Manntalið 1703
Manntalið 1703 var fyrsta heildarmanntal sem gert var á Íslandi. Manntalið var jafnframt fyrsta manntal sem náði til allra íbúa í heilu landi þar sem getið var nafns, aldurs og stöðu íbúanna í þjóðfélaginu. Ákvörðun um gerð manntalsins var tekin vegna bágrar efnahagsstöðu þjóðarinnar á 17. öld. Árni Magnússon og Páll Vídalín (sem þá var varalögmaður) voru valdir til þess að rannsaka hag landsins og leggja til úrbótatillögur, og var manntalið ein forsenda þeirra.
Starf þeirra fólst einnig í að semja jarðabók, sem tók 12 ár (1702–1714). Erindisbréf Danakonungs til Árna og Páls, dagsett 22. maí 1702, segir til um gerð manntalsins í 8. grein. Að auki skyldi gert búfjártal. Í október 1702 sendu þeir Árni og Páll bréf til allra sýslumanna þar sem gefin voru nákvæm fyrirmæli um töku manntalsins. Fyrirmælin voru töluvert nákvæmari en komu fram í erindisbréfinu, sem sýnir að hugmyndin hafi þróast í höndum þeirra. Í uppkasti að erindisbréfi, sem Árni Magnússon gerði vorið 1702 segir:
- „saa skall commissionen vere betenckt paa at samle et rigtig mandtall ofver alle familierne der i landet, fra beste til ringeste mand, hvorudi de skulle specificere og forklare hosbondens og hustruens nafn, deres börn, og frenders nafn som hos dem (svo), item alle tieneste karle, tieneste drenge tieneste quinder og piger, in summa ingen undtagen store og smaa, unge og gamle, som i det helle land findes, hvorved dend store mengde af fattige ved hver sted nöie skal observeris og beskifves.“
Sýslumenn vísuðu málinu til hreppstjóra sem svo tóku manntalið. Hrepparnir voru þá 163 talsins og um 3–5 hreppstjórar voru í hverjum hreppi. Þetta stangaðist þó á við tilmæli konungs, en hann skipaði svo fyrir að prestar skyldu sjá um gerð manntalsins. Þeir Árni og Páll hafa líklega talið vænlegra til árangurs að nota hina veraldlegu stjórnsýslu og fela sýslumönnum málið á Alþingi, og sýslumenn síðan ákveðið að deila verkefninu niður á hreppanna, næsta stig stjórnsýslunnar.
Manntalið þótti einsdæmi á sínum tíma, og almenningur í landinu kallaði veturinn 1702–1703 manntalsvetur. Manntalið hefur varðveist úr öllum hreppum, en þó hefur frumritið glatast í sumum tilfellum.
Eftir að manntalinu var skilað á Alþingi í júní 1703 sendu Árni og Páll það til Kaupmannahafnar. Þar lá það að mestu óhreyft í 75 ár, en þá tók Skúli Magnússon landfógeti árið 1777 það til þess að vinna úr því jarðabók. Manntalið var lánað til Íslands árið 1921, til að undirbúa útgáfu þess, og samkvæmt samningi milli Íslands og Danmerkur árið 1927 varð það eign Íslands. Það er varðveitt í skjalsafni Rentukammers í Þjóðskjalasafni. Búfjártalið er einnig varðveitt, en það var aðeins tekið í um 60% af hreppum landsins. Það hefur ekki verið gefið út.
Árið 2003 efndu Hagstofa Íslands og Þjóðskjalasafn Íslands til ráðstefnu í tilefni af 300 ára afmæli Manntalsins 1703. Í framhaldi af ráðstefnunni var gefið út ráðstefnurit með erindum sem flutt voru þar.
Mannfjöldi 1703
Í sambandi við útgáfu manntalsins, vann Hagstofa Íslands tölfræðilegar upplýsingar um mannfjölda á Íslandi.
- Mannfjöldi: 50.358
- Karlar: 22.867
- Konur: 27.491
- Sunnlendingafjórðungur: 15.564
- Vestfirðingafjórðungur: 17.831
- Norðlendingafjórðungur: 11.777
- Austfirðingafjórðungur: 5.186
Síðari rannsóknir hafa sýnt að eitthvað sé vantalið, t.d. vantar Viðey á Sundum, en víst er að þar voru nokkrir búsettir. Einnig leikur grunur á að smábörnum hafi stundum verið sleppt. Þó er hugsanlegt að fá börn á aldrinum 0–7 ára stafi af harðindaárunum áður en manntalið var tekið. Mikill munur á fjölda karla og kvenna vekur athygli. Hann er talinn stafa af því að karlmenn dóu frekar af slysförum. Einnig kemur fram í heimildum að karlmenn þoldu verr hungursneyð, m.a. af því að þeir unnu frekar erfiðisvinnu.
Heimildir
- Vefsíða Þjóðskjalasafns Íslands.
- Þorsteinn Þorsteinsson: Manntalið 1703. Andvari, Rvík 1947.
- Ólöf Garðarsdóttir og Eiríkur G. Guðmundsson (ritstj.): Manntalið 1703 þrjú hundruð ára. Greinar í tilefni afmælis. Reykjavík 2005, 141 bls.