Skoða frumkóða fyrir Mars (reikistjarna)

{{reikistjarna
| bakgrunnur = SandyBrown
| nafn = Mars
| tákn = [[Mynd:Mars symbol (bold).svg|24px|alt=♂|Stjörnufræðimerki Mars]]
| mynd = Water ice clouds hanging above Tharsis PIA02653.jpg
| alt = Litmynd af Mars, brúnrauður hnöttur með dökkum og ljósum skellum
| myndatexti = Tölvugerð mynd af Mars sem sett er saman úr myndefni frá ''[[Mars Global Surveyor]]'' frá árunum 1999 til 2004. Á myndinni sést hvít ísþekjan á [[heimskautasvæðin á Mars|norðurheimskautinu]] en önnur ljós svæði á myndinni stafa af hrímmóðu í kringum hæstu fjöll Mars, þar á meðal [[Olympus Mons]]. Dekkri svæðin hægra megin á myndinni eru svæði með þynnra eða engu jarðvegslagi.
| sporbaugur_H = <ref name="horizons" />
| viðmiðunartími = [[J2000]]
| forskeyti_nándogfirrð = Sól
| firrð = 249.209.300 km<br />
1,665861&nbsp;[[Stjarnfræðieining|AU]]
| nánd = 206.669.000 km<br />
1,381497&nbsp;AU
| hálfur_langás = 227.939.100 km<br />
1,523679&nbsp;AU
| miðskekkja = 0,093&nbsp;315
| umferðartími = 686,971&nbsp;[[sólarhringur|s]]<br />
1,8808 [[ár]]<br />
668,5991 [[Tímamæling á Mars|sólir]]
| sólbundinn_umferðartími = 779,96&nbsp;s<br />
2,135&nbsp;ár
| meðalhraði = 24,077&nbsp;km/s
| meðalbrautarhorn = 19,3564°
| brautarhalli = 1,850° miðað við [[sólbaugur|sólbaug]]<br />5,65° miðað við miðbaug [[Sólin|sólar]]<br />1,67° miðað við [[fastaslétta|fastasléttu]]<ref name="meanplane" />
| rishnútslengd = 49,562°
| stöðuhorn_nándar = 286,537°
| tungl = [[Tungl Mars|2]]
| miðbaugsgeisli = 3.396,2 ± 0,1 km <ref name="Seidelmann2007" /><br />
0,533 jörð
| heimskautageisli = 3.376,2 ± 0,1 km <ref name="Seidelmann2007" /><br />
0,531 jörð
| pólfletja = 0,00589 ± 0,00015 <!-- calculated from data in ref name="Seidelmann2007" -->
| flatarmál_yfirborðs = 144.798.500&nbsp;km<sup>2</sup><br />
0,284 jörð <!--144.371.391 km2 in [http://www.peeep.us/7437231b] -->
| rúmmál = 1,6318 10<sup>11</sup>&nbsp;km<sup>3</sup><ref name=lodders1998/><br />
0,151 jörð
| massi = 6,4185 10<sup>23</sup>&nbsp;kg<ref name=lodders1998/><br />
0,107 jörð
| þéttleiki = 3,9335 ± 0,0004<ref name="lodders1998" /> g/cm³
| þyngdarafl = 3,711&nbsp;[[þyngdarhröðun|m/s²]]<ref name="lodders1998" /><br />
0,376&nbsp;''g''
| lausnarhraði = 5,027&nbsp;km/s
| stjarnbundinn_dagur = 1,025 957&nbsp;[[sólarhringur|s]]<br />
24,622&nbsp;9&nbsp;[[Klukkustund|k]]<ref name="lodders1998" />
| snúningshraði = 868,22 km/k
| möndulhalli = 25,19°
| stjörnulengd_norðurpóls = 317,68143°
| stjörnubreidd = 52,88650°
| endurskinshlutfall = 0,170 <ref Name="MallamaMars">{{cite journal |author=Mallama, A. |title=The magnitude and albedo of Mars |journal=Icarus |volume=192 |issue=2 |pages=404–416 |year=2007 |doi=10.1016/j.icarus.2007.07.011 |bibcode=2007Icar..192..404M| issn = 0019-1035 }}</ref>
| sýndarbirta = +1,6 to −3,0<ref name="MallamaSky" />
| sýndarþvermál = 3,5–25,1"<ref name="nssdc" />
| hitanafn1 = [[Kelvin]]
| lægsti1 = 130&nbsp;K
| meðal1 = 210&nbsp;K<ref name="nssdc" />
| hæsti1 = 308&nbsp;K
| hitanafn2 = [[Celsius]]
| lægsti2 = −143&nbsp;°C<ref name=cold/>
| meðal2 = -63&nbsp;°C
| hæsti2 = 35&nbsp;°C<ref name=hot/>
| lofthjúpur_H =<ref name="nssdc" /><ref name="barlow08" />
| loftþrýstingur = 0,636 (0,4–0,87)&nbsp;[[paskal|kPa]]
| samsetning_lofthjúps =
 {{einfaldur listi |
* 95,32% [[koltvísýringur]]
* 2,7% [[nitur]]
* 1,6% [[argon]]
* 0,13% [[súrefni]]
* 0,08% [[kolsýringur]]
* 0,21‰ [[vatn]]sgufa
* 0,1‰ [[nituroxíð]]
 }}
}}{{aðgreiningartengill|Mars|Mars}}
<onlyinclude>
'''Mars''' er fjórða [[reikistjarna]]n frá [[Sólin|sólu]] talið og sú ysta af [[innri reikistjarna|innri reikistjörnunum]]. Mars er nefndur eftir [[Mars (guð)|rómverska stríðsguðinum]], sökum hins [[rauður|rauða]] [[litur|litar]] sem prýðir [[yfirborð]]ið, en stafar af [[járn|járnríku]] [[berg|bergi]] og [[ryk|ryki]] sem hefur [[oxun|oxast]] („ryðgað“). Vegna hins rauða litar er hún einnig oft kölluð „Rauða plánetan“. Yfirborð Mars einkennist af miklum [[gljúfur|gljúfrum]] og stórum [[eldfjall|eldfjöllum]].
</onlyinclude>
Í [[Kína|kínverskri]], [[japan]]skri, [[Kórea|kóreskri]] og [[víetnam]]skri menningu er hún kölluð ''Eldstjarnan'', byggt á [[Frumefnin fimm|frumefnunum fimm]].

Tvö [[tungl]], [[Fóbos]] og [[Deimos]] eru á [[sporbraut]] um hana, en þau eru bæði smágerð og hafa einkennilega lögun, Fóbos er stærri en Deimos, en sporbaugur hans er mun styttri – þau eru líklega [[loftsteinn|loftsteinar]] sem [[þyngdarafl]] Mars fangaði.

== Eiginleikar ==
Mars er um það bil helmingi minni en Jörðin að [[þvermál]]i, og yfirborðsflatarmál hans aðeins minna en heildarflatarmál alls þurrlendis á Jörðinni. Mars er ekki eins þéttur í sér og Jörðin, hann hefur um 15% rúmmáls hennar og 11% massans. Þótt Mars sé bæði stærri og massameiri en [[Merkúr]] er Merkúr eðlisþyngri. Þetta þýðir að þyngdarafl plánetnanna tveggja er næstum það sama við yfirborð þeirra—þyngdarafl Mars er um 1% sterkara. [[Hematít]] gefur yfirborði Mars sinn einkennandi rauða lit. Útlit hans er þó breytilegt og getur verið appelsínugult, brúnt eða grænt á litinn, allt eftir þeim efnum sem er að finna á yfirborðinu.

=== Innri uppbygging ===
Mars er, eins og Jörðin, marglaga að uppbyggingu. Innst er þéttur málmkjarni og utan um hann lög úr léttari efnum. Eftir nýjustu rannsóknir er gert ráð fyrir að radíus kjarnans sé 1.795 ± 65 km og að hann sé aðallega úr [[járn]]i og [[nikkel]]i, auk um 16–17% [[brennisteinn|brennisteins]] (saman mynda þessi efni [[járnsúlfíð]]). Kjarninn er talinn vera tvisvar sinnum ríkari af léttari efnum en kjarni Jarðarinnar. [[Möttull]] úr [[sílíkat]]i, sem myndaði megnið af fleka- og eldfjallafyrirbærunum sem er að finna á yfirborði Mars í dag, umlykur kjarnann . Það lítur út fyrir að möttullinn sé nú orðinn óvirkur. Fyrir utan [[kísill|kísil]] og [[súrefni]] eru algengustu efnin í [[jarðskorpa|skorpu]] Mars járn, [[magnesín]], [[ál]], [[kalk]] og [[kalín]]. Meðaltalsþykkt skorpunnar er um 50 km, en hámarksþykktin 125 km. Meðaltalsþykkt skorpu Jarðarinnar er aðeins 40 km, sem er hlutfallslega einungis um þriðjungur þykktar skorpu Mars, miðað við stærð plánetnanna. 

=== Jarðfræðilegir eiginleikar yfirborðsins ===
Mars er svokölluð [[jarðnesk pláneta|bergpláneta]] sem er úr steinefnum sem innihalda [[kísill|kísil]], [[súrefni]], [[málmur|málma]] og önnur efni sem [[berg]] er venjulega úr. Yfirborð Mars er aðallega úr [[þóleiít]][[basalt]]i, en á sumum svæðum er bergið kísilríkara en dæmigert basalt og gæti verið svipuð [[andesít|andesítbergi]] sem finnst á Jörðinni, eða kísilgleri. Á svæðum þar sem [[endurskinshæfni|endurskin]] er minna er meira magn af [[plagíóklas]]i en á norðanverðum endurskinslitlum svæðum er meira magn af plötusílíkötum og kísilríku gleri. Á hálendinu í suðri hafa kalkrík [[pýroxen]] fundist í greinanlegu magni. Staðir með háu [[hematít|hematít-]] og [[ólivín|ólivínhlutfalli]] hafa líka fundist. Meginhluti yfirborðsins er þakinn fíngerðum [[járnoxíð|járnoxíðkornum]].

Þótt engin merki hafi fundist um virkt hnattrænt [[segulsvið]] hafa athuganir leitt í ljós að hlutar yfirborðs plánetunnar hafi verið segulmagnaðir, og að [[skautun]] segulsviðs hafi umsnúist nokkrum sinnum í fortíðinni. Skautunarrendur sem staðfesta þetta má finna í segulnæmum efnum, alveg eins og í lögum á hafsbotni sums staðar á Jörðinni. Í einni kenningu er því haldið fram að þessar rendur sýni að [[Flekakenningin|flekavirkni]] hafi verið á Mars fyrir fjórum milljörðum ára, áður en [[rafall]]inn í kjarna og möttli plánetunnar dvínaði og segulsviðið dofnaði. 

Í [[myndun og þróun sólkerfisins|myndun sófkerfisins]] varð Mars til úr [[frumplánetudiskur|frumplánetudiski]] sem var á sporbraut um sólina vegna tilviljanakennds [[samruni|samrunaferlis]]. Mars hefur marga sérkennandi efnafræðilega eiginleika sem stafa af stöðu hans í sólkerfinu. Efni með hlutfallslega lágt [[suðumark]], svo sem [[klór]], [[fosfór]] og brennisteinn eru algengari á Mars en á Jörðinni. Sennilegt er að orkumiklir [[sólvindur|sólvindar]] ungu sólarinnar hafi á sínum tíma ýtt þessum efnum utar í sólkerfið.  

Eftir myndun plánetnanna urðu þær allar fyrir mörgum árekstrum á svokallaða „[[Ákrestratímabilið mikla|Árekstratímabilinu mikla]]“ (e. ''Late Heavy Bombardment''). Merki um árekstra frá þessu tímabil er að finna á um 60% yfirborðs Mars og sennilegt er að undir því sem þá er eftir af yfirborðinu liggi stórar dældir sem hafi myndast vegna þessara árekstra. Finna má merki um stóra árekstrardæld á norðurhveli Mars, rúmlega 10.600 km langa og 8.500 km breiða, sem er þá fjórum sinnum stærri en [[Suðurskauts–Aitkendæld]]in á tunglinu, stærsta árekstrardæld sem hingað til hefur fundist. Kenningin um tilurð hennar bendir til þess að hlutur á stærð við [[Plútó]] hafi rekist á Mars fyrir fjórum milljörðum ára og myndað þessa sléttu [[Borealis-dæld]], sem nær yfir 40% plánetunnar.

Jarðfræðilegri sögu Mars má skipta í mörg tímabil, en þrjú eftirfarandi tímabil eru þau helstu:
* Nóakskeiðið
* Hesperskeiðið
* Amazonisskeiðið

=== Vatnafræði ===
Kenningar eru um að [[vatn]] sé að finna á Mars en það er a.m.k. ekki í [[fljótandi form]]i - vegna lágs [[loftþrýstingur|loftþrýstings]] er [[suðumark]] vatns 0° á [[Selsíus]] svo að það myndi [[uppgufun|gufa upp]] um leið og það kæmi upp á [[yfirborð]]ið. Fram hafa komið kenningar um að hugsanlega sé [[ís]] að finna undir yfirborðinu. Rannsóknir gefa til kynna að meðaltalshlutfall vatns í andrúmsloftinu á Mars sé um 0,03%.

=== Andrúmsloft ===
Það er rúmlega fimm sinnum meira af koltvísýringi í andrúmsloftinu á Mars en á Jörðinni. Yfir 95% lofthjúpsins á Mars er koltvísýringur á móti aðeins um 0,035% af koltvísýringi í andrúmsloftinu á jörðinni. Koltvísýringur er byggingarefni plantna, sem þær breyta í súrefni og kolvetni.  Því mætti með ljóstillífun plantna vinna súrefni sem fólk gæti andað að sér auk þess sem hún gæti búið til mat sem það borðaði og eldsneyti á vélar sem það notaði.

== Tungl ==
:''Sjá aðalgrein um [[tungl Mars]].
Um Mars ganga tvö [[tungl]], [[Fóbos]] og [[Deimos]], sem eru bæði lítil<ref name="Upplýsingar um Mars á stjörnufræðivefnum">{{Cite web |url=http://www.stjornuskodun.is/solkerfid/mars |title=Upplýsingar um Mars á stjörnufræðivefnum |access-date=2011-05-24 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722201110/http://www.stjornuskodun.is/solkerfid/mars/ |url-status=dead }}</ref> og óreglulega löguð<ref>[http://starryskies.com/solar_system/mars/mars_moons.html ''THE MOONS OF MARS: PHOBOS AND DEIMOS'' eftir Kathy Miles] á ensku</ref> og alls ekki ósvipuð þeim aragrúa [[smástirni|smástirna]] sem er að finna á milli Mars og [[Júpíter]]s.<ref name="Scott Ellis">[https://web.archive.org/web/20070517181817/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html ''Geological History:Moons of Mars'' eftir Scott Ellis] á ensku</ref> Eins og [[Tunglið|tungl Jarðarinnar]] snúa tungl Mars ávallt sömu hlið að plánetu sinni.<ref>{{Vísindavefurinn|3450|Hvað heita tungl Mars?}}</ref><ref name="Upplýsingar um Mars á stjörnufræðivefnum"/> Mikið af þeim upplýsingum sem til eru um tunglin hafa fengist úr geimferðum [[Mariner geimferðaáætlunin|Mariner]] og [[Viking geimferðaáætlunin|Viking]] í umsjá [[Geimferðastofnun Bandaríkjanna|Geimferðastofnunar Bandaríkjanna]] og úr [[Fóbos geimferðaáætlunin|Fóbos-geimferðaáætlun]] [[Geimferðastofnun Sovétríkjanna|Geimferðastofnunar Sovétríkjanna]].<ref name="Scott Ellis"/>

Einkennandi er að tunglin tvö snúast hvort í sína áttina um Mars, Deimos frá austri til vesturs en Fóbos frá austri og sest í vestri.<ref name="Upplýsingar um Mars á stjörnufræðivefnum"/>

== Eldvirkni ==
[[Eldfjall|Eldfjöll]] á Mars eru stærri en þau sem finnast á jörðinni vegna þess að ekkert [[Landrekskenningin|landrek]] er á Mars og þess vegna verða ekki til ný eldfjöll, heldur stækka þau sem fyrir eru. [[Olympus Mons]] er stærsta eldfjallið sem menn vita um, en það nær yfir landsvæði á stærð við [[Ísland]] og er um 27 [[kílómetri|km]] á hæð. Mesti hæðarmunur á Jörðu, á [[Everestfjall]]i og dýpstu úthafsgjám, er til samanburðar tæpir 20 kílómetrar.

== Tilvísanir ==
{{heimildaskrá
| colwidth = 30 em
| heimildir =
<ref name="meanplane">{{H-vefur|dagsetning=3. apríl 2009|titill=The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter|url=http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif|dags_skoðað=10. apríl 2009}}</ref>

<ref name="horizons">{{H-vefur|nafn=Yeomans|eiginnafn=Donald K.|dagsetning=13. júlí 2006|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/horizons.cgi?find_body=1&body_group=mb&sstr=499|titill=HORIZONS Web-Interface for Mars (Major Body=499)|útgefandi=JPL Horizons On-Line Ephemeris System|dags_skoðað=08-08-2007}}</ref>

<ref name="Seidelmann2007">{{H-tímarit|nafn=Seidelmann|eiginnafn=P. Kenneth|nafn2= B. A. Archinal, M. F. A’hearn, A. Conrad, G. J. Consolmagno, D. Hestroffer, J. L. Hilton, G. A. Krasinsky, G. Neumann, J. Oberst, P. Stooke, E. F. Tedesco, D. J. Tholen, P. C. Thomas, I. P. Williams|titill=Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements|tímarit=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy|árgangur=98|tölublað=3|síður=155-180|url=http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10569-007-9072-y|dagsetning=júlí 2007}}</ref>

<ref name="lodders1998">{{H-bók|nafn=Lodders|nafn2=Fegley|eiginnafn=Katharina|eiginnafn2=Bruce|ár=1998|titill=The planetary scientist's companion|síður=190|útgefandi=Oxford University Press US|isbn=0-19-511694-1}}</ref>

<ref name="MallamaSky">{{H-tímarit|nafn=Mallama, A.|titill=Planetary magnitudes|tímarit=Sky and Telescope|árgangur=121(1)|síður=51–56|ár=2011}}</ref>

<ref name="nssdc">{{H-vefur|nafn=Williams|eiginnafn=David R.|titill=Mars Fact Sheet|miðill=National Space Science Data Center|útgefandi=NASA|dagsetning=1. september 2004|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|dags_skoðað=24. júní 2006}}</ref>

<ref name=cold>{{H-vefur | url = http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html | titill = What is the typical temperature on Mars? | miðill = Astronomycafe.net | dags skoðað = 14-08-2012}}</ref>

<ref name=hot>{{H-vefur | url = http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html | titill = Mars Exploration Rover Mission: Spotlight | miðill = Marsrover.nasa.gov | útgefandi = NASA | dags skoðað = 14-08-2012}}</ref>

<ref name="barlow08">{{H-bók|eiginnafn=Nadine G.|nafn=Barlow|ár=2008|titill=Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere|ritröð=Cambridge planetary science|síður=21|bindi=8|isbn=0-521-85226-9|útgefandi=Cambridge University Press}}</ref>
}}

== Tenglar ==
{{Wiktionary|Mars}}
* [https://www.stjornufraedi.is/solkerfid/mars/ Mars á Stjörnufræðivefnum]
* {{Vísindavefurinn|2290|Hvað er langt til Mars?}}
* {{Vísindavefurinn|6537|Úr hverju er Mars?}}
* {{Vísindavefurinn|1018|Hvernig er lofthjúpur Mars? Er veður þar?}}
* {{Vísindavefurinn|349|Er eða hefur verið líf á reikistjörnunni Mars?}}
* {{Vísindavefurinn|49335|Getum við lifað á Mars?}}
* {{Vísindavefurinn|1974|Hvernig er yfirborð Mars og hver er meðalhitinn þar?}}
* {{Vísindavefurinn|4265|Hvað er stærsti gígurinn á Mars stór?}}
* {{Vísindavefurinn|3450|Hvað heita tungl Mars?}}

{{Sólkerfisfótur}}

[[Flokkur:Sólkerfið]]
[[Flokkur:Mars (reikistjarna)| ]]
[[Flokkur:Reikistjörnurnar]]