Útópískur sósíalismi

Útópískur sósíalismi er hugtak sem er notað til að lýsa þeim hugmyndum sósíalískra hugsuða sem voru uppi á fyrri hluta 19 aldar.

Í kjölfar iðnbyltingarinnar sem var kominn á fullt skrið í Bretlandi og Frakklandi upp úr 1820 varð lífið erfitt og dapurt. Tækniframfarir og verksmiðjur juku framleiðslu langt umfram það sem hægt var áður en verksmiðjur þurfa vinnuafl sem oft var misþyrmt. Fullorðnir og börn unnu langa vinnudaga í erfiðum og hættulegum vinnuaðstæðum.

Verkalýðshreyfingar svo sem Lúddítahreyfingin í Bretlandi og Frakklandi sem var sterkust 1808-1820 reyndu að koma á breytingum með mótmælum og ofbeldi en hreyfingarnar voru bældar niður með hervaldi. Á eftir þeim komu verkalýðshreyfing Robert Owens og Sáttmálahreyfingin ennþá síðar sem náðu kannski ekki öllum sínum markmiðum en þessar hreyfingar ýttu undir pólitíska vitund verkalýðsins í Bretlandi og Frakklandi.

Á þessari sturlungaöld verkalýðsins lögðu margir hugsuðir fram hugmyndir um hversu gott samfélagið gæti orðið. Menn sáu fyrir sér framtíð útópískra sósíalískra samfélaga, þar sem fátækt, neyð, misskiptingu og efnahagslegu óréttlæti hafði verið útrýmt. Framleiðsluþættirnir skyldu vera í almannaeign og notaðir í almannaþágu.

Einn mikilvægasti munur útópísku sósíalistanna og síðari sósíalista, anarkista og marxista er að útópískir sósíalistar höfnuðu stéttabaráttu og byltingu sem leið að markmiðum sínum. Í staðinn sáu þeir fyrir sér að framtíðarríkið myndi vaxa af sjálfu sér innan ríkjandi þjóðfélagskerfis, t.d. í formi fyrirmyndarsamfélaga á borð við þau sem sósíalistar á borð við Robert Owen reyndi að koma á fót í Bretlandi og Bandaríkjunum. Owen og fleiri reyndu að stofna fyrirmyndarsamfélög þar sem siðferðilegir og efnahagslegir yfirburðir sameignar- eða samvinnusamfélaga þeirra áttu að vera slíkir að allir skynsamir menn myndu taka upp hætti þeirra og allt samfélagið þannig hægt og rólega umbreytast af sjálfu sér.

Útópískur sósíalismi, og þá sérstaklega hugmyndir Owen og Saint-Simon, höfðu mikil áhrif á ýmsa frjálslynda og sósíalíska hugsuði 19. aldar.

Helstu hugsuðir útópísks sósíalisma

Útópísku sósíalistarinr vor sammála um böl samtímans og meðalið við því í stóru dráttunum. Á hinn bóginn munaði þeim oft í smáatriðunum og hver spekingur setti sína eigin aðferðafræði fram. Hér eru hugmyndir og gjörðir helstu hugsuða útópísk sósíalisma í hnotskurn.

Robert Owen

Aðalgrein: Robert Owen

Robert Owen stofnaði vefnaðarverksmiðju í New Lanark í Skotlandi sem var bæði rekin á sanngjarnan og siðferðislegan hátt og skilaði inn hagnaði, andstætt væntingum samtímamanna hans. Owen fór vel með verkafólk sitt og sá til þess að það bjó við góðar aðstæður og að börn þeirra gengu í skóla. New Lanark varð heimsfrægt en fá fyrirtæki tóku upp þessa góðu siði Owens. En Owen far fullviss um að fordæmi New Lanark mætti færa yfir á samfélagið í heildina og reyndi fyrst að sannfæra Bresku ríkisstjórnina um að stofna fleiri slík fyrirmyndarsamfélög, eða samvinnuþorp, sem var hafnað vegna gífurlegs kostnaðar. Eftir það seldi Owen New Lanark og reyndi að stofna samvinnuþorp í Bandaríkjunum og fjárfesti megnið af aleigunni í verkefnið. Tilraunin gekk ekki upp og entist í ekki nema tvö ár. Owen fór heim til Bretlands og reyndi að koma á fót allsherjar verkalýðsfélagi sem leystist fljótt upp en það greiddi leið fyrir atlögur seinni tíma og hafði mikil áhrif á þróun sáttmálahreyfingunnar.

Charles Fourier

Aðalgrein: Charles Fourier

Charles Fourier lagði fram mjög róttæka og útópíska samfélagsskiptingu í samhljómum við alheiminn, eins og hann leit á það. Samfélaginu skyldi skipta í breiðfylkingar (fr. phalanstéres) sem væru nokkurskonar þorp samvinnuframleiðslu. Þessi smásamfélög skyldu vera í einni stórri byggingu á við hótel og skyldi vera stéttaskipt eftir hæðum, þeir sem þénuðu mest bjyggu efst og þeir sem þérnuðu minnst bjyggu neðst. Fourier lofaði gífurlegri framleiðslu og hagnaði með slíkri samfélagsskipan án þess að leggja til nein gögn þess til stuðnings.

Henri de Saint-Simon

Aðalgrein: Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint-Simon

Samkvæmt Saint-Simon er kjarni samfélagsins verkamaðurinn og þaðan af ætti afrakstur samfélagsins að renna til hans. Ágóði framleiðslu og þjóðar ætti að deila samkvæmt hversu mikið menn leggja sitt af mörkum. Þar að auki ætti að stjórna samfélaginu eins og einni stórri verksmiðju, stjórnmál skyldu vera hagfræðileg í sniði en ekki pólitísk. En Saint-Simon lagði ekki fram neina aðferð til að skipa samfélaginu eftir þessum hugmyndum.

Gagnrýni á útópískan sósíalisma

Karl Marx og Friedrich Engels voru fyrstu fræðimennirnir til þess að nota hugtakið útópískur sósíalismi og skilgreindu þeir það í skrifum sínum. Marx notaði fyrst hugtakið í ritinu “Miskunnarlaus gagnrýni á allt," For a Ruthless Criticism of Everything (1843). Síðar notuðu Marx og Engels hugtakið í Kommúnistaávarpinu (1848) og að lokum krufði Engels muninn á bók sem kallaðist Sósíalismi: Útópískur og Vísindalegur. Í skrifum sínum lögðu þeir áherslu á að kenningar útópísks sósíalisma skorti vísindalega greiningu á kapítalísku þjóðskipulagi, þær væru aðeins hugmyndir um hvaða markmiði ætit að stefna að, en ekki hvernig nálgast ætti markmiðið. Til þess að uppræta tátækt og efnahagslegu óréttlæti þyrfti að gjörbreyta samfélagsgerðinni. Engels sagði að því lengur sem hann velti fyrir sér hugmynd útópískra sósíalista um að þetta myndi gerast að sjálfu sér, þökk sé skynsemi og rökhugsun, því sannfærðari væri hann um að hugmyndir þeirra væru hreinir draumórar.

Hugtakið útópískur sósíalismi var notað í niðrandi merkingu af marxistum, sem lögðu áherslu á að kenningar þeirra væru heimspekilegar vangaveltur, ólíkt vísindalegri aðferð Marx, sem greindi hagkerfi kapítalismans með skipulegum hætti og með greiningartækjum hagfræðinnar í stað gildisdóma og siðferðilegra mælikvarða. Hugmyndir útópískra sósíalista voru þó ekki jafn draumórakenndar eða rómantískar og margir síðari tíma gagnrýnendur vildu meina, heldur lögðu þeir flestir áherslu á mikilvægi vísinda og sérfræðinga í framtíðarríkinu, og gerðu þó skrif þeirra um efnahagsmál hafi ekki verið jafn formleg og greiningar Marx og klassískra hagfræðinga 19 aldar, settu þeir fram skipulega gagnrýni á iðnbyltinguna sem var þá að ganga yfir Evrópu.

Að lokum má taka undir það sem Robert Heilbroner skrifaði, að nálgun útópískra sósíalista til að hrinda hugmyndum sínum í framkvæmd hafi verið mjög gölluð. Útópísku sósíalistarnir höfðuðu til efri stéttanna til að gera hugmyndir sínar að veruleika. Efri stéttirnar höfðu kannski valdið til að gera tilraun til útópíusamfélaga sem þessir spekingar lögðu til en þeir höfðu ekki hvatann til þess. Owen höfðaði í fyrstu til Bresku ríkisstjórnarinnar til að stofna fyrirmyndarsamfélagið sitt en því var neitað. Fourier auglýsti og beið árum saman eftir fjármagni til að hrinda sínum hugmyndum í verk en enginn fjármagnseigandi bauð sig fram.

Marx orðar það svo að útópísku sósíalistarnir vildu breyta samfélaginu með því að byggja utan um það en ekki efla verkalýðsstéttina eins og hann taldi þörfina vera.