„Kvika“: Munur á milli breytinga
nýtt |
|||
| Lína 1: | Lína 1: | ||
'''Kvika''' eða '''bergkvika''' verður til við bráðnun bergs í möttli (basalt) og skorpu (ríólít) jarðar. |
'''Kvika''' eða '''bergkvika''' (“''magma''” á ensku) verður til við bráðnun bergs í [[Mötull|möttli]] ([[basalt]]) og [[Jarðskorpa|skorpu]] ([[ríólít]]) jarðar. Hún inniheldur blöndun af gösum, kristöllum og meira og minna bráðnum bergi.<ref>http://volcanoes.usgs.gov/images/pglossary/magma.php Magma. VHP Photo glossary: Magma and magma reservoir. USGS. Skoðað: 17.11.2015</ref> |
||
Efnasamsetning hennar er mjög mismunandi og fer eftir myndunarstað. Algengustu tegundir innihalda 45-75% SiO2 og myndast við 1200-70°C á 100-3ja km dýpi í jörðinni. <ref name="visinda">http://www.visindavefur.is/svar.php?id=63785 Vísindavefurinn: '''Hvað er hraun og hvað er kvika?'''. Svar: Sigurður Steinþórsson (11.9.2013); skoðað: 16.11.2015</ref> |
|||
==Staðsetning kvikunnar== |
|||
Undir yfirborði jarðar vex hitastigið hratt með auknu dýpi. Hann hækkar á kyrrlátum meginlandssvæðum um 2-4°C/100m. Á Íslandi, sem er nær [[Möttulstrókur|möttulstróknum]] hækkar hitastigið hraðar, 5-10°C útan rekbeltisins og 10-100°C/100m á eldvirkum svæðum. Til að komast í 1.000 – 1.500 °C – sem er hitastigið basalt-kvikunnar, væri eiginlega nauðsynlegt að farar mjög djúpt niður. Enn samt er það oft ekki svo - serstaklega ekki undir eldstöðvum -, kvikan leynst á bara nokkra kílómetra dýpi.<ref name="Ari Trausti">Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004</ref> |
|||
Og hún getur staldrað við í mismunadum tegundum af geymslum: [[kvikuþró]]um, [[kvikuhólf]]um, [[Silla|sillum]] eða/og [[Berggangur|berggöngum]]. |
|||
==Bræðslumark== |
|||
Yfirleitt liggur [[bræðslumark]] þekkta bergtendunda á bilinu 800-1200°C. Þar sem [[þrýstingur]]inn hækkar bræðslumarkið efna, verður hitastigið á nokkurra kílómetra dýpi (= undir tölumverðum þrýstingi) vera mikið hærra til þess að kvika, bráðið berg, nái að myndast. En [[jarðskorpa]]n og efri [[mötull]], efstu hlutar jarðkúlunnar, eru að mestu úr föstu efni. Til þess að bræða efnið þarf háan og hækkandi hita á tilteknum stað eða færslu á heitu efni upp á við, móti lækkandi þrýstingi.<ref name="Ari Trausti"/> |
|||
==Ris bergmassa== |
|||
Í misheitum mötli rís efni sums staðar en sekkur annars staðar. Þrátt fyrir að mishitahreyfingarnar séu afar hægar, nægar þær þó að láta bergið berast upp í svæði þar sem það byrjar að bráðna.<ref name="Ari Trausti"/> |
|||
Hins vegar hafa [[steindir]] [[möttulberg]]s (eða [[skorpuberg]]s) mismunandi bræðslumark. Þar getur ákveðið hitagstig við tiltekinn þrýsting valdið bráðnun sumra steinda eða efnasamblanda en ekki annarra. Bergtegund sem hefur lágt bræðslumark og verður fyrst kvika er [[basalt]].<ref name="Ari Trausti"/> |
|||
==Kvikugerðir== |
|||
Margar kvikutegundir eru til og þær gefa af sér ólíkar [[Gosberg|gos-]] eða [[Djúpberg|djúpbergstegundir]]. T.d. er talað um [[Basísk kvika|basísk]], [[Ísur kvika|ísur]] eða [[Súr kvika|súr kvika]] eftir innihald af mismunandum efnum,<ref name="Ari Trausti"/> sérstaklega [[SiO2]].<ref>Þorleifur Einarsson: ''Geology of Iceland. Rocks and landscape.'' Reykjavík, Mál og Menning, 1994, 34</ref> |
|||
==Munurinn á milla kviku og hrauns== |
|||
Þegar kvikan er að nálgast yfirborð jarðarinnar, fer hún strax að losna sig með gösum (stundum þegar í hólfinni), svo að samsetning hrauns er dálitið öðruvísi en samsetning kvikunnar í yðrum jarðarinnar. <ref name="visindi”/> |
|||
==Tilvísanir== |
|||
<references/> |
|||
==Heimildir== |
==Heimildir== |
||
Útgáfa síðunnar 17. nóvember 2015 kl. 12:10
Kvika eða bergkvika (“magma” á ensku) verður til við bráðnun bergs í möttli (basalt) og skorpu (ríólít) jarðar. Hún inniheldur blöndun af gösum, kristöllum og meira og minna bráðnum bergi.[1]
Efnasamsetning hennar er mjög mismunandi og fer eftir myndunarstað. Algengustu tegundir innihalda 45-75% SiO2 og myndast við 1200-70°C á 100-3ja km dýpi í jörðinni. [2]
Staðsetning kvikunnar
Undir yfirborði jarðar vex hitastigið hratt með auknu dýpi. Hann hækkar á kyrrlátum meginlandssvæðum um 2-4°C/100m. Á Íslandi, sem er nær möttulstróknum hækkar hitastigið hraðar, 5-10°C útan rekbeltisins og 10-100°C/100m á eldvirkum svæðum. Til að komast í 1.000 – 1.500 °C – sem er hitastigið basalt-kvikunnar, væri eiginlega nauðsynlegt að farar mjög djúpt niður. Enn samt er það oft ekki svo - serstaklega ekki undir eldstöðvum -, kvikan leynst á bara nokkra kílómetra dýpi.[3]
Og hún getur staldrað við í mismunadum tegundum af geymslum: kvikuþróum, kvikuhólfum, sillum eða/og berggöngum.
Bræðslumark
Yfirleitt liggur bræðslumark þekkta bergtendunda á bilinu 800-1200°C. Þar sem þrýstingurinn hækkar bræðslumarkið efna, verður hitastigið á nokkurra kílómetra dýpi (= undir tölumverðum þrýstingi) vera mikið hærra til þess að kvika, bráðið berg, nái að myndast. En jarðskorpan og efri mötull, efstu hlutar jarðkúlunnar, eru að mestu úr föstu efni. Til þess að bræða efnið þarf háan og hækkandi hita á tilteknum stað eða færslu á heitu efni upp á við, móti lækkandi þrýstingi.[3]
Ris bergmassa
Í misheitum mötli rís efni sums staðar en sekkur annars staðar. Þrátt fyrir að mishitahreyfingarnar séu afar hægar, nægar þær þó að láta bergið berast upp í svæði þar sem það byrjar að bráðna.[3]
Hins vegar hafa steindir möttulbergs (eða skorpubergs) mismunandi bræðslumark. Þar getur ákveðið hitagstig við tiltekinn þrýsting valdið bráðnun sumra steinda eða efnasamblanda en ekki annarra. Bergtegund sem hefur lágt bræðslumark og verður fyrst kvika er basalt.[3]
Kvikugerðir
Margar kvikutegundir eru til og þær gefa af sér ólíkar gos- eða djúpbergstegundir. T.d. er talað um basísk, ísur eða súr kvika eftir innihald af mismunandum efnum,[3] sérstaklega SiO2.[4]
Munurinn á milla kviku og hrauns
Þegar kvikan er að nálgast yfirborð jarðarinnar, fer hún strax að losna sig með gösum (stundum þegar í hólfinni), svo að samsetning hrauns er dálitið öðruvísi en samsetning kvikunnar í yðrum jarðarinnar. [5]
Tilvísanir
- ↑ http://volcanoes.usgs.gov/images/pglossary/magma.php Magma. VHP Photo glossary: Magma and magma reservoir. USGS. Skoðað: 17.11.2015
- ↑ http://www.visindavefur.is/svar.php?id=63785 Vísindavefurinn: Hvað er hraun og hvað er kvika?. Svar: Sigurður Steinþórsson (11.9.2013); skoðað: 16.11.2015
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004
- ↑ Þorleifur Einarsson: Geology of Iceland. Rocks and landscape. Reykjavík, Mál og Menning, 1994, 34
- ↑ Tilvísunar villa: Villa í
<ref>tag; tilgreindu texta fyrir tilvísun með nafniðvisindi”
Heimildir
- http://www.visindavefur.is/svar.php?id=63785 Vísindavefurinn: Hvað er hraun og hvað er kvika?. Svar: Sigurður Steinþórsson, prófessor emeritus HÍ
- http://www.visindavefur.is/svar.php?id=7103 Vísindavefurinn: Hvernig myndast súr kvika? Svar: Ármann Höskuldsson
- Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 158-159