Skoða frumkóða fyrir Noregur

{{Land 
|nafn = Konungsríkið Noregur
|nafn_í_eignarfalli = Noregs 
|nafn_á_frummáli = Kongeriket Norge {{mál|nb}}<br />Kongeriket Noreg {{mál|nn}}
|fáni = Flag of Norway.svg 
|skjaldarmerki = Coat of Arms of Norway.svg
|þjóðsöngur = [[Ja, vi elsker dette landet]]
|staðsetningarkort = Europe-Norway_(orthographic_projection).svg
|höfuðborg =  [[Osló]] 
|tungumál = [[norska]], [[Samísk tungumál|samíska]] í nokkrum sjálfstjórnarumdæmum 
|stjórnarfar = [[Þingbundin konungsstjórn]] 
|titill_leiðtoga1 = [[Konungur Noregs|Konungur]]
|titill_leiðtoga2 = [[Forsætisráðherra Noregs|Forsætisráðherra]] 
|nafn_leiðtoga1 = [[Haraldur 5.]]
|nafn_leiðtoga2 = [[Jonas Gahr Støre]] 
|staða = Sjálfstæði
|atburður1 = stofnun
|dagsetning1 = 872
|atburður2 = [[Kalmarsambandið]]
|dagsetning2 = 1397
|atburður3 = stjórnarskrá
|dagsetning3 = [[17. maí]] [[1814]]
|atburður4 = sambandsslit við Svíþjóð
|dagsetning4 = [[7. júní]] [[1905]]
|flatarmál = 385.207<ref name="kart_2019">{{cite web|url=https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/|title=Arealstatistics for Norway 2019|publisher=Kartverket, mapping directory for Norway|year=2019|accessdate=2019-03-23|archive-date=2019-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190608034913/https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/|url-status=dead}}</ref> 
|stærðarsæti = 67 
|hlutfall_vatns = 6 
|fólksfjöldi = 5.550.203<ref name="ssbf">{{Cite web|url=https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde/aar-per-1-januar|title=Population, 2024-01-01|publisher=Statistics Norway|date=2024-02-21|accessdate=2024-02-25|language=en}}</ref>
|mannfjöldaár = 2024
|mannfjöldasæti = 120
|íbúar_á_ferkílómetra = 14,4
|VLF = 350
|VLF_ár = 2020
|VLF_sæti = 49
|VLF_á_mann = 64.856
|VLF_á_mann_sæti = 6
|VÞL_ár = 2022
|VÞL = {{hækkun}} 0.966<ref name="UNDP2023" />
|VÞL_sæti = 2
|gjaldmiðill = [[Norsk króna|Norsk króna (kr)]] (NOK)
|tímabelti = [[UTC]]+1 (UTC+2 [[Evrópskur sumartími|á sumrin]])
|umferð=hægri
|tld = no
|símakóði = 47
}}
'''Noregur''' ([[norska]]: ''Norge'') er [[ríki|land]] sem nær yfir vestur- og norðurhluta [[Skandinavía|Skandinavíu]] í [[Norður-Evrópa|Norður-Evrópu]]. Noregur fer líka með stjórn fjarlægu eyjanna [[Jan Mayen]] og [[Svalbarði|Svalbarða]]. Auk þess er [[Bouvet-eyja]] í Suður-Atlantshafi norsk [[hjálenda]]. Noregur gerir tilkall til tveggja landsvæða á [[Suðurskautslandið|Suðurskautslandinu]]: [[Eyja Péturs 1.|Eyju Péturs 1.]] og [[Matthildarland]]s. Noregur á landamæri að [[Svíþjóð]], [[Finnland]]i og [[Rússland]]i, og er eitt [[Norðurlöndin|Norðurlandanna]]. Sunnan við Noreg skilur [[Skagerrak]] landið frá [[Danmörk]]u. Noregur á mjög langa strandlengju að [[Atlantshaf]]i og [[Barentshaf]]i. 

Í Noregi búa 5,5 milljónir (2024). Höfuðborg landsins er [[Ósló]]. [[Haraldur 5.]] af [[Lukkuborgarætt]] er [[konungur Noregs]] og [[Jonas Gahr Støre]] hefur gegnt embætti forsætisráðherra frá 2021. Noregur er [[einingarríki]] með [[þingbundin konungsstjórn|þingbundna konungsstjórn]] þar sem ríkisvaldið skiptist milli dómsvalds, [[norska stórþingið|norska stórþingsins]] og [[ríkisstjórn Noregs|ríkisstjórnar Noregs]], samkvæmt [[stjórnarskrá Noregs]] frá 1814. Norska konungsríkið var stofnað 872 þegar mörg smákonungsdæmi runnu saman. Frá 1537 til 1814 var Noregur hluti af [[Danaveldi]] og frá 1814 til 1905 var landið í [[konungssamband]]i við Svíþjóð. Noregur var hlutlaus í [[fyrri heimsstyrjöld]], en í [[síðari heimsstyrjöld]] [[hernám Noregs|hernámu Þjóðverjar landið]] til stríðsloka.

Staðbundin stjórnvöld í Noregi eru á tveimur stjórnsýslustigum: fylki og sveitarfélög. [[Samar]] njóta sjálfsákvörðunarréttar og áhrifa á stjórn hefðbundinna landsvæða sinna í gegnum [[Samaþingið]] og [[Finnmerkurlögin]]. Noregur á í nánu samstarfi við [[Evrópusambandið]] og [[Bandaríkin]] og er hluti af [[Evrópska efnahagssvæðið|Evrópska efnahagssvæðinu]]. Noregur er stofnaðili að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[NATO]], [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]], [[Alþjóðaviðskiptastofnunin]]ni og [[OECD]]. Noregur er hluti af [[Schengen-svæðið|Schengen-svæðinu]]. [[Norska]] er [[norræn mál|norrænt mál]] sem líkist [[danska|dönsku]] og [[sænska|sænsku]].

Noregur býr við [[norrænt velferðarkerfi]] sem byggist á [[jafnaðarstefna|jafnaðarhugsjónum]]. Norska ríkið á stóra eignarhluti í lykilgeirum eins og olíu- og gasvinnslu, námum, timburframleiðslu, útgerð og ferskvatnsframleiðslu. Um fjórðungur af vergri landsframleiðslu landsins kemur úr [[olíuiðnaður|olíuiðnaðinum]]. Miðað við höfðatölu er Noregur stærsti framleiðandi olíu og jarðgass utan Mið-Austurlanda. Tekjur á mann eru þær fjórðu hæstu í heimi miðað við lista [[Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn|Alþjóðagjaldeyrissjóðsins]] og [[Heimsbankinn|Heimsbankans]]. [[Norski olíusjóðurinn]] er stærsti þjóðarsjóður heims, metinn á 1,3 billjón dali.

== Heiti ==
Heitið Noregur kemur fyrir í heimildum frá miðöldum sem bæði „Noregur“ og „Norvegur“ og er talið merkja „norðurvegur“.<ref name="eidar" /> Í [[Frásögn Óttars háleygska]] frá um 880 kemur nafnið fyrir (á engilsaxnesku) sem ''Norðweg'' og „norðmanna land“ sem heiti á ströndinni frá [[Agðir|Ögðum]] til [[Hálogaland]]s. Norðmenn gætu þá hafa verið íbúar norðan fjallanna, „Austmenn“ austan þeirra og „Danir“ í [[Víkin (Noregi)|Víkinni]]. Norðurvegur væri aftur í andstöðu við [[Austurvegur|Austurveg]] (austan [[Eystrasalt]]s), [[Vesturvegur|Vesturveg]] (til [[Bretland]]s) og „Suðurveg“ til [[Þýskaland]]s. Aðrar orðmyndir frá miðöldum eru ''Nortuagia'' (''[[Durham Liber Vitae]]''), ''Nuruiak'' ([[Jalangurssteinarnir]]) og ''nuriki'' (rúnasteinn frá Noregi). Seinna var heitið túlkað sem samsetning úr ''Nor-'' og ''rige'' („[[ríki]]“, sbr. „Svíaríki“). Hugsanlega hefur þágufallsmyndin ''Norege'' haft þar áhrif. Núverandi ritháttur á norsku er frá 17. öld og gæti verið samdráttur á danska orðinu ''Norrige''.<ref>Sandøy, Helge, 1997: "Norvegr eller Noríki?". I Arnold Dalen (red.): ''Gransking av norsk mål i hundre år etter Ivar Aasen. Rapport frå faghistorisk seminar i Trondheim 3. og 4. oktober 1996. Skrifter.'' Det kongelige norske viderskabers selskab 3, 1997. Trondheim: Tapir. 91-104.</ref>

Á [[nýnorska|nýnorsku]] heitir landið ''Noreg'', en var áður ''Norig''.<ref>{{vefheimild|url=http://www.sprakradet.no/Vi-og-vart/Publikasjoner/Spraaknytt/Arkivet/Spraaknytt_1999/Spraaknytt_1999_2/Noreg/|titill=Noreg|skoðað=2021-01-30|tungumál=nb|vefsíða=Språkrådet}}</ref> Á [[norðursamíska|norðursamísku]] heitir það ''Vuodna'' („fjörður“), ''Nöörje'' á [[suðursamíska|suðursamísku]] og ''Norja'' á [[kvenska|kvensku]]. 

Í fornsögunni „[[Hvernig Noregur byggðist]]“ í ''[[Flateyjarbók]]'' segir frá börnum [[Þorri|Þorra]] sem eru sögð vera synirnir Nórr, Górr og dóttirin Gói. Þar segir að Nórr hafi lagt undir sig löndin vestan við [[Skandinavíufjöll|Kjölinn]] og Noregur dregið nafn sitt af honum. Talið er að nafn sagnkonungsins sé dregið af landinu fremur en öfugt, en til er tilgáta um að nafnið sé dregið af norska orðinu ''nor'', „sund“ eða „vík“.<ref>{{vefheimild|url=https://malid.is/leit/n%C3%B3rr|titill=Nórr|vefsíða=Málið.is|skoðað=2.9.2023}}</ref><ref name="eidar">{{cite journal|author=Heide, Eldar|year=2017|url=http://ojs.novus.no/index.php/NON/article/view/1333|title=Noregr tyder nok vegen mot nord, likevel|journal=Namn og nemne|volume=33|pp=13-37}}</ref>

== Saga ==
[[Mynd:AltaRockCarvingsFences.jpg|thumb|right|Bergristur frá Norður-Noregi.]]
‍‍‍Fólk hefur búið í Noregi í yfir 12.000 ár. Fyrstu íbúar Noregs fluttu þangað frá [[Þýskaland]]i í suðri eða úr norðaustri frá [[Finnland|Norður-Finnlandi]] og [[Rússland]]i meðan íshellan frá [[síðasta ísöld|síðustu ísöld]] lá enn yfir hluta svæðisins. Til er umdeild tilgáta um fólksflutninga úr suðri, frá þeim tíma þegar [[Doggerland]] var enn [[þurrlendi]].<ref>{{cite book|authors=Glørstad, H., Gundersen, J., & Kvalø, F.|year=2017|chapter=The northern coasts of Doggerland and the colonisation of Norway at the end of the Ice Age|title=Under the sea: archaeology and palaeolandscapes of the continental shelf|pages=285-303}}</ref> Á þeim tíma var loftslag í Suður-Noregi svipað því sem það er í Norður-Noregi í dag. Helstu veiðidýr voru [[útselur]], [[elgur]] og [[villisvín]], en meðal mannvistarleifa hafa fundist bein úr [[geirfugl]]i, [[hundur|hundi]] og fleiri dýrum.<ref>{{cite thesis|author=Syversbråten, L. T.|year=2023|title=Searching for human-dog contexts in 4 Mesolithic cave and rockshelters in the West-Norwegian landscape|degree=MA|publisher=The University of Bergen)}}</ref> Elstu [[bergristur]] frá þessum tíma eru flestar við ár og sýna stór veiðidýr.  Eftir því sem leið á [[fornsteinöld]] hlýnaði loftslagið og [[skógur]] þakti landið.<ref>{{vefheimild|url=https://steinalder.w.uib.no/|titill=Steinalderen på Vestlandet|vefsíða=Den lengst historien|útgefandi=Universitetsmuseet i Bergen|skoðað=3.9.2024}}</ref> Undir lokin barst [[landbúnaður]] til Noregs, með kvikfjárrækt og kornrækt sem tíðkaðist allt norður til [[Lofoten]], við upphaf [[nýsteinöld|nýsteinaldar]] um 4000 f.o.t.

Frá nýsteinöld eru ummerki um fasta bústaði, notkun á [[leirker]]um, aukna notkun á [[tinnusteinn|tinnusteini]] og stærri veiðimannabýli í Norður-Noregi. Hugsanlega hefur samfélagið skipst í ættarsamfélög sem héldu saman á stóru svæði. Elstu ummerki um þróað sveitasamfélag í Noregi eru frá um 2400 f.o.t. Um 2000 f.o.t. tóku Norðmenn að reisa stór [[langhús]] og um sama leyti varð notkun málmhluta algengari. Yngri bergristur sýna [[bátur|báta]] gerða úr viðarborðum. Elstu ummerki um [[járn]]vinnslu eru frá um 400 f.o.t. Heimildir eru fyrir verslun við [[rómverjar|Rómverja]] á fyrstu öldum eftir að okkar tímatal hefst. Á sama tíma má sjá merki um aukna lagskiptingu í mismunandi tegundum bústaða. Þegar [[Vestrómverska keisaradæmið]] leystist upp 475 tók [[þjóðflutningatímabilið]] við. Frá 6. öld eru ummerki um loftslagsbreytingar ([[Fimbulvetur]]) sem hafa verið tengdar við eldvirkni á norðurhveli.<ref>{{cite journal|author=Gundersen, I. M.|year=2019|title=The Fimbulwinter theory and the 6th century crisis in the light of Norwegian archaeology: Towards a human-environmental approach|journal=Primitive tider|volume=21|pages=101-119|url=http://urn.nb.no/URN:NBN:no-78207}}</ref> Á 8. öld þróuðust [[súðbyrðingur|súðbyrt]] skip knúin áfram með [[segl]]um<ref>{{cite journal|author=Wickler, S.|year=2019|title=Early boats in Scandinavia: new evidence from Early Iron Age bog finds in Arctic Norway|journal=Journal of Maritime Archaeology|volume=14|number=2|pages=183-204|doi=10.1007/s11457-019-09232-1}}</ref> og ný og betri aðferð við járnvinnslu.<ref>{{cite journal|author=Barndon, R., & Olsen, A. B.|year=2018|title=En grav med smedverktøy fra tidlig vikingtid på Nordheim i Sogndal. En analyse av gravgods, handlingsrekker og symbolikk|journal=Viking|volume=81|pages=63-88}}</ref> [[Rúnir|Rúnaristur]] sýna hvernig [[fornnorræna]] þróaðist úr [[frumnorræna|frumnorrænu]].<ref>{{cite journal|author=Thöny, L. C.|year=2017|title=On the Chronology of Final Devoicing and the Change of z> R in Proto-Norse|journal=Futhark. International journal of runic studies|volume=7|pages=47-62|doi=10.7892/boris.99352}}</ref>

=== Víkingaöld ===
{{aðalgrein|Víkingaöld}}
[[Mynd:Osebergskipet_2016.jpg|thumb|right|Ásubergsskipið er langskip sem fannst í haugi frá 9. öld í Noregi.]]
Á [[8. öld]] hófust [[víkingaferð]]ir norrænna manna til [[Bretlandseyjar|Bretlandseyja]] og strandsvæða á evrópska meginlandinu, allt suður til [[Miðjarðarhaf]]s. Grundvöllur slíkra ránsferða voru haffær [[víkingaskip]] þar sem tækni við smíði [[súðbyrðingur|súðbyrðinga]] var notuð til að gera miklu stærri skip en áður þekktust á Norðurlöndum. Þessi skip, [[langskip]] og [[knörr|knerrir]], voru líka notuð til landkönnunar í Norður-Atlantshafi þar sem fólk frá Bretlandseyjum og Noregi nam ný lönd, [[Færeyjar]], [[Ísland]] og [[Grænland]]. Samkvæmt íslenskum miðaldaritum sem rituð voru nokkrum öldum síðar var ein orsökin tilraunir [[Haraldur hárfagri|Haraldar hárfagra]] til að skapa stærra konungsríki í Noregi.<ref>{{cite journal|author=Jakobsson, S.|year=2016|title=The early kings of Norway, the issue of agnatic succession, and the Settlement of Iceland|journal=Viator|volume=47|number=3|pages=171-188|doi=10.1484/J.VIATOR.5.112357}}</ref> [[Landnám Íslands]] var þannig tengt við sigur Haraldar í [[Hafursfjarðarorrusta|Hafursfjarðarorrustu]] árið [[872]]. Á þessum tíma aðhylltust Norðurlandabúar [[norræn trú|norræna trú]], en með auknum viðskiptum við konungsríkin í Evrópu komust þeir í kynni við [[kristni]] sem með tímanum vann á.<ref>{{cite journal|author=Mikkelsen, E.|year=2002|title=Handel—misjon—religionsmøter. Impulser fra buddhisme, islam og kristendom i Norden 500–1000 e. Kr.|journal=Viking|volume=65|pages=91-136}}</ref>

Um miðja 9. öld stofnuðu norrænir víkingar nýlendur á Bretlandseyjum í [[Danalög]]um, [[Dublin]], [[Suðureyjar|Suðureyjum]] og [[Norðureyjar|Norðureyjum]]. Til að verja sig gegn víkingum samdi [[Karl einfaldi]] Frakkakonungur við víkingaforingjann [[Göngu-Hrólfur|Göngu-Hrólf]] um hertogadæmi í [[Normandí]] árið [[911]]. Í Noregi var kaupstaðurinn [[Kaupangur]] stofnaður í Vestfold um 800, og síðar uxu verslunarstaðir á [[Ögvaldsnes]]i og [[Hlaðir (Noregi)|Hlöðum]] norðar í landinu.<ref>{{cite book|author=Sørheim, H.|year=2015|title=The First Norwegian Towns Seen on the Background of European History|series=UBAS-University of Bergen Archaeological Series|number=8|title=Nordic Middle Ages-Artefacts, Landscapes and Society. Essays in Honour of Ingvild Øye on her 70th Birthday|url=https://hdl.handle.net/1956/15396}}</ref> Í norðri áttu norrænir menn í viðskiptum við [[Samar|Sama]] og [[Kvenir|Kveni]] á [[Hálogaland]]i og [[Finnmörk]]u.<ref>{{cite journal|author=Koskela Vasaru, M.|year=2012|title=Bjarmaland and interaction in the North of Europe from the Viking Age until the Early Middle Ages|journal=Journal of Northern Studies|volume=6|number=2|pages=37-58|doi=10.36368/jns.v6i2.719}}</ref> Samfélag víkingaaldar var [[höfðingi|höfðingjaræði]] þar sem höfðingjar og stórbændur réðu ráðum sínum, [[lögsögumaður|sögðu upp lög]] og [[dómþing|dæmdu]] á [[þing]]um og bundust konungum með [[trúnaðareiður|trúnaðareiðum]].<ref>{{cite journal|author=Riisøy, A. I.|year=2019|title=Ting og konfliktløsning i vikingtidas Norge|journal=Collegium Medievale|volume=32|number=2}}</ref><ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/vikingtid/0810-hovdingenes-tid.html|titill=Høvdingenes tid|höfundur=Unn Pedersen og Jón Viðar Sigurðsson|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk.|dags=25.11.2015|útgefandi=Universitetet i Oslo}}</ref> Elsta þingið sem heimildir eru um í Noregi er [[Gulaþing]] sem var stofnað um 900. [[Frostaþing]] í Þrándheimi var stofnað skömmu síðar. [[Þrælahald]] var að öllum líkindum útbreitt, þótt deilt sé um hversu stór hluti íbúa hafi verið ófrjáls á þessum tíma.<ref>{{cite journal|author=Skre, D.|year=2001|title=The social context of settlement in Norway in the first millennium AD|journal=Norwegian archaeological review|volume=34|number=1|pages=1-12|doi=10.1080/00293650116757}}</ref>

Þegar [[Haraldur blátönn]] tók kristni eftir miðja 10. öld krafðist hann þess að undirkonungar sínir í Noregi, [[Hákon Sigurðarson Hlaðajarl]] og [[Haraldur grenski]], létu skírast. Á þessum tíma var [[Víkin (Noregi)|Víkin]] í Noregi oft hluti af ríki Danakonunga, en í Þrándheimi ríktu ýmist norskir konungar eða jarlar Danakonunga.<ref>{{cite thesis|author=Østvik, C.|year=2021|title=Danskekongen og Viken ca. 950-1016: en studie av maktbildet i Viken og danskekongens rolle|degree=MA|publisher=Universitetet i Sørøst-Norge}}</ref> [[Ólafur Tryggvason]] tók við konungdómi 995 og vann ötullega að útbreiðslu kristni í Noregi. [[Ólafur digri]], víkingaforingi sem hafði látið skírast í Frakklandi, gekk enn lengra og vildi neyða íbúa til að taka upp nýjan sið. Hann lést í [[Stiklastaðaorrusta|Stiklastaðaorrustu]] gegn sonum Hákonar Hlaðajarls árið 1030, en var brátt tekinn í dýrlingatölu.<ref>{{cite journal|author=Bagge, S.|year=2015|title=Olav den Hellige som norsk konge (1015–28)|journal=Historisk tidsskrift|volume=94|number=4|pages=555-587}}</ref>

=== Miðaldir ===
Eftir lát Ólafs digra varð Noregur hluti af [[Norðursjávarveldið|Norðursjávarveldi]] [[Knútur ríki|Knúts ríka]], ásamt Danmörku og Englandi. Eftir lát Knúts tók [[Magnús góði]], sonur Ólafs, við völdum og Ólafur varð smám saman [[dýrlingur]]. [[Haraldur harðráði]] tók við eftir lát hans 1047 og herjaði á Danmörku og England þar sem hann lét lífið í [[Orrustan við Stanfurðubryggju|orrustunni um Stafnfurðubryggju]] 1066. Sonur hans, [[Ólafur kyrri]], var friðsamari, en sonur Ólafs, [[Magnús berfættur]], var drepinn þegar hann herjaði á Írlandi. Á miðöldum voru [[Suðureyjar]] og [[Norðureyjar]] ([[Orkneyjar]] og [[Hjaltlandseyjar]]) í [[Skotland]]i ýmist undir yfirráðum eða nátengd Noregskonungum.

[[Mynd:Reinli_Stavkyrkje,_Sør-Aurdal.JPG|thumb|right|[[Stafkirkjan í Reinli]] var reist á síðari hluta 13. aldar.]]
Fyrstu biskupsdæmin í Noregi voru stofnuð á 3. áratug 12. aldar og [[Erkibiskup í Niðarósi|erkibiskupsdæmi]] var stofnað í [[Niðarós]]i ([[Þrændalög]]um) árið 1150. Árið 1130 lést [[Sigurður Jórsalafari]] sem markaði upphafið að [[norski innanlandsófriðurinn|norska innanlandsófriðnum]] sem stóð til 1240.<ref>{{cite journal|author=Sawyer, B.|year=2003|title=The ‘Civil Wars’ Revisited|journal=Historisk tidsskrift|volume=82|number=1|pages=43-73}}</ref> Kirkjan varð að valdastofnun sem stóð oft í átökum við konungsvaldið. Í ófriðnum voru fylgismenn kirkjunnar nefndir [[baglar]] en fylgismenn konungs nefndir [[birkibeinar]]. [[Sverrir Sigurðsson (konungur)|Sverrir Sigurðsson]] reyndi að koma kirkjunni undir sitt vald, en var þá [[bannfæring|bannfærður]]. Flokkarnir komu sér fyrst saman um konungsefni þegar [[Hákon gamli]] var kjörinn konungur 1217. Hákon lét samþykkja lög um ríkiserfðir árið 1260 sem gerðu Noreg að [[erfðakonungur|erfðaríki]], ólíkt Danmörku og Svíþjóð þar sem þá ríktu [[kjörkonungur|kjörkonungar]]. Sonur hans var [[Magnús lagabætir]] sem samdi [[Landslög Noregs]] og gerði jafnframt [[Járnsíða|Járnsíðu]] handa Íslendingum sem gengu Noregskonungum á hönd með [[Gamli sáttmáli|Gamla sáttmála]]. Á hátindi sínum um 1260 náði norska konungsríkið yfir [[Grænland]], [[Ísland]], [[Færeyjar]], skosku eyjarnar, [[Dublin]] á Írlandi og [[Finnmörk]]u, allt austur að [[Hvítahaf]]i, auk þess sem í dag eru [[Bohuslän]], [[Jämtland]] og [[Härjedalen]] í Svíþjóð.<ref>{{Cite book |last=Imsen |first=Steinar |url=https://books.google.com/books?id=EIr7s7SLit0C |title=The Norwegian Domination and the Norse World, C.1100-c.1400 |date=11 June 2010 |publisher=Tapir Academic Press |isbn=9788251925631 |access-date=21 June 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230418114626/https://books.google.com/books?id=EIr7s7SLit0C |archive-date=18 April 2023 |url-status=live |via=Google Books}}</ref> Árið 1266 gengu [[Suðureyjar]] til Skotakonungs eftir [[friðarsamningurinn í Perth|friðarsamninginn í Perth]].<ref>{{cite journal|author=Lustig, R. I.|year=1979|title=The Treaty of Perth: a re-examination|url=https://archive.org/details/sim_scottish-historical-review_1979-04_58_165/page/35|journal=The Scottish Historical Review|volume=58|number=165|pages=35-57}}</ref>

[[Mynd:OSLO-NO-02_05_ubt.jpeg|thumb|right|Akurshús sem Hákon háleggur lét reisa á 14. öld.]]
[[Hákon háleggur]] tók við völdum árið 1299. Hann reisti nokkur virki í suðurhluta Noregs, eins og [[Akurshús]], og flutti miðstöð konungsvaldsins í meira mæli þangað, frá Þrándheimi. Árið 1319 var samið um að hinn þriggja ára gamli krónprins, [[Magnús Eiríksson smek]], tæki við konungdómi bæði í Noregi og Svíþjóð. Árið 1349 gekk [[Svarti dauði]] og aðrar plágur yfir Noreg og urðu til þess að fólki fækkaði um helming.<ref>{{cite book|author=Brøgger sr., Jan|year=2002|title=Epidemier: En natur- og kulturhistorie|place=Oslo|publisher=N.W. Damm & Søn|isbn=82-496-0076-2}}</ref> Á 14. öld varð [[Björgvin]] helsta verslunarhöfn Noregs en henni stjórnuðu [[Hansasambandið|Hansakaupmenn]].<ref>{{cite journal|author=Burkhardt, M.|year=2010|title=The German Hanse and Bergen – new perspectives on an old subject|journal=Scandinavian Economic History Review|volume=58|number=1|pages=60–79|doi=10.1080/03585520903561201}}</ref> Árið 1397 gekk Noregur í ríkjasamband með [[Svíþjóð]] og [[Danmörk]]u í [[Kalmarsambandið|Kalmarsambandinu]] eftir að [[Ólafur 4. Hákonarson]] varð krónprins í öllum ríkjunum gegnum erfðir og móðir hans, [[Margrét Valdimarsdóttir mikla]], tók við völdum. Eftir miðja 15. öld gengu Orkneyjar og Hjaltlandseyjar til [[konungur Skotlands|konunga Skotlands]] sem heimanmundur.<ref>{{cite journal|author=Grohse, I. P.|year=2020|title=THE LOST CAUSE: Kings, the Council, and the Question of Orkney and Shetland, 1468–1536|journal=Scandinavian Journal of History|volume=45|number=3|pages=286-308}}</ref>

Kalmarsambandið einkenndist af tilraunum konungs til að styrkja miðstjórnarvaldið með mismiklum árangri. Noregi var á þessum tíma skipt í um 50 [[lén]] þar sem þau mikilvægustu voru í kringum virkin í [[Bohus]], [[Akershus]], [[Tunsberghus]] og [[Bergenhus]]. Lénin voru að mestu í höndum innlendra stórmenna. Miðstöð valdsins færðist til Danmerkur og um miðja 15. öld hófust uppreisnir í Svíþjóð. Eftir lát [[Kristófer 1.|Kristófers 1.]] var [[Karl Knútsson Bonde]] kjörinn konungur í Svíþjóð og Noregi, en varð að láta [[Kristján 1.]] fá Noreg eftir aðeins eitt ár. Við það tækifæri var undirritað samkomulag um konungssamband Noregs og Danmerkur. Á sama tíma gengu lénin í Noregi í arf til fólks sem hélt sig mest í Danmörku. Þegar [[Kristján 2.|Kristján krónprins]] Danmerkur fékk Noreg sem varakonungsdæmi árið 1506 hófst hann handa við að veikja norska háaðalinn enn frekar.<ref>{{cite book|title=We, Norwegians: The National Identity of Norwegian Elites in Early Modern Times (16th-18th Century)|author=Krystyna Szelągowska|publisher=Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy}}</ref> Árið 1523 gekk Svíþjóð úr sambandinu og eftir varð ríkjasamband Danmerkur og Noregs.

=== Hluti af Danaveldi ===
Þótt Danmörk væri ráðandi aðili í Kalmarsambandinu höfðu löndin þrjú eigin [[ríkisráð]] sem stjórnuðu í samráði við konung. Eftir að Svíþjóð gekk úr sambandinu gerði Kristján 3. samkomulag við danska aðalinn um að leggja [[norska ríkisráðið]] niður. Árið 1537 urðu [[siðaskiptin]] í Noregi. Síðasti kaþólski erkibiskupinn, [[Olav Engelbrektsson]], flúði land og aðrir kaþólskir biskupar voru settir af.<ref>{{cite book|author=Grell, O. P.|year=2005|chapter=The Reformation in Norway: A political and religious takeover|title=Aspekte der Reformation im Ostseeraum|pages=121-144}}</ref> Noregi var skipt í 20 lén sem konungur veitti gegn föstu gjaldi. Norðmenn urðu oft illa úti í stríðum Dana og Svía, eins og [[norræna sjö ára stríðið|norræna sjö ára stríðinu]] 1563-1570. [[Norski herinn]] var formlega stofnaður árið 1628.<ref>{{cite journal|author=Eyjólfur Guðmundsson|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1501486|title=350 ár frá stofnun norska hersins|journal=Morgunblaðið|page=24|year=1978|volume=65|number=148}}</ref> Skattheimta jókst og þegnskylduvinna var lögð á bændur, en fólki fjölgaði líka á sama tíma. Eftir ósigur í [[Torstensonófriðurinn|Torstensonófriðnum]] 1645 gengu norsku héruðin [[Jämtland]] og [[Härjedalen]] til Svíþjóðar.

[[Mynd:Dok-9_Arveenevoldsregjeringsakten_1661.TIF|thumb|right|Innsigli og undirskriftir norskra „borgara og almúga“ á einveldislögunum frá 1661.]]
[[Einveldi]] var sett á laggirnar með [[erfðahyllingin|erfðahyllingu]] í Noregi árið 1661. Eftir það var lénunum breytt í ömt og [[amtmaður|amtmenn]] urðu embættismenn með föst laun. Fógetar sáu um innheimtu skatta fyrir [[rentukammerið]] í Kaupmannahöfn. Námavinnsla hófst í stórum stíl á 17. öld og þar á meðal voru silfurnámur í [[Kongsberg]] og koparnámur í [[Røros]]. Vatnsknúnar [[sögunarmylla|sögunarmyllur]] voru fyrst teknar í notkun á 16. öld. [[Timbur]]útflutningur til [[Skotland]]s varð mikilvægur hluti af efnahagslífi Noregs.<ref>{{cite journal|author=Newland, K.|year=2011|title=The acquisition and use of Norwegian timber in seventeenth-century Scotland|journal=Vernacular Architecture|volume=42|number=1|pages=67-83|doi=10.1179/174962911X13159065475545}}</ref> Kaupstaðirnir [[Fredrikstad]], [[Tønsberg]], [[Skien]], [[Stavanger]], [[Ósló|Christiania]], [[Kristiansand]], [[Bergen]] og [[Trondheim]] fengu einkarétt á verslun hver í sínu héraði.

Eftir að [[Friðrik 6.|Friðrik]] krónprins tók völdin í Danmörku 1784 varð aukið frjálsræði í versluninni. [[Tromsø]], [[Hammerfest]] og [[Vardø]] fengu kaupstaðarréttindi, og verndartollar og einkaleyfi voru afnumin. [[Konunglega norska vísindafélagið]] var stofnað í Þrándheimi 1760 og [[Norska félagið]] var stofnað í Kaupmannahöfn árið 1772.

Danmörk reyndi að halda sér utan við [[Napóleonsstyrjaldirnar]], en 1807 neyddi Napóleon Dani til að taka þátt í hafnbanni á Breta. Þann 2. september gerðu Bretar [[stórskotaliðsárásin á Kaupmannahöfn|stórskotaliðsárás á Kaupmannahöfn]] og í kjölfarið lýsti Friðrik 6. Bretum stríði á hendur. Stríðið stöðvaði timburflutningana frá Noregi til Bretlands en 1809 fengu norsk skip leyfi til siglinga. [[Svíþjóð]] féllst á að ganga í bandalagið gegn Napóleon, með því að láta Rússum Finnland eftir í skiptum fyrir Noreg. Þegar Napóleon tapaði stríðinu var Danmörk neydd til að gefa Svíþjóð Noreg eftir í [[Kílarsamningurinn|friðarsamningum í Kíl]], í skiptum fyrir [[Sænska Pommern|Sænsku Pommern]] á meginlandi Evrópu.<ref>{{cite journal|author=Berg, R.|year=2014|title=Denmark, Norway and Sweden in 1814: a geopolitical and contemporary perspective|journal=Scandinavian Journal of History|volume=39|number=3|pages=265-286|doi=10.1080/03468755.2013.876929}}</ref>

=== Konungssamband við Svíþjóð ===
[[Mynd:Eidsvoll_riksraad_1814.jpeg|thumb|right|Stjórnlagaþingið í Eidsvoll, eftir [[Oscar Wergeland]].]]
Mikil óánægja var í Noregi með friðarsamkomulagið. Norðmenn fengu danska prinsinn [[Kristján 8.|Kristján Friðrik]] til að samþykkja að gerast [[konungur Noregs]] og kusu til stjórnlagaþings á [[Eidsvoll]] í febrúar. Þingið samdi drög að [[stjórnarskrá Noregs]] í apríl. Í maí sneri sænski herinn aftur heim frá meginlandinu og [[stríð Noregs og Svíþjóðar]] hófst. Stríðið stóð stutt og Kristján Friðrik sagði af sér í ágúst. Í nóvember samþykkti norska stórþingið konungssamband við Svíþjóð með því að kjósa [[Karl 13.]] sem konung Noregs (sem Karl 2.). Mestu skipti að Norðmenn fengu að halda stjórnarskránni og eigin stofnunum. Komið var á norskri ríkisstjórn, seðlabanka og sjálfstæðu dómsvaldi. [[Háskólinn í Ósló]] var stofnaður 1811. Embættismenn réðu mestu í hinu nýja ríki, og ekki var hægt að reka þá úr stöðum sínum. Tímabilið frá 1814 til 1884 er kallað „embættismannaríkið“.<ref>{{cite book|author=Clemmensen, N.|year=1994|chapter=Bondevenner og bondevenner-to alen af et stykke? En komparativ undersøgelse af de danske og norske bondevenneorganisationer|title=Fortid og Nutid|pages=134-157}}</ref> Konur fengu aukin réttindi á þessum tíma, en kosningaréttur var takmarkaður við yfirstéttina.

Eftir stofnun sjálfstæðs ríkis fór [[norsk þjóðernisrómantík]] vaxandi. Meðal helstu leiðtoga rómantísku stefnunnar voru rithöfundarnir [[Henrik Wergeland]], [[Bjørnstjerne Bjørnson]], [[Peter Christen Asbjørnsen]] og [[Jørgen Moe]]; myndlistarmennirnir [[Hans Gude]] og [[Adolph Tidemand]]; og tónskáldið [[Edvard Grieg]].<ref>{{cite book|author=Grimley, D. M.|year=2006|title=Grieg: Music, landscape and Norwegian identity|url=https://archive.org/details/griegmusiclandsc0000grim|publisher=Boydell Press}}</ref><ref>{{vefheimild|url=https://snl.no/nasjonalromantikken|titill=nasjonalromantikken|vefsíða=Store norske leksikon|höfundur=Thurid Vold|skoðað=12.9.2024}}</ref> Nokkrar deilur urðu um hvernig opinber [[norska]] ætti að vera, en [[bókmál]] var í grunninn danskt ritmál með nokkrum breytingum. Á 5. áratug 19. aldar rannsakaði málfræðingurinn [[Ivar Aasen]] norskar mállýskur og gaf út málfræði og orðabók fyrir það sem hann nefndi ''landsmaal'' („sveitamál“), sem seinna varð [[nýnorska]].<ref>{{vefheimild|url=https://snl.no/Ivar_Aasen|titill=Ivar Aasen|höfundur=Tove Bull|vefsíða=Store norske leksikon|dags=28. ágúst 2024}}</ref>

Um miðja 19. öld stofnaði [[Marcus Thrane]] fyrstu verkalýðshreyfinguna í Noregi sem var barin niður 1851.<ref>{{cite journal|author=Tønnesson, K.|year=1988|title=Popular protest and organization: The Thrane movement in pre‐industrial Norway, 1849–55|journal=Scandinavian Journal of History|volume=13|number=2-3|pages=121-139}}</ref> Stórbændur voru leiðandi í að krefjast aukins frjálsræðis í viðskiptum og atvinnulífi. [[Landbúnaðarháskólinn í Ási]] var stofnaður 1854. Þar lærðu nokkrir Íslendingar [[búfræði]] á 19. öld.<ref>{{cite journal|author=Árni G. Eylands|url=http://www.timarit.is/?issueID=414924&pageSelected=21&lang=0|title=Íslendingar í Noregi|journal=Morgunblaðið|year=1961|page=22|volume=48|number=118}}</ref> Árið 1860 voru ný lög um alþýðuskóla samþykkt. [[Iðnvæðing]] hófst upp úr 1840 en eftir 1860 fluttist fólk í stórum stíl til Norður-Ameríku. Um 400.000 Norðmenn fluttust til Ameríku frá 1865 til 1900. Sjóflutningar fóru vaxandi eftir að Bretar felldu [[ensku sjóferðalögin]] úr gildi árið 1849. Árið 1880 voru Norðmenn meðal stærstu aðila í sjóflutningum í heiminum.<ref>{{cite journal|author=Merok, E., & Ekberg, E.|year=2009|title=Norwegian Shipping in the Port of Liverpool, 1855–1895: Niche Specialization and Anglo-Norwegian Networks|journal=International Journal of Maritime History|volume=21|number=2|pages=221-239}}</ref>

Andstaða við embættismannaveldið á stórþinginu fór vaxandi, og eftir 1870 var gerð krafa um [[þingræði]] þar sem ríkisstjórn er studd af meirihluta á þinginu. Stjórnmálaflokkurinn [[Venstre (Noregi)|Venstre]] var stofnaður 1884 og myndaði ríkisstjórn í júní sama ár. Skömmu síðar stofnuðu embættismenn og borgarar flokkinn [[Høyre]]. Á sama tíma börðust Norðmenn fyrir jafnræði í konungssambandinu við Svíþjóð, en sænski konungurinn beitti oft neitunarvaldi gegn lögum sem stefndu í þá átt. Fyrstu verkalýðsfélögin voru stofnuð á 9. áratugnum.

Deilurnar um stöðu Noregs í ríkjasambandinu fóru vaxandi og um 1890 kom [[konsúlsmálið]] upp.<ref>{{cite journal|author=[[Olaf Peter Monrad]]|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2006402|title=Sjálfstæðisbarátta Noregs árið 1905: Stutt yfirlit|journal=Skírnir|year=1908|pages=26-42|volume=82}}</ref> Norska þingið vildi sjálft fá að skipa [[ræðismaður|ræðismenn]] fyrir Noreg, en fram að því hafði sænska ríkisstjórnin farið með utanríkismál beggja landa. Svíar neituðu þessu og hótuðu stríði. Svíar afnámu einhliða lög um forgang norskra fyrirtækja á sænskum markaði árið 1897 og lögðu fram tillögur sem nefndar voru [[lýðríkispunktarnir]] um forræði Svía í utanríkismálum 1904.<ref>{{cite thesis|author=Hjortland, T. C.|year=2024|title=A Nationalist Diaspora?: The 1905 “Consul Affair” between Norway and Sweden. A Comparative Study of Norwegian-American and Norwegian Perspectives in the Press|degree=MA|publisher=Universitetet i Oslo|url=https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/112129/MasteroppgaveTaleV24.pdf?sequence=1}}</ref> Norðmenn höfnuðu tillögunum alfarið. Árið 1905 samþykkti stórþingið lög um norska ræðismenn. Þegar konungur neitaði að undirrita lögin samþykkti stórþingið þann 7. júní 1905 einhliða upplausn konungssambandsins þar sem konungurinn gæti ekki lengur talist konungur Noregs. Í kjölfarið fylgdi þjóðaratkvæðagreiðsla þar sem 99,95% samþykktu upplausn sambandsins.

=== Sambandsslit og herseta ===
[[Mynd:Queen_Maud_and_King_Haakon_VII,_1906_crop.jpg|thumb|right|Ljósmynd frá krýningu Hákons 7. og Matthildar drottningar 1906.]]
Eftir þjóðaratkvæðagreiðsluna hófust samningaviðræður um sambandsslit. Þann 26. október afsalaði Óskar 2. sér öllu tilkalli til konungdæmis í Noregi. Í nóvember var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla um að bjóða [[Hákon 7.|Karli af Danmörku]] krúnuna sem var samþykkt með 78% atkvæða. Karl var krýndur sem Hákon 7. Noregskonungur í Niðarósdómkirkju 22. júní 1906. [[Venstre (Noregi)|Venstre]] var stærsti flokkurinn á norska stórþinginu, en í kosningunum 1912 fékk [[Norski verkamannaflokkurinn]] 26,5% atkvæða og varð næststærsti flokkurinn. Árið 1913 fengu norskar konur óskilyrtan [[kosningaréttur|kosningarétt]], um leið og vinnuhjú, og urðu næstfyrstar í Evrópu til að ná þeim áfanga á eftir Finnlandi.<ref>{{cite journal|authors=Larsen, E., Manns, U., & Östman, A. C.|year=2022|title=Gender-equality pioneering, or how three Nordic states celebrated 100 years of women’s suffrage|journal=Scandinavian journal of history|volume=47|number=5|pages=624-647|doi=10.1080/03468755.2021.2023035}}</ref> Þegar [[fyrri heimsstyrjöldin]] hófst lýsti Noregur yfir hlutleysi, en 1916 hófust fiskflutningar til Bretlands. Þá hóf Þýskaland kafbátahernað gegn norskum skipum þar sem 2000 týndu lífinu.<ref>{{cite book|author=Vogt, Per|title=Jerntid og jobbetid. En skildring av Norge under verdenskrigen|place=Oslo|publisher=Johan Grundt Tanum|year=1938|page=146-148}}</ref> Árið 1919 var tekin upp [[hlutfallskosning]] í kjördæmum í stað einmenningskjördæma. Síðan þá hefur verið fjölflokkakerfi í Noregi.

Frá því um 1880-1920 fóru norskir landkönnuðir að kanna [[heimskaut]]asvæðin. Meðal þeirra mikilvirkustu voru [[Fridtjof Nansen]], [[Roald Amundsen]] og [[Otto Sverdrup]]. Amundsen komst fyrstur manna á [[Suðurpóllinn|Suðurpólinn]] árið 1911.<ref>{{cite journal|author=Orheim, O.|year=1989|title=A hundred years of Norwegian exploration of the polar regions|journal=Norsk Geografisk Tidsskrift - Norwegian Journal of Geography|volume=43|number=3|pages=123–127|doi=10.1080/00291958908552229}}</ref> Norskir skinnaveiðimenn sóttu í [[selveiði]] til Svalbarða, Austur-Grænlands og Suður-Íshafsins. Árið 1920 var [[Svalbarðasamningurinn]] gerður sem kvað á um stjórn Norðmanna á Svalbarða. Árið 1927 kom norska rannsóknarskipið ''Norvegia'' til [[Bouvet-eyja|Bouvet-eyju]] í Suður-Íshafi og gerði tilkall til eyjarinnar fyrir hönd Noregs.<ref>{{cite journal|author=Holtedahl, O.|year=1931|title=Antarctic Research by the Norvegia Expeditions and Others|url=https://archive.org/details/sim_geographical-journal_1931-11_78_5/page/401|journal=The Geographical Journal|volume=78|number=5|pages=401-413}}</ref> Árið 1931 gerðu norskir skinnaveiðimenn sams konar tilkall til yfirráða í kringum [[Myggbukta]] á Austur-Grænlandi ([[Land Eiríks rauða]]) en [[Alþjóðadómstóllinn]] í Hag úrskurðaði 1933 að allt Grænland tilheyrði Danmörku.<ref>{{cite web|last=Permanent Court of International Justice|first=Judgement No. 20; April 5th 1933|title=Legal Status of Eastern Greenland; Denmark v. Norway|others=Publications of the Permanent Court of International Justice Series A./B. No. 53; Collection of Judgments, Orders and Advisory Opinions|publisher=A.W. Sijthoff’s Publishing Company, Leyden|publication-date=5. september 1933|year=1933|url=https://www.icj-cij.org/public/files/permanent-court-of-international-justice/serie_AB/AB_53/01_Groenland_Oriental_Arret.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20201206114944/https://www.icj-cij.org/public/files/permanent-court-of-international-justice/serie_AB/AB_53/01_Groenland_Oriental_Arret.pdf|archive-date=6. desember 2020|language=en}}</ref>

Í byrjun 20. aldar urðu [[skipaflutningar]] og [[vatnsorka]] æ mikilvægari. Járnbrautir voru lagðar milli helstu þéttbýlisstaða. Efnahagurinn sveiflaðist og upp spruttu [[Stéttarfélag|verkalýðshreyfingar]]. Eftir stríðið gengu nokkrar fjármálakreppur yfir Noreg og nauðungaruppboð og gjaldþrot ollu miklum vanda á landsbyggðinni. Atvinnuleysi var mikið, löngu áður en [[kreppan mikla]] hófst 1929. [[Áfengisbann]] var samþykkt 1919 og stóð til 1927.<ref>{{cite journal|author=Johansen, P. O.|year=2013|title=The Norwegian Alcohol Prohibition; A Failure|journal=Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention|volume=14|pages=46-63|url=https://www.idunn.no/doi/pdf/10.1080/14043858.2013.771909}}</ref> Kreppan gerði illt verra í norsku efnahagslífi og varð til þess að fasistaflokkurinn [[Nasjonal Samling]] var stofnaður 1933 með [[Vidkun Quisling]] sem formann. Verkamannaflokkurinn tók hins vegar upp lýðræðisstefnu og hafnaði byltingu. Fyrsta stjórn Verkamannaflokksins tók við völdum 1935 með því að gera [[kreppubandalagið|kreppubandalag]] við [[Norski bændaflokkurinn|Bændaflokkinn]].<ref>{{vefheimild|url=https://snl.no/kriseforliket|titill=Kriseforliket|höfundur=Knut Dørum, Knut Are Tvedt|dags=14. desember 2022|vefsíða=Store norske leksikon}}</ref>

[[Mynd:Statsakten._Akershus._1942-02-01._(8618019797).jpg|thumb|right|Leppstjórnin tekur við völdum. Terboven er þriðji frá hægri og Quisling þriðji frá vinstri.]]
Þjóðverjar gerðu [[innrásin í Noreg|innrás í Noreg]] 9. apríl 1940, og hernámu allt landið eftir tveggja mánaða bardaga við norskar og breskar hersveitir. Ríkisstjórnin og konungsfjöldskyldan flúðu til [[London]]. Yfirmaður hernámsstjórnarinnar var [[Josef Terboven]], en 1942 var mynduð [[leppstjórn]] undir Vidkun Quisling. Um 4500 Norðmenn gerðust sjálfboðaliðar í SS-sveitum Þjóðverja.<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/andre-verdenskrig/1765-de-norske-frontkjemperne.html|titill=De norske frontkjemperne|höfundur=Sigurd Sørlie|vefsíða=Norgeshistorie - Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|dags=9. apríl 2016|útgefandi=Universitetet i Oslo}}</ref> Um 25.000 meðlimir [[norski herinn|norska hersins]] flúðu og tóku þátt í [[útlagaherdeild Norðmanna]] sem barðist með bandamönnum,<ref>{{Cite book|title=Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492-2015, 4th ed.|last=Clodfelter|first=Micheal|publisher=McFarland|year=2017|isbn=9780786474707|location=Jefferson, NC|pages=437}}</ref> líkt og [[norski kaupskipaflotinn]] ([[Nortraship]]).<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/andre-verdenskrig/1763-nortraships-hemmelige-fond.html|titill=Nortraships hemmelige fond|höfundur=Guri Hjeltnes|dags=9. apríl 2016|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|útgefandi=Universitetet i Oslo}}</ref> Útlagaherdeildin hertók Finnmörku skömmu eftir áramótin 1945. [[Norska andspyrnuhreyfingin]] stóð fyrir skemmdarverkum, sérstaklega þegar leið að lokum stríðsins og tafði fyrir kjarnorkuáætlun Þriðja ríkisins með því að eyðileggja [[þungvatn]]sbirgðir í [[Vemork]].<ref name="Dahl1999">{{cite book|last=Dahl|first=Per F| title=Heavy water and the wartime race for nuclear energy|publisher=Institute of Physics Publishing |year=1999|location=Bristol|pages=103–108|url=https://books.google.com/books?id=MwD44jnjmmsC|isbn=07-5030-6335|access-date=12 July 2009}}</ref><ref name= Gall>{{cite book|last=Gallagher|first=Thomas|title=Assault In Norway: Sabotaging the Nazi Nuclear Program|publisher=The Lyons Press|year=2002|location=Guilford, Connecticut|url= https://books.google.com/books?id=9U6sBwAAQBAJ&q=assault+in+norway|isbn=1-58574-750-5|access-date=12 July 2009}}</ref> Þýska hernámsliðið gafst upp fyrir bandamönnum 8. maí 1945, þremur dögum eftir uppgjöfina í Danmörku. Þúsundir Norðmanna voru dæmdir fyrir samstarf við hernámsstjórnina eftir stríðið og um 40 voru teknir af lífi, þar á meðal Vidkun Quisling.<ref name="Fjortoft">{{Cite book|author=Fjørtoft, Kjell (1930–2010)|year=1997|title=Oppgjøret som ikke tok slutt|isbn=8205244936 |place=Oslo|publisher=Gyldendal|url=https://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2009030200028}}</ref>

=== Eftirstríðsárin ===
Eftir hersetuna í síðari heimsstyrjöld urðu Norðmenn í meira mæli afhuga [[hlutleysi]]. Landið var auk þess í nánum tengslum við [[Bretland]] og [[Bandaríkin]] sem höfðu stutt útlagastjórn og andspyrnuhreyfingar Norðmanna á stríðsárunum. Noregur gerðist því stofnmeðlimur [[NATO]] árið 1949, en leyfði þó ekki erlendar herstöðvar eða kjarnavopn í landinu til að styggja ekki [[Sovétríkin|Sovétmenn]].<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/velferdsstat-og-vestvending/1814-NATO-medlemskap-og-blokkpolitikk.html|titill=NATO-medlemskap og blokkpolitikk|höfundur=Even Lange|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|útgefandi=Universitetet i Oslo|dags=25.11.2015}}</ref> [[Norski verkamannaflokkurinn]] hafði hreinan meirihluta á þingi óslitið frá 1945 til 1957 og hefur langoftast farið með forystu í stjórn landsins síðan.

Stjórnir verkamannaflokksins komu á [[norrænt velferðarkerfi|norrænu velferðarkerfi]] og [[blandað hagkerfi|blönduðu hagkerfi]] í anda kenninga [[John Maynard Keynes]].<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/velferdsstat-og-vestvending/1815-frihandel-og-samarbeid.html|titill=Frihandel og samarbeid|höfundur=Even Lange|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|útgefandi=Universitetet i Oslo|dags=25.11.2015}}</ref> Lengi eftir stríð glímdi Noregur við gjaldeyris- og vöruskort og notaði [[skömmtun]] sem hagstjórnartæki allt til 1960.<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/velferdsstat-og-vestvending/1803-hoyere-levestandard-mindre-forskjeller.html|titill=Høyere levestandard, mindre forskjeller|höfundur=Even Lange|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|útgefandi=Universitetet i Oslo|dags=25.11.2015}}</ref> Noregur fékk [[Marshall-aðstoðin|Marshall-aðstoð]] 1947 og gekk í [[Efnahags- og framfarastofnunin]]a árið eftir. Landið gekk í fríverslunarbandalagið [[EFTA]] árið 1960 og varð hluti af [[EES]] árið 1994. Norska ríkisstjórnin sótti þrisvar um aðild að [[Evrópusambandið|Evrópusambandinu]] (1962, 1967 og 1992), en í síðustu tvö skiptin náðist ekki meirihluti fyrir því í þjóðaratkvæðagreiðslum. Í þjóðaratkvæðagreiðslunni 1972 kusu 53% á móti Evrópusambandsaðild, þrátt fyrir að hreinn meirihluti væri fyrir aðild á norska þinginu.<ref>{{vefheimild|url=https://snl.no/norsk_historie_fra_1970_til_1990|titill=norsk historie fra 1970 til 1990|vefsíða=Store norska leksikon|höfundur=Francis Sejersted|dags=6.8.2018}}</ref>

[[Mynd:Ekofisk_complex.jpg|thumb|right|Ekofisk-olíuvinnslusvæðið árið 2010.]]
Olía var uppgötvuð í Norðursjó árið 1969. Olíuvinnsla hófst á vinnslusvæðinu [[Ekofisk]] árið 1971 og árið 1973 var norska ríkisolíufyrirtækið [[Statoil]] (nú Equinor) stofnað. Olíuvinnslan tók þó ekki að skila tekjum fyrr en á 9. áratugnum vegna hinna miklu fjárfestinga sem hún útheimti. Undir lok 20. aldar var Noregur einn af mestu olíuútflutningsaðilum heims. [[Equinor]] er stærsta olíufyrirtækið og á norska ríkið 2/3 hluta í því.

Undir lok 8. áratugarins glímdi norska ríkið við margar áskoranir, háa verðbólgu og staðnað efnahagslíf. Hægristjórn [[Kåre Willoch]] tókst á við þetta með niðurskurði, einkavæðingu og afnámi regluverks. Vinstristjórn [[Gro Harlem Brundtland]] tók við 1986 og hélt efnahagsumbótum áfram, jók iðnvæðingu og hækkaði skatta.<ref>{{vefheimild|url=https://www.norgeshistorie.no/oljealder-og-overflod/1904-mer-marked-svakere-stat.html|titill=Mer marked, svakere stat|höfundur=Hallvard Notaker|vefsíða=Norgeshistorie – Fra steinalderen til i dag. Fortalt av fagfolk|útgefandi=Universitetet i Oslo|dags=25.11.2015}}</ref> Undir lok 20. aldar var Noregur orðið skuldlaust ríki með stóran [[þjóðarsjóður|þjóðarsjóð]]. Síðan þá hefur verið deilt um að hve miklu leyti skuli spara tekjur ríkisins af olíuvinnslunni.

Árið 2011 gerði norski hryðjuverkamaðurinn [[Anders Behring Breivik]] [[Hryðjuverkin í Noregi 2011|sprengjuárás í Ósló og skotárás]] á [[Útey]] þar sem 77 létu lífið, mest ungmenni. Á þeim tíma var verkamannaflokkurinn við völd undir stjórn [[Jens Stoltenberg]]. Árið 2017 tók hægristjórn [[Erna Solberg|Ernu Solberg]] við völdum. Ríkisstjórn Noregs er nú undir forystu [[Jonas Gahr Støre|Jonasar Gahr Støre]] frá verkamannaflokknum.

==Landfræði==
Strönd Noregs er mjög vogskorin og með ótal fjörðum sem [[ísöld|ísaldarjökullinn]] mótaði. [[Sognfjörður]] er stærsti fjörðurinn og inn af honum ganga margir smáfirðir. Einnig eru margar eyjar undan ströndum Noregs. Eyjaklasinn  [[Lófóten|Lófótur]] er rómaður fyrir náttúrufegurð. [[Jan Mayen]] og [[Svalbarði]] heyra undir Noreg. [[Skandinavíufjöll]] liggja frá norðri til suðurs í gegnum landið. Í fjalllendinu [[Jötunheimar(Noregi)|Jötunheimum]]  eru jöklar; stærsti jökull fastalands Noregs, [[Jostedalsjökull]], er þar og einnig hæsta fjallið, [[Galdhöpiggen]] (2469 m.). Mun stærri jöklar eru á Svalbarða ([[Austfonnajökull]]). [[Hornindalsvatnet]] er dýpsta vatn Evrópu. 

Einstakir firðir, [[Geirangursfjörður]] og [[Nærøyfjörður]], hafa verið settir á heimsminjalista [[UNESCO]].

38% landins eru skógi vaxin. Af trjátegundum má helst nefna [[rauðgreni]], [[skógarfura|skógarfuru]], grá[[elri]], [[ilmbjörk]], [[vörtubirki|hengibjörk]], [[ilmreynir|ilmreyni]] og [[einir|eini]]. Sunnarlega má finna [[beyki]] og [[askur|ask]]. 

Heiðar í yfir 1000 metra hæð eru algengar í Noregi. Með þeim þekktari er [[Hardangervidda]].

===Dýralíf===
Dýralíf er fjölbreytt. Til dæmis finnast 90 tegundir spendýra, 250 tegundir staðfugla, 2800 tegundir háplantna, 45 tegundir ferskvatnsfiska, 150 tegundir sjávarfiska og 16.000 tegundir skordýra.

Í dag telja líffræðingar að aðeins 80-100 úlfar finnist í norsku óbyggðunum og er [[jarfi|jarfastofninn]] litlu stærri. Uppi á heiðunum finnast læmingjar en þeir ganga í gegnum miklar stofnsveiflur með reglulegu millibili, þannig að stofninn nær hámarki reglulega á 11-12 ára fresti.

Á hálendisheiðinni [[Hardangervidda]] og í aðliggjandi fjöllum finnst síðasti villti stofn [[hreindýr]]a í Evrópu. Hann telur nú um 15 þúsund dýr. Elg hefur fjölgað mjög í Noregi á undanförnum 50 árum og er stofninn geysistór þrátt fyrir að 40-50 þúsund dýr séu felld á ári. Bjórnum hefur einnig farnast vel í skjóli friðunar en eftir seinni heimsstyrjöld var heildarstofn hans í gjörvallri Evrópu aðeins rúmlega 500 dýr. Nú hefur hann, bæði í Noregi og víðar, numið gömul vatnasvæði að nýju.

Samkvæmt [[Alþjóðlegu náttúruverndarsamtökin|Alþjóðlegu náttúruverndasamtökunum]] teljast þrjár tegundir landspendýra vera í hættu á að hverfa úr norskri náttúru. Þetta eru [[brúnbjörn|skógarbjörn]], [[úlfur]] og [[heimskautarefur|fjallarefur]] en þeim síðastnefnda hefur fækkað mjög í Noregi á síðustu öld, sennilega vegna hlýnunar. Við hlýnun sækir [[rauðrefur]]inn mun norðar og [[melrakki]]nn hefur ekki roð við honum í harðri samkeppni.

Flestar fuglategundir sem teljast til fuglafánu Noregs eru farfuglar. Harðgerðar tegundir eins og [[hrafn]] og [[rjúpa]] eru dæmi um tegundir sem þreyja þorrann í kaldri vetrartíðinni. Sumar fuglategundir fara langt suður á bóginn á veturna meðan aðrar leita aðeins niður á ströndina.

Fuglalífið í Noregi er afar fjölbreytt enda eru þar gjöful hafsvæði sem næra milljónir sjófugla, skógar sem hýsa milljónir fugla og heiðalönd sem eru heimkynni rjúpu og annarra tegunda. Í kjarrlendi eru [[akurhæna|akurhænur]] áberandi og í skógunum má sjá [[spæta|spætur]], [[þiður]] og [[orri (fugl)|orra]] auk fjölda tegunda ugla og smærri ránfugla sem veiða þessa fugla auk urmuls smárra spendýra sem lifa í skógunum.

Í fuglafánu Noregs er fjöldi tegunda vatna- og votlendisfugla, svo sem [[andfuglar]] og [[rellur]], auk þess sem svartfuglar eru algengir meðfram ströndinni. [[Haförn]]inn er áberandi fugl sem lifir við hina löngu strandlengju Noregs. Langstærsti hluti heimsstofns hafarnarins lifir í Noregi eða á milli 3.500 og 4.000 fuglar en heimsstofninn er vel innan við 5.000 fuglar.<ref>[http://www.visindavefur.is/svar.php?id=54762 Getiði sagt mér eitthvað um dýralíf í Noregi?] Vísindavefur. Skoðað 17. janúar 2016.</ref>

==Stjórnmál==
Noregur býr við [[stjórnarskrárbundin konungsstjórn|stjórnarskrárbundna konungsstjórn]] og [[þingræði]]. Samkvæmt [[stjórnarskrá Noregs]] frá 1814 er konungur [[stjórnarleiðtogi]] og kýs sitt eigið [[ríkisráð]], en eftir innleiðingu þingræðis þarf ríkisstjórnin í reynd stuðning meirihluta Stórþingsins. Konungur fer með framkvæmdavald og er yfirmaður [[her Noregs|herafla Noregs]]. Hann hefur víðtæk völd samkvæmt stjórnarskránni, en fer ekki með þau lengur í reynd. Hlutverk hans er því að mestu táknrænt. [[Forsætisráðherra Noregs]] fer fyrir [[ríkisstjórn Noregs]], þar sem sitja sjö ráðherrar sem konungur skipar. Konungur hefur heimild til að skipa ráðherra að vild, en frá 1905 hefur hann nær alltaf skipað þá sem forsætisráðherrann tilnefnir. Frá 2010 hefur Noregur setið í efsta sæti [[lýðræðisvísitala Economist|lýðræðisvísitölu Economist]].<ref>{{vefheimild|url=https://www.economist.com/graphic-detail/2024/02/14/four-lessons-from-the-2023-democracy-index|titill=Where democracy is most at risk: Four lessons from EIU’s new ranking of democracies|vefsíða=The Economist|dags=14. febrúar 2024}}</ref>

[[Mynd:Stortinget,_Oslo,_Norway.jpg|thumb|right|Þinghúsið í Osló.]]
Á [[norska stórþingið|Norska stórþinginu]] sitja 169 þingmenn í einni deild. Þingmenn eru kosnir í 19 [[kjördæmi Noregs|kjördæmum]] til 4 ára í senn með [[hlutfallskosning]]u. Kjördæmi með flesta íbúa hafa flesta þingmenn, en dreifbýlustu kjördæmin hafa færri atkvæði á bak við hvern þingmann. Þetta stafar af því að þingmannafjöldinn ræðst bæði af íbúafjölda og stærð kjördæmis, en auk þess dreifast jöfnunarþingmenn á flokka til að jafna miðað við hlutfall atkvæða á landsvísu. Jöfnunarsætin eru samtals 19, eitt á hvert kjördæmi. Kjördæmin miðast við fyrrum [[fylki Noregs]] frá 1919, þegar tekin var upp hlutfallskosning í stað einmenningskjördæma. Fylkjunum var hins vegar fækkað í 15 árið 2020.

Á Stórþinginu eru ellefu fagráð (til dæmis réttarfarsráð, fjármálaráð, atvinnuráð o.s.frv.), þar sem megnið af starfi þingsins fer fram. Tólfta fagráð þingsins er stjórnlagaráð. Auk þess eru utanríkismálanefnd, fullveldisnefnd, Evrópunefnd og kosninganefnd.<ref>[https://www.stortinget.no/no/Stortinget-og-demokratiet/Organene/Komiteene/ Stortinget – ''Fagkomiteene''], skoðað 8. ágúst 2017.</ref> Í nefndunum sitja 11 til 18 þingmenn og allir þingmenn þurfa að sitja í minnst einni nefnd.

Vinstri-miðjustjórn [[Jonas Gahr Støre]], sem þá var formaður Verkamannaflokksins, tók við völdum 14. október 2021.<ref>{{cite web |url=https://www.usnews.com/news/business/articles/2021-10-14/norways-prime-minister-present-his-new-government |title=Norway's Prime Minister Presents His New Government |work=U.S. News & World Report |agency=Associated Press |date=14 October 2021 |access-date=9 December 2021 |archive-date=26 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211026095923/https://www.usnews.com/news/business/articles/2021-10-14/norways-prime-minister-present-his-new-government |url-status=live }}</ref>

=== Stjórnsýslueiningar ===
Noregur er [[einingarríki]] sem er skipt í 15 [[fylki]]. Hvert fylki er með kjörið fylkisráð sem kjósa sér fylkisstjóra. Að auki er ríkisstjóri (''statsforvalteren'') fulltrúi konungs og ríkisstjórnar í hverju fylki. [[Fylki Noregs]] eru 15 og 357 [[sveitarfélag|sveitarfélög]]. Yfir hverju sveitarfélagi er kosin sveitarstjórn undir forystu sveitarstjóra/bæjarstjóra. Höfuðborgin Ósló er bæði fylki og sveitarfélag. Að auki heyra [[Svalbarði]] og [[Jan Mayen]] undir stjórn Noregs samkvæmt skilyrðum sérstakra alþjóðasamninga, en hvorugt svæðið er hluti af sveitarfélagi eða fylki.

Í Noregi eru 108 byggðir með stöðu bæjar eða borgar (''by''). Sögulega veitti konungur bæjum kaupstaðarréttindi, en það breyttist seint á 20. öld. Í dag njóta bæir engra sérstakra réttinda og sveitarfélög geta skilgreint byggð sem bæ. Oftast er einn bær í hverju sveitarfélagi, en til eru undantekningar, eins og [[sveitarfélagið Larvik]] sem nær yfir bæina [[Larvik]] og [[Stavern]].<ref name="byer-norge">{{Cite encyclopedia |title=Byer i Norge |encyclopedia=[[Store norske leksikon]] |publisher=[[Kunnskapsforlaget]] |url=https://snl.no/byer_i_Norge |date=2024-04-08 |editor-last=Thorsnæs |editor-first=Geir |language=no |accessdate=2024-07-01}}</ref>

Löng hefð er fyrir því að skipta Noregi í fimm héruð eða landshluta: [[Norður-Noregur|Norður-Noreg]], [[Þrændalög]], [[Vestur-Noregur|Vestur-Noreg]], [[Austur-Noregur|Austur-Noreg]] og [[Suður-Noregur|Suður-Noreg]]. Þessi héruð hafa ekkert stjórnsýslulegt hlutverk.

Fylkin eru þessi:<ref name="fylker">{{Cite web|url=https://www.regjeringen.no/no/tema/kommuner-og-regioner/kommunestruktur/fylkesinndelingen-fra-2024/id2922222/|title=Fylkesinndelingen fra 2024  |publisher=Regjeringen|date=2022-07-05|accessdate=2024-03-01|language=no}}</ref>
[[File:Fylkesinndeling2024 original.webp|thumb|right|Fylki Noregs árið 2024.]]
{| class="wikitable sortable"
!#
!Fylki 2024
!Höfuðstaður
!Hérað
|-
| align=left|3||[[File:Oslo_komm.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Ósló]] - ''Oslo''||[[Ósló]] - ''Oslo'' || [[Austur-Noregur]]
|-
| align=left|11||[[File:Rogaland_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Rogaland|Ryggjafylki]] - ''Rogaland''||[[Stafangur]] - ''Stavanger'' || [[Vestur-Noregur]]
|-
| align=left|15||[[File:Møre_og_Romsdal_våpen.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Mæri og Raumsdalur]] - ''Møre og Romsdal''||[[Molde]] - ''Molde'' || Vestur-Noregur
|-
| align=left|18||[[File:Nordland_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Norðurland (fylki í Noregi)|Norðurland]] - ''Nordland''||[[Bodø (borg)|Boðøy eða Boðvin]] - ''Bodø'' || [[Norður-Noregur]]
|-
| align=left|31||[[File:Østfold_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Austfold]] - ''Østfold''||[[Sarpsborg]] - ''Sarpsborg'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|32||[[File:Akershus_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Akurshús]] - ''Akershus''||[[Ósló]] - ''Oslo'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|33||[[File:Buskerud_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Biskupsruð]] - ''Buskerud''||[[Drammen|Dröfn]] - ''Drammen'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|34||[[File:Innlandet_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Innland (fylki í Noregi)|Innland]] - ''Innlandet''||[[Hamar (Noregi)|Hamar]] - ''Hamar'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|39||[[File:Vestfold våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Vestfold]] - ''Vestfold''||[[Tønsberg]] - ''Tønsberg'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|40||[[File:Telemark våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Þelamörk]] - ''Telemark''||[[Skien|Skiða]] - ''Skien'' || Austur-Noregur
|-
| align=left|42||[[File:Agder_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Agðir]] - ''Agder''||[[Kristiansand]] - ''Kristiansand'' || [[Suður-Noregur]]
|-
| align=left|46||[[File:Vestland_våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Vesturland (fylki í Noregi)|Vesturland]] - ''Vestland''||[[Björgvin]] - ''Bergen'' || Vestur-Noregur
|-
| align=left|50||[[File:Trøndelag våpen.svg|tlo|28x28px]] [[Þrændalög]] - ''Trøndelag''||[[Þrándheimur|Steinker]] - ''Steinkjer'' || [[Þrændalög]]
|-
| align=left|55||[[File:Troms våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Tromsfylki]] - ''Troms''||[[Tromsø]] - ''Tromsø'' || Norður-Noregur
|-
| align=left|56||[[File:Finnmark våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Finnmörk]] - ''Finnmark''||[[Vadsø]] - ''Vadsø'' || Norður-Noregur
|}

== Efnahagslíf ==
[[File:Norway Product Exports (2019).svg|upright=1.2|thumb|right|Hlutfallslegt virði útflutningsvara frá Noregi árið 2019.]]
Í Noregi er [[lönd eftir landsframleiðslu á mann (nafnvirði)|verg landsframleiðsla á mann]] sú önnur hæsta í Evrópu á eftir [[Lúxemborg]] og sú [[lönd eftir landsframleiðslu á mann (KMJ)|sjötta hæsta kaupmáttarjöfnuð]]. Noregur er í dag annað auðugasta land heims að nafnvirði og á stærsta varasjóð í heimi miðað við höfðatölu.<ref>{{cite journal|author=Baltais, Simon|title=Environment And Economy: Can They Co-Exist In The "Smart State"?|journal=Issues|volume=91|year=2010|pages=21–24|url=http://www.issuesmagazine.com.au/article/issue-june-2010/environment-and-economy-can-they-co-exist-%E2%80%9Csmart-state%E2%80%9D.html|access-date=20 March 2015|archive-date=7 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150407135011/http://www.issuesmagazine.com.au/article/issue-june-2010/environment-and-economy-can-they-co-exist-%E2%80%9Csmart-state%E2%80%9D.html|url-status=dead}}</ref> Samkvæmt [[CIA World Factbook]] lánar Noregur meira en landið skuldar.<ref name="factbook">{{cite web |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/norway/ |work=The World Factbook |title=Norway |author=Central Intelligence Agency |author-link=Central Intelligence Agency |access-date=20 June 2013}}</ref> Noregur var í efsta sæti [[vísitala um þróun lífsgæða|vísitölu um þróun lífsgæða]] sex ár í röð (2001-2006) og náði því svo aftur árið 2009.<ref name="UNDP2023">{{Cite web|url=https://hdr.undp.org/data-center/human-development-indexindicies/HDI|title=2022 Human Development Index Ranking|publisher=United Nations Development Programme|date=2023-03-13|accessdate=2024-03-16|language=en}}</ref> Lífskjör í Noregi eru með því besta sem gerist í heiminum. Tímaritið ''[[Foreign Policy]]'' setti Noreg í síðasta sæti lista yfir [[brostið ríki|brostin ríki]] árin 2009 og 2023, þannig að landið var metið best virkandi og stöðugasta land heims. Í [[betra líf-vísitalan|betra líf-vísitölu]] [[OECD]] var Noregur í 4. sæti og í þriðja sæti yfir teygni tekna milli kynslóða.<ref>[http://www.oecd.org/tax/public-finance/chapter%205%20gfg%202010.pdf A Family Affair: Intergenerational Social Mobility across OECD Countries]. [[OECD]], 2010. Retrieved 27 August 2013.</ref><ref name="OECD Better Life Index">{{cite web|title=OECD Better Life Index|url=http://www.oecdbetterlifeindex.org/#/11111111111|publisher=[[OECD]] |access-date=27 August 2013}}</ref>

[[File:Territorial waters - Norway.svg|thumb|upright=1.35|Kort yfir landhelgi sem Noregur gerir tilkall til.]]
Norska hagkerfið er dæmigert [[blandað hagkerfi]]; auðugt kapítalískt [[velferðarríki]] með blöndu af [[frjáls markaður|frjálsum markaði]] og eignarhaldi ríkisins í lykilgeirum, undir áhrifum frá frjálslyndum stjórnum 19. aldar og stjórnum [[Verkamannaflokkurinn (Noregi)|Verkamannaflokksins]] eftir síðari heimsstyrjöld. Aðgangur að [[heilbrigðiskerfi Noregs]] er gjaldfrjáls (fyrir utan 2000 króna árgjald fyrir alla yfir 16 ára aldri) og foreldrar fá 46 vikna [[foreldraorlof]].<ref>{{cite web|url=https://www.nav.no/Familie/Svangerskap%2C+f%C3%B8dsel+og+adopsjon/Foreldrepenger+til+far+ved+f%C3%B8dsel+og+adopsjon |title=NAV – Foreldrepenger ved fødsel |publisher=Nav.no |year=2011 |access-date=18 April 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100226164159/http://www.nav.no/Familie/Svangerskap%2C%2Bf%C3%B8dsel%2Bog%2Badopsjon/Foreldrepenger%2Btil%2Bfar%2Bved%2Bf%C3%B8dsel%2Bog%2Badopsjon |archive-date=26 February 2010 }}</ref> Ríkið hefur miklar tekjur af sölu náttúruauðlinda, þar á meðal frá olíuframleiðslu. [[Atvinnuleysi]] í Noregi er 4,8% og [[atvinnuþátttaka]] er 68%.<ref>{{cite web |url=https://www.ssb.no/en/arbeid-og-lonn/statistikker/akumnd/maaned |title=Labour force survey, seasonally-adjusted figures, September 2016 |date=September 2016 |website=Statistics Norway |access-date=17 December 2016}}</ref> Fólk á vinnumarkaði er ýmist í vinnu eða í leit að vinnu.<ref>{{cite web|url=http://www.ssb.no/en/arbeid-og-lonn/statistikker/aku/kvartal/2013-10-30?fane=om#content |title=Labour force survey – About the statistics|publisher=Ssb.no |date=30 October 2013 |access-date=15 February 2014}}</ref> 9,5% fólks á aldrinum 18-66 ára eru á [[örorka|örorkubótum]]<ref>{{cite web|url=http://www.ssb.no/a/english/aarbok/tab/tab-144.html |title=Statistical Yearbook of Norway 2013, Table 144: National Insurance. Disability pension, by county. 31 December 2012 |publisher=Ssb.no |date=31 December 2012 |access-date=15 February 2014}}</ref> og 30% vinna hjá ríkinu, sem er hæsta hlutfall meðal [[OECD]]-ríkja.<ref>{{cite web |url=http://www.ssb.no/norge/tertiar/ |title=Dette er Norge |publisher=[[Statistics Norway]] |language=no |access-date=2 January 2013}}</ref> Framleiðni á vinnustund er með því mesta sem gerist í heiminum.<ref>{{cite web |url=http://www.bls.gov/fls/intl_gdp_capita_gdp_hour.pdf |title=International Comparisons of GDP per Capita and per Hour, 1960–2010 |author=Bureau of Labor Statistics |work=Division of International Labor Comparisons |access-date=16 March 2016}}</ref><ref>[http://www.bls.gov/news.release/ichcc.t01.htm "Hourly Compensation Costs, U.S. Dollars and U.S. = 100."] United States Department of Labor: Bureau of Labor Statistics, 21 December 2011. Web. 18 September 2012.</ref>

[[Jafnaðarhyggja]] einkennir norskt samfélag, þannig að launamunur á þeim hæst og lægst launuðu er miklu minni en í flestum öðrum vestrænum ríkjum.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2172rank.html |title=Country Comparison: Distribution of Family Income – GINI Index |work=The World Factbook |author=Central Intelligence Agency |access-date=20 June 2013 |archive-date=4 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604005151/http://www.forbes.com/feeds/afx/2007/06/12/afx3810988.html |url-status=dead }}</ref> Þetta endurspeglast í lágum [[Gini-stuðull|Gini-stuðli]] Noregs.

Ríkið á stóra eignarhluti í lykilgeirum í iðnaði, eins og í olíuiðnaðinum ([[Equinor]]), vatnsaflsvirkjunum ([[Statkraft]]), álframleiðslu ([[Norsk Hydro]]), stærsta norska bankanum ([[DNB ASA]]) og fjarskiptafyritæki ([[Telenor]]). Í gegnum þessi stórfyrirtæki fer ríkið með um 30% af skráðum hlutabréfum í kauphöllinni í Osló. Ef óskráð fyrirtæki eru talin með er hlutur ríkisins jafnvel enn hærri (aðallega vegna eignarhalds á olíuleyfum). Noregur er áberandi í skipaflutningum og á sjötta stærsta kaupskipastól heims, með 1412 skip í norskri eigu.

[[File:EU and EFTA.svg|thumb|Aðilar að [[Evrópska efnahagssvæðið|Evrópska efnahagssvæðinu]] (grænir) taka þátt í [[innri markaður Evrópusambandsins|innri markaði Evrópusambandsins]] og eru innan [[Schengen-svæðið|Schengen-svæðisins]].]]
Norðmenn höfnuðu ESB-aðild í tveimur þjóðaratkvæðagreiðslum 1972 og 1994. Noregur hefur aðgang að [[innri markaður Evrópusambandsins|innri markaði Evrópusambandsins]], ásamt [[Ísland]]i og [[Liechtenstein]], í gegnum samninginn um [[Evrópska efnahagssvæðið]]. Samningurinn kveður á um innleiðingu Evrópusambandslöggjafar í norsk lög.<ref>{{cite web|url=http://www.lovdata.no/all/nl-19921127-109.html |title=EØS-loven – EØSl. Lov om gjennomføring i norsk rett av hoveddelen i avtale om Det europeiske økonomiske samarbeidsområde (EØS) m.v. (EØS-loven) |publisher=Lovdata.no |access-date=14 February 2009}}</ref> Samningurinn nær ekki að öllu leyti yfir suma geira, eins og landbúnað, olíu og fisk. Noregur á líka aðild að [[Schengen-samkomulagið|Schengen-samkomulaginu]] og fleiri samningum Evrópusambandsríkja.

Noregur á mikið af náttúruauðlindum, eins og [[olíulind|olíu-]] og [[gaslind]]ir, [[vatnsafl]], [[fiskimið]], [[skógur|skóga]] og [[jarðefni]]. Á 7. áratug 20. aldar uppgötvuðust stórar olíu- og jarðgaslindir undan ströndum Noregs sem leiddu til mikils vaxtar í efnahagslífinu. Að hluta hefur Noregur náð að skapa bestu lífskjör heims með því að nýta þessar ríkulegu auðlindir miðað við smæð þjóðarinnar. Árið 2011 komu 28% af tekjum norska ríkisins úr olíuiðnaðinum.<ref>"[https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/3421.htm Norway]," U.S. Department of State</ref> [[Eftirlaunasjóður norska ríkisins]] var stofnaður árið 1990 til að halda utan um tekjur ríkisins af olíuvinnslunni. Árið 2011 var þessi sjóður orðinn stærsti ríkisfjárfestingasjóður heims.<ref>{{vefheimild|url=http://www.ruv.is/frett/norski-oliusjodurinn-staerstur|titill=Norski olíusjóðurinn stærstur|vefsíða=RÚV|dags=11.6.2011|skoðað=2.9.2023}}</ref>

== Íbúar ==
=== Tungumál ===
Tungumál Norðmanna er [[norska]]  (sem hefur tvenns konar opinbert ritmál, [[bókmál]] og [[nýnorska|nýnorsku]]), ásamt [[Samíska|samískum tungumálum]]. Norskt talmál einkennist af miklum mállýskumun. Að nota mállýsku í venjulegu talmáli er jafn algengt hjá þeim sem rita bókmál eins og þeim sem nota nýnorsku sem ritmál. 

==Tilvísanir==
{{reflist}}

== Tengt efni ==
* [https://noregur.is Upplýsingasíða frá norska sendiráðinu á Íslandi]
* [https://www.regjeringen.no/ Vefur ríkisstjórnar Noregs]
* [https://www.visitnorway.com/ Opinber ferðavefur]
* {{vefheimild|url=https://www.norden.org/is/information/stadreyndir-um-noreg|titill=Staðreyndir um Noreg|vefsíða=Norden.org}}

{{Evrópa}}
{{Evrópuráðið}}
{{Atlantshafsbandalagið}}
{{Norðurlandaráð}}
{{Efnahags- og framfarastofnunin}}
{{Fríverslunarsamtök Evrópu}}

[[Flokkur:Noregur| ]]