingu (Kóran 2:106) mikilvægt, þar sem nýrri vers (arabíska: nasikh) eða tilskipanir fella samsvarandi en eldri vers (arabíska: mansukh) úr gildi. Afturköllunarvers Kóranins sem útskýrir í raun að Allah skiptir um skoðun hér og hvar í Kóraninum og hljómar þannig: “Hvaða teikn sem Vér afmáum eða látum í gleymsku falla, setjum Vér annað betra eða jafn-gott í þess stað. Er þér ókunnugt, að Allah hefur vald yfir öllum hlutum?”. Þannig má til að mynda sýna fram á að hinar herskáru og ofbeldisfullu súrur frá Medínatímabili spámannsins, svo sem níunda súran, eru atkvæðameiri en eldri og friðsamari súrur frá Mekkatímabilinu. Af öllum 114 súrum Kóranins eru einungis 43 sem ekki innihalda afturkölluð vers. Hin grimma og ofbeldisfulla níunda súra fellir ein og sér fjölda annara súra og versa úr gildi. Sem dæmi er því tilskipun Kóranins um trúboð múslima með hervaldi rétthærri en trúboð án þvingunar. Þekking á úrfellingum versa er talin ákaflega mikilvægur þáttur í trúfræðiþjálfun klerka múslima. Klerkar múslima hafa verið staðnir að því að vitna í eldri og friðsamari súrur Kóranins þegar verja þarf íslam fyrir vesturlandabúum vitandi að þær hafa verið felldar niður af nýrri og ofbeldisfyllri súrum. Yfirvöld í Sádi-Arabíu hafa útbúið sérstaka útgáfu af Kóraninum í enskri þýðingu til dreifingar í moskum á vesturlöndum þar sem sérstaklega er merkt við vers sem fallin eru úr gildi og bætt er við útskýringum úr hadíðtextum, sem oft sýna ofbeldisfulla merkingu ýmissa versa.

Til vitnis um miklar andstæður og ruglingslegan boðskap í Kóraninum má benda á bók indverska umbótasinnans Rafiq Zakaria (1920–2005), sem hann gaf út til varnar íslam í kjölfar útgáfu bókar Salman Rushdie, Söngvar Satans. Þar vitnar hann í flest mildari vers Kóranins til að reyna að undirstrika friðsamlegan boðskap en minnist ekki á úrfellingarákvæðið sem fellir mörg þessara versa úr gildi.

Túlkun Kóransins

Túlkun og skilningur á súrum Kóranins hefur gjarnan haft yfir sér dularfullan blæ hjá þeim sem ekki þekkja til. Flestar súrur Kóranins eru þess eðlis að ómögulegt er að skilja merkingu þeirra eða hvað þar er í raun verið að segja. Til að túlka Kóraninn þarf að hafa til hliðsjónar íslömsku hefðirnar (hadíð) sem margar hverjar fjalla nokkuð skilmerkilega um ákveðnar súrur og kringumstæðurnar sem þær eiga að hafa orðið til við. Sem dæmi má nefna vers eitt til fimm í súru 66 sem hljóma svo í íslenskri þýðingu:

Ó, Spámaður, hví bannar þú sjálfum þér það sem Allah hefur leyft þér? Ertu þar að þóknast eiginkonum þínum? Allah fyrirgefur og er miskunnsamur. Allah hefur leyst yður frá slíkum eiðum. Allah er verndari yðar. Hann er alvitur og þekkir allt. Þegar Spámaðurinn trúði einni af eiginkonum sínum fyrir leyndarmáli, og hún ljóstraði því upp, og Allah skýrði honum frá því, þá greindi hann henni frá hluta þess en þagði um það að öðru leiti. Og þegar hann hafði gert henni það kunnugt, mælti hún: “Hver hefur sagt þér frá þessu?” Hann svaraði: “Hinn Alvitri, sá sem allt veit, sagði mér.” Ef þið tvær hverfið til Allah með iðrun, svo sem þið hneigist til, mun ykkur fyrirgefið; en ef þið styðjið hvor aðra gegn honum, þá vitið, að Allah er verndari hans, og Gabríel og hinir réttlátu meðal trúaðra. Einnig englarnir leggja honum lið. Ef hann skilst við ykkur, má vera, að Drottinn hans gefi honum aðrar eiginkonum betri en ykkur, aðrar sem ganga Allah á hönd, trúaðar, hlýðnar Allah, iðrandi, bænræknar, fastandi – bæði ekkjur og hreinar meyjar.

Við lestur þessara versa vakna margar spurningar, svo sem: Hvað hefur Múhameð bannað sjálfum sér að gera? Hvaða loforð hefur Múhameð svikið en Allah leysti hann frá eiðnum? Hvaða leyndarmál er það sem ein af eiginkonum Múhameðs hefur ljóstrað upp og hver var hún? Er Múhameð að hóta að skilja við konur sínar og taka sér yngri konur? Til að fá svör við þessum spurningum, og þar með skilning á versunum, þarf að lesa nokkrar hadíðsagnir. Þar kemur fram að konurnar sem um ræðir eru þær Aisha og Hafsa. Hafsa kom að Múhameð með einni af ambátt hans, Maríu, á degi sem hann átti að eyða með Höfsu. Múhameð biður Höfsu að halda þessu leyndu en Hafsa segir Aishu samt frá atvikinu. Í kjölfarið sameinast eiginkonur Múhameðs um andóf gegn honum en hann fær vitranir frá Allah og hótar þeim með því að skilja við þær. Þegar öllu er á botninn hvolft er Múhameð í rétti því Allah hefur lofað honum að vera með þeirri konu sem hann sjálfur kýs og Allah mun fyrirgefa Múhameð svik hans. Múhameð er því ekki bundinn af samkomulagi sem hann gerði við eiginkonur sínar um að deila nóttum með þeim jafnt. Vers sem þessi hafa verið notuð til að sýna fram á að vitranir Múhameðs eru oftar en ekki hrein hentisemi.

Annað dæmi um hvernig hadíðsagnir skýra vers Kóranins og þykja leiða í ljós hentisemi vitrana Múhameðs má sjá í sögunni af því hvernig 95. vers í fjórðu súru kemur fram, þar sem Múhameð eggjar menn áfram í hernað í nafni Allah:

Sendiboði Allah mælti fram hið guðlega vers: 'Trúaðir menn sem heima sitja jafnast ekki við þá sem berjast á vegum Allah með eigu sína og líf að veði.' Zaid sagði ”Maktum kom til Spámannsins á meðan hann mælti fram versið. “Ó sendiboði Allah, ef ég hefði mátt, tæki ég einnig þátt í jihad.” Hann var blindur maður. Allah sendi niður opinberun til spámanns síns á meðan læri hans hvíldi á mínu. Hann varð svo þungur að ég óttaðist að fótleggur minn myndi brotna áður en Allah opinberaði: “nema þeir sem eru særðir eða blindir eða lamaðir”'.

Vers sem þessi sýna að Kóraninn einn og sér er vandskilinnn nema með stuðningi íslömsku hefðanna (hadíð) en með aðstoð íslömsku hefðana má oft fá nokkuð skýran skilning á innihaldi boðskapsins.

Gagnrýni

Múhameð á bókarkápu frá 1699. Múhameð heldur á sverði og treður á krossi og boðorðunum 10.

Kóraninn lýsir sjálfum sér sem kraftaverki og hinni fullkomnustu bók allra bóka og múslimar segja gjarnan að Kóraninn sé eitt mesta bókmenntaverk sem til er hvað varðar stíl og fagurfræði. Trúboðinn Karl Pfander (1803–1865), sem var kristinn trúboði meðal múslima á 19. öldinni, hélt því hins vegar fram að ekki væru allir múslimar á þessari skoðun. Hann segir um Kóraninn: „Það er engan vegin útbreidd skoðun meðal arabískra fræðimanna að bókmenntastíll Kóranins sé hafin yfir aðrar bækur á arabískri tungu. Margir hafa haldið fram efa um að mælska og ljóðrænn stíll Kóranins sé meiri en til dæmis Mudallanq at eftir Imraul Quais eða Maqamat eftir Hariri, þótt fáir þori að halda slíkri skoðun á lofti í löndum múslima.“

Franski fornleifafræðingurinn Salomon Reinach (1858–1932), sem skrifaði bók um sögu trúarbragða, hafði mjög svo skýra skoðun á Kóraninum og lýsti honum þannig: „Frá bókmenntalegu sjónarhorni séð hefur Kóraninn litla merkingu. Óviðbúinn lesandinn rekst á hverri síðu á endurtekningar, órökréttar og misvísandi fullyrðingar, reiðilestur og kjánaskap. Það er niðurlægjandi fyrir mannsandann að hugsa til þess að þetta miðlungs bókmenntaverk hefur verið rannsakað fram og til baka og að milljónir manna eru enn að eyða tíma sínum í að lesa það.“

Íslamsfræðingurinn og trúboðinn Jay Smith hefur gagnrýnt íslamstrú og Kóraninn. Hann segir um trúverðugleika Kóranins: „Flestir vesturlandabúar hafa hingað til viðurkennt kenningar íslams um Kóraninn án gagnrýni. Þeir hafa ekki haft þekkingu til að deila um trúverðugleika hans, þar sem allar röksemdir múslima hafa verið byggðar á Kóraninum sjálfum og því ekki hægt að sanna þær eða afsanna. Mikillar varkárni hefur einnig gætt þegar kemur að því að gagnrýna Kóraninn og spámanninn, þar sem viðbrögð múslima hafa ávallt verið harkaleg í garð þeirra sem það gera. Vesturlandabúar hafa því í raun einungis gert ráð fyrir að múslimar hafi einhverjar sannanir fyrir fullyrðingum sínum.“

Rannsóknir á uppruna og trúverðugleika Kóransins hafa gjarnan þótt viðkvæmar. Þeir sem gagnrýna Kóraninn hafa gjarnan fengið morðhótanir frá klerkum Múslima, samanber morðtilraun sem egyptski nóbelsverðlaunahafinn Naguib Mahfouz varð fyrir, mál rithöfundarins Salman Rushdie, morðið á hollenska kvikmyndaleikstjóranum Theo Van Gogh og fleiri. Sir William Muir (1819–1905), sem var einn mesti fræðimaður Evrópu um sögu íslams á 19. öldinni sagði þessi beinskeyttu orð um Kóraninn: „Kóraninn er einhver ófyrirleitnasti óvinur siðmenningar, frelsis og sannleika sem heimsbyggðin hefur kynnst“.

Hjátrú og reglur um meðhöndlun

Margar reglur gilda um það hvernig múslimar skuli meðhöndla Kóraninn. Í Kóraninum stendur að hann sé „heiðarleg bók“ og að aðeins „hreinir“ eða „hreinsaðir“ megi snerta hann (Kóran 56:77-79).

Vegna þessara versa gilda furðulegar reglur um meðhöndlun Kóranins. Allar lærdómstefnur múslima eru sammálum um slíkar reglur, svo sem: 1) Múslimi þarf að þvo sér áður en hann snertir Kóran; 2) ekki má snerta Kóran ef múslimi er óhreinn, hefur snert hund, hefur farið á baðherbergið, stundað kynlíf eða (fyrir konur) hefur á klæðum; 3) einungis múslimar mega snerta Kóran, aðrir mega bara snerta þýðingar hans; 4) ef múslimi er óhreinn þarf hann að nota hanska til að snerta Kóran; 5) ekki má fara með Kóran inná baðherbergi; 6) ekki má leggja neitt ofan á Kóran; 7) ekki má halda á Kóran í vinstri hönd, og margt fleira.

Alls konar hjátrú gildir um notkun Kóranins og kafla hans og versa um ótal margt hjá múslimum. Eftirfarandi er stutt upptalning yfir hjátrú múslima um Kóraninn: 1) Til að vernda verðmæti í kassa eða boxi er gott að skrifa kafla 114 á miða og leggja í boxið; 2) til að verjast árás mölfluga er gott að skrifa vers 2:267 (Kóran 2:267) á pappírssnepil og bera á sér innanklæða; 3) til að verjast áhrifum af “illu auga” er gott að skrifa vers 2:14-15 á skinn skjaldböku og bera skjaldbökuna með sér; 4) til að tryggja góða uppskeru úr garðinum er gott að skrifa niður allan 36. kafla Kóranins og hengja á tré í garðinum; 5) ef finna skal fjársjóð er gott að hengja vers 3:9 um hálsinn á hvítum hana og láta hanann finna fjársjóðinn.

Íslensk útgáfa

Kóraninn kom út í íslenskri þýðingu Helga Hálfdanarsonar árið 1993 og var endurskoðuð þýðing gefin út tíu árum síðar.

• Kóran (þýð. Helgi Hálfdanarson), útgefandi: Mál og menning, Reykjavík 2003.

ISBN 9979-3-2408-2

Tenglar

• Online Quran Project – Al-Quran (Kóran) Geymt 29 janúar 2009 í Wayback Machine