Ættjarðarást
Ættjarðarást er hugtak sem hvorttveggja er haft um ást á föðurlandinu og vissri tegund af þjóðrækni. Sumir líta svo á að ættjarðarást eigi sér ólíkar birtingarmyndir: Að hún geti birst sem hryssingsskapur í garð annarra þjóða (útbelgd þjóðarremba), birst sem stækur yfirgangur og jafnvel leitt til skipulagðra þjóðarmorða. Aðrir telja að slíkar kenndir eigi ekkert skylt við ættjarðarást, heldur séu þar um að ræða stæka þjóðernishyggju, kynþáttahyggju og fasisma. Í hugum flestra er föðurlandsástin mjög persónuleg tilfinning og í sinni einföldustu mynd aðeins ást manns á þjóð sinni sem vill henni vel en kann um leið að meta aðrar þjóðir og þjóðflokka.
Með uppgangi þjóðernisvitundar í Evrópu á 18. og 19. öld varð til rómantísk sýn á ættjarðarástina. Í tímaritinu Nýja öldin stóð til dæmis árið 1898: „Ættjarðarástin er í einu bæði meðfædd náttúruhvöt og ávöxtur uppeldisins“. Gert var ráð fyrir að hún væri mönnum eiginleg frá náttúrunnar hendi og að menn þyrftu að rækta hana með sér. En önnur sjónarmið voru til. Nokkrum árum áður stóð í tímaritinu Sunnanfara: „Má vel vera að með vaxandi samgögum og friðarsambandi milli þjóðanna hverfi föðurlandsástin, hverfi fyrir heimsástina“. Þarna blasir við bjartsýni og víðsýni, en hið síðarnefnda hefur stundum verið álitin andstæða föðurlandsástar, en ósjaldan hefur verið litið á ættjarðarástina sem hálf heimóttarlega tilfinningu, eitthvað sem væri fyrir neðan virðingu hinna lærðu og skynsömu. Slík viðhorf breytast þó mikið með tíðaranda og hvernig hver og einn ríkisborgari horfir til þjóðar sinnar. Ættjarðarást er enda mjög einkaleg upplifun á velvilja til þjóðarinnar.
Í ritgerð sem Sigurður Pálsson bóndi, sem þá var nemandi við Lærða skólann, skrifaði árið 1895, lætur Sigurður uppi nokkuð algenga skoðun á þjóðernisást:
- Hver maður, sem kominn er til vits og ára ætti að elska fósturjörð sína og stuðla að því af öllu megni að framfarir hennar yrðu sem mestar. Hann hlýtur að bera elsku til þess lands, sem hann er fæddur í ef hann horfir til bernskustunda sinna og allra þeirra gleðitíma, er hann naut er hann var ungur. Hann verður að kannast við með sjálfum sjer hversu margs góðs hann hafi orðið aðnjótandi, og þótt síðar hafi eitthvað það komið fyrir hann, sem honum í einhverju hefur fundist vera mótdrægt, þá má hann alls eigi hata fósturjörð sína fyrir það, því margar orsakir hafa getað verið til þess, sem hann sjálfur ef til vill hefði getað afstýrt, ef hann hefði haft nóga fyrirhyggju. [1]
Sigurður lýsir hér ágætlega viðhorfi sem var algengt um aldamótin 1900, það er að segja að þjóðræktin væri hluti af þjóðernisást og þessi tilfinning væri til að reisa þjóðina við, upp úr fátækt og til menntunar og vísinda.
