Sýprus
| Sýprus | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Vísindaleg flokkun | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Tegundir | ||||||||||||
|
Sjá texta |
Ættkvíslin Cupressus[1][2] er ein af nokkrum ættkvíslum í ættinni Cupressaceae. Tegundin hefur á íslensku einnig verið nefnd kýpressa, kýpris, kýprus, sýpres, sýpress, sýpressa og sýpris, gjarnan með viðskeytinu -viður eða -tré.[3] Almenna heitið kemur úr fornfrönsku: cipres og þaðan aftur úr latínu cyparissus, sem er latneskun á forngríska κυπάρισσος (kypárissos).[4] Á flestum Evrópskum tungumálum á almenna heiti tegundarinnar rætur að rekja til forngrísku. Nafnið tengist sögninni um Kyparissos, einum elskhuga Apollons sem drap uppáhaldshjört Appolons og var breytt í sýprus. Forn-Grikkir trúðu að sýprustré væru helguð gyðjunni Artemis.
Nytjar
[breyta | breyta frumkóða]Margar tegundir eru ræktaðar sem prýðistré í almenningsgörðum, og í Asíu kring um hof; á sumum svæðum er erfitt að meta náttúrulega útbreiðslu vegna víðtækrar ræktunar. Nokkrar tegundir eru ræktaðar vegna timbursins, sem getur verið mjög endingargott.
Tegundir
[breyta | breyta frumkóða]Fjöldi viðurkenndra tegunda er mjög breytilegur, frá 16 til 25 eða meira eftir því hvaða heimildum er farið eftir, vegna þess að flestir stofnarnir eru smáir og einangraðir, og hvort þeir eigi að fá að vera tegund eða undirtegund eða afbrigði er erfitt að fastslá. Núverandi skoðun er sú að viðurkenndar tegundir eigi að vera færri heldur en fleiri; þegar þrengri greining á tegundum er notuð, eru afbrigðin hér á listanum sjálfstæðar tegundir. Sjá einnig nýjaheimstegundir (að neðan) um líklega breytingu á stöðu ættkvíslarinnar í framtíðinni.
Gamlaheimstegundir
[breyta | breyta frumkóða]Gamlaheims-sýprus eru frekar með fleiri köngulskeljar (8–14 köngulskeljar, sjaldan 6 hjá C. funebris), hver köngulskel með stuttan breiðan bakka, ekki tein. C. sempervirens er einkennistegund ættkvíslarinnar Cupressus.
- Cupressus atlantica
- Cupressus austrotibetica
- Cupressus cashmeriana
- Cupressus chengiana - Verndunarstaða: Viðkvæm
- Cupressus duclouxiana
- Cupressus dupreziana
- Cupressus funebris
- Cupressus gigantea - Verndunarstaða: Viðkvæm
- Cupressus sempervirens - Sýprusviður
- Cupressus tonkinensis
- Cupressus torulosa
- Cupressus vietnamensis
Nýjaheimstegundir
[breyta | breyta frumkóða]
Nýjaheims-sýprusar eiga frekar til að vera með köngla með færri köngulskeljum (4-8 köngulskeljar, sjaldan meira en C. macrocarpa), hver köngulskel með oft greinilegan mjóan tein. Nýlegar erfðarannsóknir[5] sýnir að þær eru minna skyldar gamlaheims-sýprusum en áður var haldið, eru skyldari Xanthocyparis og Juniperus heldur en afgangnum af Cupressus. Þessar tegundir hafa nýlega[6] verið fluttar í Callitropsis.
- Cupressus abramsiana (Cupressus goveniana var. abramsiana; Callitropsis abramsiana)
- Cupressus arizonica (Callitropsis arizonica) - Fjallasýprus
- Cupressus bakeri (Callitropsis bakeri) - Strandsýprus
- Cupressus benthamii (Callitropsis benthamii)
- Cupressus forbesii (Callitropsis forbesii)
- Cupressus glabra (Callitropsis glabra)
- Cupressus goveniana (Callitropsis goveniana) - Ilmsýprus
- Cupressus guadalupensis (Callitropsis guadalupensis)
- Cupressus lusitanica (Callitropsis lusitanica)
- Cupressus macnabiana (Callitropsis macnabiana)
- Cupressus macrocarpa (Callitropsis macrocarpa) - Keilusýprus
- Cupressus montana (Callitropsis montana)
- Cupressus nevadensis (Callitropsis nevadensis)
- Cupressus nootkatensis (Xanthocyparis nootkatensis) - Alaskasýprus
- Cupressus pigmaea (Cupressus goveniana var. pigmaea; Callitropsis pigmaea)
- Cupressus revealiana
- Cupressus sargentii (Callitropsis sargentii)
- Cupressus stephensonii (Callitropsis stephensonii)
Ofnæmisvaldur
[breyta | breyta frumkóða]Allar tegundir í ættkvíslinni Cupressus, ásamt nýjaheims-Cupressus (nú Callitropsis), eru mjög ofnæmisvaldandi, og eru með einkunnina 10 á OPALSofnæmiskvarðanum. Í hlýju Miðjarðarhafsloftslagi losa þessar tegundir mikið magn af frjókornum í um sjö mánuði á hverju ári.[7]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ Farjon, A. (2005). Monograph of Cupressaceae and Sciadopitys. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1-84246-068-4.
- ↑ Gadek, P. A., Alpers, D. L., Heslewood, M. M., & Quinn, C. J. (2000). Relationships within Cupressaceae sensu lato: a combined morphological and molecular approach. American Journal of Botany 87: 1044–1057)
- ↑ „Ritmálssafn Orðabókar Háskólans“. www.ritmalssafn.arnastofnun.is. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. Sótt 9. ágúst 2020.
- ↑ κυπάρισσος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus Digital Library
- ↑ Little, D. P., Schwarzbach, A. E., Adams, R. P. & Hsieh, Chang-Fu. 2004. The circumscription and phylogenetic relationships of Callitropsis and the newly described genus Xanthocyparis (Cupressaceae). American Journal of Botany 91 (11): 1872–1881. Abstract Geymt 21 júní 2010 í Wayback Machine
- ↑ Little, D. P. (2006). Evolution and circumscription of the true Cypresses. Syst. Bot. 31 (3): 461-480.
- ↑ Ogren, Thomas (2015). The Allergy-Fighting Garden. Berkeley, CA: Ten Speed Press. bls. 95. ISBN 9781607744917.
- Farjon, A. (2005). Monograph of Cupressaceae and Sciadopitys. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1-84246-068-4.
- Gadek, P. A., Alpers, D. L., Heslewood, M. M., & Quinn, C. J. (2000). Relationships within Cupressaceae sensu lato: a combined morphological and molecular approach. American Journal of Botany 87: 1044–1057. Available online Geymt 29 september 2009 í Wayback Machine.
- Platt, Karen "Gold Fever" describes golden or yellow-leaved cultivars of Cupressus http://www.karenplatt.co.uk Geymt 4 mars 2022 í Wayback Machine
