Meyjarhofið í Aþenu

Meyjarhofið (forngríska Παρθενών) í Aþenu er grískt hof helgað verndara borgarinnar, viskugyðjunni Aþenu. Hofið var byggt á seinni hluta 5. aldar f.Kr. og stendur á Akrópólishæð í miðborg Aþenu. Hofið, sem er byggt í dórískum stíl, er án efa þekktasta gríska mannvirkið frá fornöld.

Saga

Uppruni

Meyjarhofið var byggt í stað eldra hofs sem var einnig helgað viskugyðjunni en fórst í innrás Persa í Persastríðunum árið 480 f.Kr. Árið 447 f.Kr. hóf síðan arkitektinn Iktínos endurreisn hofsins. Helsti aðstoðarmaður hans við verkið var arkitektinn Kallíkrates, sem gerði meðal annars Nike-hofið, líka á Akrópólishæðinni. Saman sáu þeir um hönnun hofsins, sem er gert í hreinum dórískum stíl. Feidías sá um skreytingarnar á hofinu og stjórnmálamaðurinn Períkles hafði yfirumsjón með verkinu. Hofið var byggt á árunum 447 - 432 f.Kr. og það þótti rísa svo hratt, að menn höfðu orð á að sjálf gyðjan hefði veitt þeim aðstoð.

Seinni tíma

Suðurhlið hofsins sem skaddaðist í árásinni árið 1687

Meyjarhofið stóð heilt og nothæft í rúmlega 2000 ár. Um tíma var fjáhirsla Deleyska sjóbandalagsins í hofinu. Á 6. öld var hofið gert að kristinni kirkju og helgað Maríu guðsmóður. Eftir innrás Tyrkja um miðja 15. öld var hofið gert að mosku og bænaturn var settur þar inn, sem var þó seinna rifinn.

Árið 1687 sátu feneysk herskip um Aþenuborg og komst flotinn að því að Tyrkirnir geymdu púðrið sitt í hofinu. Því skutu þeir á geymsluna, en fallbyssukúlurnar rufu þakið og kveiktu í púðrinu með þeim afleiðingum að stór sprenging varð í hofinu sem olli óbætanlegum skaða. Eftir að Ítalir unnu borgina reyndu þeir að ræna líkneskjum og lágmyndum af hofinu en margir verkamennirnir misstu myndirnar niður og brutu þær.

Um 1800 fékk sendiherra Breta, Elgin lávarður, leyfi Tyrkjastjórnar til að flytja hluta af höggmyndunum til Bretlands til betri varðvörslu. Hann tók burt 12 líkneski og 15 millifleti sem nú njóta sín á British Museum í London. Á þeim tíma voru enskir höggmyndasérfræðingar sem ráðlögðu forstöðumönnum safnsins frá því að kaupa fornleifarnar, en Elgin tókst að sannfæra þá. Á aðeins áratug frá kaupunum tvöfaldaðist verðmæti þeirra og í dag þykja þessir munir ómetanlegir.

Hofið

Lýsing

Innra hofinu var skipt í tvennt. Annar hlutinn var minni en hinn en þar var höfð fjárgeymsla og skjalasafn Deyleyska sjóborgarsambandsins í töluverðan tíma. Hið stærra var helgidómur Aþenu með 12 metra háu líkneski hennar, en það var eftir Feidías og var úr fílabeini og gulli. Þetta mikla líkneski er því miður löngu glatað.

Í vesturendanum fyrir aftan líkneskið mikla var sérstakt herbergi ætlað kvenprestum gyðjunnar og nefndi hann það ‚herbergi meyjanna‘. Síðan hefur nafnið, Parþenon eða Meyjarhofið, fest við það. Herbergið var skreytt súlum í jónískum stíl. Hofið er gert úr hvítum marmara sem kom úr Pentelíkosfjalli sem er nálægt Aþenuborg, sem er blandað járnögnum sem gæða það mjúkri slikju. Hofið er rétthyrnt, 58 m á lengd, 26 m á breidd og 17 m á hæð, með átta súlum á skammhliðum og sautján á langhliðum (ef endasúlurnar eru taldar með). Innan súlnanna var hlaðinn gluggalaus veggur, sem telst vera sjálft hofið. Þar að leiðandi var afar dimmt innan í því og var því lýst upp með kyndlum. Innan í hofinu voru svo tvær súlur á tveimur hæðum til þess að styðja undir þakið. Súlurnar voru allar hlaðnar upp af kringlóttum hellubjörgum.

Uppbyggingin

Hofið einkennist af ströngum og ákveðnum hlutföllum og miðast við þvermál súlnanna. Í byggingunni notuðu Forn-Grikkir ýmis brögð til þess að blekkja augað. Allar láréttar línur á grunninum og yfirbyggingunni svigna upp á við í átt að miðju. Ef þetta hefði ekki verið gert myndu lóðréttu línurnar sýnast svigna niður í miðju, súlurnar sýnast því grennri í miðjunni heldur en neðst og hornsúlurnar virka grennri en hinar og hallast út á við. Myndfletirnir voru ekki gerðir rétthyrndir, heldur þannig að þeir myndu sýnast rétthyrndir frá jörðinni. Þessar sjónhvervingar sýna hvað menn á þessum tíma hafa verið vel að sér í stærðfræði og verkfræði.

Iktínos notaðist ekki við steinlím til að festa ferstrendar steinblokkirnar saman, heldur voru þær fullkomlega höggnar til og heflaðar að nánast sást móta fyrir samskeytunum. Þetta var gert það nákvæmlega að hver einn og einasti flötur var gerður rennisléttur og hellurnar féllu fullkomlega saman. Í þakinu voru marmarahellur sem voru nógu gegnsæjar að þær hleyptu lítilli birtu inn í hofið. Að innan var það skreytt með smágerðu flúri. Ýmsir hlutar hofsins voru málaðir í skærum litum. Marmarinn var þveginn upp úr blöndu af saffrani og mjólk. Þrírákafletirnir voru málaðir bláir. Lágmyndaræmann hafði bláan grunn en millifletirnir rauðir.

Skreytingar

Millifletir hofsins (metópur) voru alls 92 og voru rismyndir höggnar þar. Helsta þema myndanna var stríð Grikkja og Trójumanna, Grikkja og skjaldmeyja, Lapíþa og kentára, jötna og guða. Á göflum hofsins voru svo hópar styttna í gífurlegri stærð.

Meðfram efstu brún allra útveggja hofsins, inni í súlnagöngunum liggur víðfræg myndræma (frísa). Hún er 133 m að lengd og sýnir skrúðgöngu fólk frá Attíku að færa Aþenu fórnargjafir á hátíðisdegi panaþenísku leikanna. Hluti skrúðgöngunnar fer eftir vestur- og norðurhliðinni en önnur eftir suðurhliðinni. Svo mætist skrúðgangan á austurstafninum frammi fyrir gyðunni. Þar býður Aþena Seifi og öðrum Ólymposguðum að þiggja hluta af gjöfum sínum. Fyrir neðan guðina á þeim gafli eru svo dyrnar á hofinu.

Skrúðgangan hefur alls kyns persónur. Þar sjást riddarar á fákum, aðalsfólk akandi á vögnum og almenningurinn fótgangandi. Fallegar konur og öldungar bera smjörviðargreinar, aðrir bera vínkrukkur á öxlunum og blásarar leika á hljóðpípur. Sagt hefur verið að sjaldan hafi menn og dýr verið sæmdir svo fágaðri list, en lágmyndirnar eru þó ekki nema 6 cm á breidd. Því hefur verið fleygt að Feidías hafi gert mistök með því að setja þetta meistaraverk svona hátt uppi, því það var ekki hægt að skoða það nógu vel séð frá jörðu.

Tengt efni

Ítarefni

Beard, Mary, The Parthenon (Harvard University Press: 2003).
Cosmopoulos, Michael (ritstj.), The Parthenon and its Sculptures (Cambridge University Press: 2004).
Woodford, Susan, The Parthenon (Cambridge University Press: 1981).

Heimildir

ancient-greece.org

Tenglar

„Hvað er akrópólis og hvaða tilgangi þjónaði staðurinn hjá Grikkjum?“. Vísindavefurinn.