Eignarfornafn

Eignarfornöfn (skammstafað sem efn.) eru fornöfn og eru helst minn og þinn í íslensku en vor og sinn teljast einnig til eignarfornafna. Sumir málfræðingar telja eignarfornafnið sinn eiga heima í flokki afturbeygðra fornafna þar eð það vísar aftur til þriðju persónu. Þessi skilgreining er umdeild enda nýleg og á sér ekki hefð í íslenskri málfræði. Í fornu máli voru eignarfornöfn þremur fleiri: okkar, ykkar og yðar. Þau beygðust öll á sama veg og nokkurn veginn eins og fornöfnin annar og nokkur í nútímamáli.

Vor og minn (þinn og sinn)

Vor er aðeins notað í hátíðlegu máli; „Heill forseta vorum og fósturjörð“ og beygist þannig:

	Eintala			Fleirtala
	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)
nefnifall	vor	vor	vort	vorir	vorar	vor
þolfall	vorn	vora	vort	vora	vorar	vor
þágufall	vorum	vorri	voru	vorum	vorum	vorum
eignarfall	vors	vorrar	vors	vorra	vorra	vorra

Minn beygist þannig (þinn og sinn beygjast eins):

	Eintala			Fleirtala
	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)
nefnifall	minn	mín	mitt	mínir	mínar	mín
þolfall	minn	mína	mitt	mína	mínar	mín
þágufall	mínum	minni	mínu	mínum	mínum	mínum
eignarfall	míns	minnar	míns	minna	minna	minna

Eignarfornöfnin í íslensku

Í íslensku er meginreglan að hafa eignarfornöfn á eftir, en ekki á undan nafnorði. Dæmi: Sonur minn er tólf ára . Óeðlilegt þykir að snúa þessu við og segja: Minn sonur er tólf ára þar eð slík orðaröð er ekki eðlileg í íslensku (heldur í ensku). En frá þessari meginreglu er undantekning og hún er veigamikil. Ef leggja þarf sérstaka áherslu á eignarfornafnið, er réttlætanlegt að færa það fram fyrir. Dæmi: Vera má að þú hafir mikið fylgi, en minn stuðning færðu aldrei. Það er þó ekki einhlítt. Í töluðu máli má ná réttum tóni, þótt orðaröðin sé eftir venjulegum lögmálum tungunnar. En stuðning minn færðu aldrei.

Fleira kemur til sem undantekning frá meginreglunni. Það eru föst orðatiltæki t.d. Eins og: Sinn er siður í landi hverju. Einnig má líta til orða Benedikts Gröndal: Mitt er að yrkja, ykkar að skilja. Sitthvað í kveðskap lætur oft meginregluna lönd og leið vegna hrynjandi, ríms og stuðla, og jafnvel tilfinningalegra blæbrigða, og þá getur jafnvel verið „rétt“ að hafa eignarfornafnið fyrirsett. En meginreglan er samt sterk í íslensku, eins og sést t.d. á orðum Rósu Guðmundsdóttur frá Fornhaga: Augun mín og augun þín, ó, þá fögru steina!...

Líkamshlutar

Í íslensku eru eignarfornöfn ekki notuð um líkamshluta nema í formlegu máli og skáldskap (lítil börn eigna sér líkamshluta sína en venjast fljótt af því). Í fréttatexta eða skýrslu þykir slæmt að segja: Hann var með verk í augunum sínum. Í daglegu tali á íslensk er venjulega talað um hárið, fótinn, bakið, höfuðið, magann, augun (á/í okkur) án eignarfornafns: Hárið á mér er úfið, ég er slæmur í baki, ég meiddi mig í fætinum, annar fóturinn á honum er styttri en hinn, mér er illt í augunum o.s.frv. Í málinu ríkir þegjandi samkomulag um það að ekki þurfi að taka fram hverjum líkamshlutarnir tilheyri; enginn er í vafa um að það er fóturinn á þeim sem talar þegar sá hinn sami kvartar um að sér sé illt í fætinum.

Hin forna beyging á vor

Til forna breygðist eignarfornafnið vor með öðrum hætti en nú tíðkast. Sú beyging var þannig:

	Eintala			Fleirtala
	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)
nefnifall	vor	ór	vort	órir, ossir	órar, ossar	ór
þolfall	vorn	óra, ossa	vort	óra, ossa	órar, ossar	ór
þágufall	órum, ossum	vorri	óru, ossu	órum, ossum	órum, ossum	órum, ossum
eignarfall	vors	vorrar	vors	vorra	vorra	vorra

Athugið að stofninn oss- í fornmáli kemur því aðeins fyrir, að endingin byrji á sérhljóða, en stofninn ór- því aðeins, að endingin byrji á sérhljóða eða fallið sé endingarlaust. Annars er stofn orðsins í fornmáli vár-, miðmáli vór-, og í nýmáli vor-.

„Afturbeygt eignarfornafn“

Sinn er stundum nefnt eina „afturbeygða eignarfornafnið“, þó það sé umdeilt.

	Eintala			Fleirtala
	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)	karlkyn (kk.)	kvenkyn (kvk.)	hvorugkyn (hk.)
nefnifall	sinn	sín	sitt	sínir	sínar	sín
þolfall	sinn	sína	sitt	sína	sínar	sín
þágufall	sínum	sinni	sínu	sínum	sínum	sínum
eignarfall	síns	sinnar	síns	sinna	sinna	sinna

Eignarfornafn eða afturbeygt eignarfornafn?

Það er ekki óalgengt að menn ruglist á eignarfornöfnum og „afturbeygðu eignarfornöfnum“ og hvenær eigi að nota hvað. Gísli Jónsson íslenskufræðingur svaraði eitt sinn spurningu varðandi „hans og sinn“ í Morgunblaðinu 1986. Spurningin var þannig:

Hvort á ég að segja: Ég þakkaði honum fyrir hjálp hans eða ég þakkaði honum fyrir hjálp sína?

Gísli svaraði þá:

	Best væri kannski að segja hvorugt, snúa sig út úr vandanum og segja: Ég þakkaði honum fyrir hjálpina. En annars er hið síðara rétt: ég þakkaði honum fyrir hjálp sína. Um þetta kann umsjónarmaður aðeins eina haldbæra reglu (sem þó er ekki algild). Við notum hans, ef viðmiðunarorðið er í nefnifalli, en eitthvert fall af sinn, ef viðmiðunarorðið er í aukafalli. Dæmi: Enginn vissi að börnin hans voru komin, en [aftur á móti]: Hann talaði um börnin sín. Okkur þótti boðskapur hans fagur, en: Við lofuðum Guð fyrir boðskap sinn.
	— Íslenskt mál

Tenglar

• Sokkrokkismi; grein í Morgunblaðinu 1972