Skoða frumkóða fyrir Ekvador

{{Land 
| nafn = Lýðveldið Ekvador
| nafn_á_frummáli = República del Ecuador 
| nafn_í_eignarfalli = Ekvador 
| fáni = Flag of Ecuador.svg
| skjaldarmerki = Coat of arms of Ecuador original version.svg
| kjörorð = Dios, patria y libertad
| kjörorð_tungumál = spænska
| kjörorð_þýðing = Guð, heimaland og frelsi 
| staðsetningarkort = Ecuador_(orthographic_projection).svg
| tungumál = [[spænska]] 
| höfuðborg = [[Quito]] 
| stjórnarfar = [[Lýðveldi]] 
| titill_leiðtoga1 = [[Forseti Ekvador|Forseti]]
| titill_leiðtoga2 = [[Varaforseti Ekvador|Varaforseti]] 
| nafn_leiðtoga1 = [[Daniel Noboa]]
| nafn_leiðtoga2 = [[Verónica Abad Rojas]]
| stærðarsæti = 73
| flatarmál = 256.370
| hlutfall_vatns = 5 
| mannfjöldaár = 2021 
| mannfjöldasæti = 66
| fólksfjöldi = 17.715.822
| íbúar_á_ferkílómetra = 67
| VLF_ár = 2019
| VLF = 202,043
| VLF_sæti = 69
| VLF_á_mann = 11.701
| VLF_á_mann_sæti = 141
| VÞL = {{hækkun}} 0.759
| VÞL_sæti = 86
| VÞL_ár = 2019
| staða = [[Sjálfstæði]] 
| atburður1 = frá [[Spánn|Spáni]] 
| dagsetning1 = [[24. maí]] [[1822]] 
| atburður2 = frá [[Stór-Kólumbía|Stór-Kólumbíu]] 
| dagsetning2 = [[13. maí]] [[1830]] 
| gjaldmiðill = [[Bandaríkjadalur]] 
| tímabelti =  [[UTC]]-5 (-6 á [[Galapagoseyjar|Galapagos]]) 
| þjóðsöngur = [[Salve, Oh Patria]] 
| tld = ec 
| símakóði = 593
}}
'''Ekvador''' ([[spænska]]: ''Ecuador''; [[ketsjúa]]: ''Ikwadur'') er [[land]] í norðvesturhluta [[Suður-Ameríka|Suður-Ameríku]], með landamæri að [[Kólumbía|Kólumbíu]] í norðri, [[Perú]] í suðri og austri, og strönd að [[Kyrrahaf]]i í vestri. [[Galapagoseyjar]], sem eru 965 [[Kílómetri|km]] frá ströndinni, tilheyra Ekvador. Heiti landsins er dregið af [[spænska]] orðinu yfir [[Miðbaugur|miðbaug]], þar sem landið er á honum.

Svæðið sem nú er Ekvador var heimili ýmissa [[frumbyggjar Ameríku|frumbyggjaþjóða]] sem [[Inkaveldið]] lagði smám saman undir sig á 15. öld. [[Spánn|Spánverjar]] lögðu síðan Inkaveldið undir sig á 16. öld. Landið fékk sjálfstæði frá Spáni 1820 sem hluti af [[Stór-Kólumbía|Stór-Kólumbíu]] sem það klauf sig út úr 1830. 

Opinbert tungumál landsins er [[spænska]] sem 94% íbúa tala, en auk hennar eru töluð ýmis frumbyggjamál í Ekvador, þau helstu [[quechua]] og [[shuar]]. Höfuðborg Ekvador, [[Quito]], var sett á [[heimsminjaskrá UNESCO]] árið 1978 vegna hinnar vel varðveittu miðborgar frá nýlendutímanum. Stærsta borg landsins er hins vegar [[Guayaquil]]. Þriðja stærsta borgin, [[Cuenca]], hefur líka verið á heimsminjaskránni frá 1999 sem vel varðveitt dæmi um  spænska nýlenduborg.

Ekvador er [[þróunarland]] með efnahagslíf sem er mjög háð [[olía|olíuútflutningi]]. Landið er flokkað sem miðtekjuland. Ekvador er lýðræðisríki með [[forsetaræði]]. Stjórnarskrá landsins frá 2008 var sú fyrsta í heimi sem gerði ráð fyrir sjálfstæðum rétti náttúrunnar. Ekvador er þekkt fyrir mikla [[líffræðileg fjölbreytni|líffræðilega fjölbreytni]] og er eitt af sautján löndum heims þar sem fjöldi tegunda lífvera er hlutfallslega langmestur.

==Heiti==
Heiti Ekvador er dregið af spænska orðinu yfir [[miðbaugur|miðbaug]], ''ecuador'', en hann liggur þvert yfir landið um 24 km norðan við [[Quito]].

Svæðið þar sem Ekvador er nú var undir stjórn ýmissa ríkja frumbyggja þar til [[Inkaveldið]] lagði það undir sig um 1500. Móðir síðasta [[Sapa inka]]ns, [[Atahualpa]], var [[kvítóar|Kvítói]] frá Quito. [[Francisco Pizarro]] lenti þar með menn sína þegar hann hóf herför sína gegn Inkunum 1531. Þá og síðar var þetta svæði kennt við borgina Quito. Svæðið var hluti af [[Varakonungsdæmið Perú|Varakonungsdæminu Perú]] (sem [[Real Audiencia de Quito]]) til 1720 þegar það varð hluti af [[Varakonungsdæmið Nýja-Granada|Varakonungsdæminu Nýja-Granada]]. Lönd þessa varakonungsdæmis urðu síðan sjálfstæð sem [[Stór-Kólumbía]] milli 1819 og 1822. Landsvæði Ekvador varð syðsta hérað Stór-Kólumbíu sem upphaflega nefndist Departamento de Quito. Árið 1824 var þessu svæði skipt í fjögur héruð: Cauca, Azuay, Guayaquil og Ecuador. Þann 13. maí 1830 klufu Azuay, Guayaquil og Ecuador sig frá Stór-Kólumbíu og samþykktu nýja stjórnarskrá þar sem nafn landsins varð Ecuador.

==Stjórnsýslueiningar==
Ekvador er skipt í 24 [[sýslur Ekvador|sýslur]] sem hver hefur sinn höfuðstað:
[[Mynd:Ecuador provinces-numbers.svg|thumb|right|Kort af Ekvador]]
[[Mynd:Localisation de l'ile de Clipperton.png|right|thumbnail|Landhelgi Ekvador í Kyrrahafi]]

{|class="wikitable sortable" "text-align:left;font-size:100%;"|
! style="height:17px; width:15px;"|
! style="width:200px;"|Sýsla
! style="width:70px;"|Stærð (km²)
! style="width:70px;"|Íbúar (2010)<ref name="censo de 2010">{{cite web|url=http://www.inec.gob.ec/cpv/|title=Censo de 2010|accessdate=13. september, 2014|archive-date=2014-09-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20140930101531/http://www.inec.gob.ec/cpv/|url-status=dead}}</ref>
! style="width:200px;"|Höfuðstaður
|-
|1
|[[Azuay]]
|8.639
|702.893
|[[Cuenca]]
|-
|2
|[[Bolívar-sýsla (Ekvador)|Bolívar]]
|3.254
|182.744
|[[Guaranda]]
|-
|3
|[[Cañar]]
|3.908
|223.463
|[[Azogues]]
|-
|4
|[[Carchi-sýsla|Carchi]]
|3.699
|165.659
|[[Tulcán]]
|-
|5
|[[Chimborazo-sýsla|Chimborazo]]
|5.287
|452.352
|[[Riobamba]]
|-
|6
|[[Cotopaxi-sýsla|Cotopaxi]]
|6.569
|406.798
|[[Latacunga]]
|-
|7
|[[El Oro-sýsla|El Oro]]
|5.988
|588.546
|[[Machala]]
|-
|8
|[[Esmeraldas-sýsla|Esmeraldas]]
|15.216
|520.711
|[[Esmeraldas (Ekvador)|Esmeraldas]]
|-
|9
|[[Galápagos-sýsla|Galápagos]]
|8.010
|22.770
|[[Puerto Baquerizo Moreno]]
|-
|10
|[[Guayas-sýsla|Guayas]]
|17.139
|3.573.003
|[[Guayaquil]]
|-
|11
|[[Imbabura-sýsla|Imbabura]]
|4.599
|400.359
|[[Ibarra (Ekvador)|Ibarra]]
|-
|12
|[[Loja-sýsla|Loja]]
|11.027
|446.743
|[[Loja (Ekvador)|Loja]]
|-
|13
|[[Los Ríos-sýsla|Los Ríos]]
|6.254
|765.274
|[[Babahoyo]]
|-
|14
|[[Manabí-sýsla|Manabí]]
|18.400
|1.345.779
|[[Portoviejo]]
|-
|15
|[[Morona-Santiago-sýsla|Morona-Santiago]]
|25.690
|147.886
|[[Macas]]
|-
|16
|[[Napo-sýsla|Napo]]
|13.271
|104.047
|[[Tena (Ekvador)|Tena]]
|-
|17
|[[Orellana-sýsla|Orellana]]
|20.773
|137.848
|[[Puerto Francisco de Orellana]]
|-
|18
|[[Pastaza-sýsla|Pastaza]]
|29.520
|84.329
|[[Puyo (Pastaza)|Puyo]]
|-
|19
|[[Pichincha-sýsla|Pichincha]]
|9.494
|2.570.201
|[[Quito]]
|-
|20
|[[Santa Elena-sýsla|Santa Elena]]
|3.763
|301.168
|[[Santa Elena (Ekvador)|Santa Elena]]
|-
|21
|[[Santo Domingo de los Tsáchilas-sýsla|Santo Domingo de los Tsáchilas]]
|3.857
|365.965
|[[Santo Domingo (Ekvador)|Santo Domingo]]
|-
|22
|[[Sucumbíos-sýsla|Sucumbíos]]
|18.612
|174.522
|[[Nueva Loja]]
|-
|23
|[[Tungurahua-sýsla|Tungurahua]]
|3.334
|500.775
|[[Ambato (Ekvador)|Ambato]]
|-
|24
|[[Zamora-Chinchipe-sýsla|Zamora-Chinchipe]]
|10.556
|91.219
|[[Zamora (Ekvador)|Zamora]]
|}

Sýslurnar skiptast í 221 [[kantónur Ekvador|kantónur]] sem aftur skiptast í sóknir (''parroquias'').

===Héruð og skipulagsumdæmi===
Tvær eða fleiri sýslur mynda saman hérað sem sér um hluta stjórnsýslu á móti ríkinu. Í Ekvador eru sjö héruð af þessu tagi:

* 1. hérað (42.126&nbsp;km²): [[Esmeraldas-sýsla|Esmeraldas]], [[Carchi]], [[Imbabura-sýsla|Imbabura]] og [[Sucumbios]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Ibarra (Ekvador)|Ibarra]]
* 2. hérað (43.498&nbsp;km²): [[Pichincha-sýsla|Pichincha]], [[Napo-sýsla|Napo]] og [[Orellana-sýsla|Orellana]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Tena (Ekvador)|Tena]]
* 3. hérað (44.710&nbsp;km²): [[Chimborazo-sýsla|Chimborazo]], [[Tungurahua-sýsla|Tungurahua]], [[Pastaza-sýsla|Pastaza]] og [[Cotopaxi-sýsla|Cotopaxi]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Riobamba (Ekvador)|Riobamba]]
* 4. hérað (22.257&nbsp;km²): [[Manabí-sýsla|Manabí]] og [[Santo Domingo de los Tsachilas]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Ciudad Alfaro (Ekvador)|Ciudad Alfaro]]
* 5. hérað (38.420&nbsp;km²): [[Santa Elena-sýsla|Santa Elena]], [[Guayas-sýsla|Guayas]], [[Los Ríos-sýsla|Los Ríos]], [[Galápagos]] og [[Bolívar-sýsla (Ekvador)|Bolívar]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Milagro (Ekvador)|Milagro]]
* 6. hérað (38.237&nbsp;km²): [[Cañar-sýsla|Cañar]], [[Azuay]] og [[Morona Santiago]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Cuenca]]
* 7. hérað (27.571&nbsp;km²): [[El Oro-sýsla|El Oro]], [[Loja-sýsla|Loja]] og [[Zamora Chinchipe]]. Stjórnsýslumiðstöð: [[Loja (Ekvador)|Loja]]

[[Quito]] og [[Guayaquil]] eru borgarumdæmi. [[Galápagos-eyjar]] eru líka undir sérstakri stjórn þótt þær séu innan 5. héraðs<ref>{{cite web |url=http://www.planificacion.gob.ec/3-niveles-administrativos-de-planificacion |title=Niveles administrativos de planificación |publisher=Secretaría Nacional de Planificación y Desarrollo |accessdate=24. september, 2015 |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924073955/http://www.planificacion.gob.ec/3-niveles-administrativos-de-planificacion/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.mcpec.gob.ec/index.php?option=com_content&view=article&id=1047&Itemid=108 |title=Región 4 – Santo Domingo, Manabí y Galápagos |publisher=Ministry of Production, Employment and Competitiveness Coordination |accessdate=20. febrúar, 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111127225748/http://www.mcpec.gob.ec/index.php?option=com_content&view=article&id=1047&Itemid=108 |archivedate=27. nóvember, 2011 }}</ref>.

== Landfræði ==
[[Mynd:Vicuña - Chimborazo, Ecuador.jpg|thumb|Vicuña með fjallið Chimborazo í baksýn.]]
Ekvador er 283.520 km<sup>2</sup> að stærð að Galápagos-eyjum meðtöldum, þar af eru 6.720 km<sup>2</sup> vatn. Af löndum Suður-Ameríku er Ekvador stærra en [[Úrúgvæ]], [[Súrínam]], [[Gvæjana]] og [[Franska Gvæjana]]. 

Landið liggur milli 2°N og 5°S með 2.337 km langa strönd að Kyrrahafi í vestri. Landamærin við Kólumbíu í norðri eru 590 km að lengd og við Perú í suðri og austri eru 1.420 km. Ekvador er vestasta landið við miðbaug.

Ekvador skiptist landfræðilega í fjögur meginsvæði:
* '''La costa''': strandhéruðin vestan við [[Andesfjöll]] ná yfir sýslurnar Esmeraldas, Guayas, Los Ríos, Manabí, El Oro og Santa Elena. Þetta er frjósamasta jarðræktarsvæði landsins. Þar eru stórar bananaplantekrur í eigu stórfyrirtækjanna [[Dole]] og [[Chiquita]]. Þar er líka stærstur hluti hrísgrjónaræktarlands Ekvador. Við ströndina er fiskvinnsla. Stærsta borgin er Guayaquil.
* '''La sierra''': hálöndin í Andesfjöllum ná yfir sýslurnar Azuay, Cañar, Carchi, Chimborazo, Imbabura, Loja, Pichincha og Tungurahua. Þar eru flest eldfjöll Ekvador og allir snævi þaktir fjallstindar landsins. Landbúnaður felst aðallega í ræktun kartaflna, maíss og kínóa. Íbúar eru flestir frumbyggjar sem tala quechua. Stærsta borgin er Quito.
* '''La Amazonia''': líka þekkt sem ''El oriente'' eða „austrið“, eru landsvæði austan við Andesfjöll sem eru hluti af [[Amasónfrumskógurinn|Amasónfrumskóginum]] og ná yfir sýslurnar Morona Santiago, Napo, Orellana, Pastaza, Sucumbíos og Zamora-Chinchipe. Stærstur hluti landsins er hluti af [[Amasónþjóðgarðurinn|Amasónþjóðgarðinum]] og friðlöndum frumbyggja. Íbúar eru flestir frumbyggjar af ýmsum þjóðum. Þarna eru líka stærstu olíulindir landsins sem hafa að hluta verið nýttar af olíufyrirtækjum. Stærsta borgin er líklega [[Lago Agrio]].
* '''La región insular''': Galápagos-eyjar í Kyrrahafi um 1.000 km vestan við strönd landsins. 
Höfuðborg Ekvador er Quito í sýslunni Pichincha í hálöndunum, en stærsta borgin er Guayaquil í Guayas-sýslu. Fjallið [[Cotopaxi]], rétt sunnan við Quito, er eitt af hæstu virku eldfjöllum heims. Fjallið [[Chimborazo]] er talið vera sá punktur á yfirborði jarðar sem er lengst frá miðju hennar vegna þess hvernig jörðin þenst út við miðbaug. 

=== Loftslag ===
[[Mynd:Ecuador map of Köppen climate classification.svg|thumb|[[Loftslagsbelti]] í Ekvador]]
Í Ekvador er loftslag mjög fjölbreytt og ræðst fjölbreytnin aðallega af hæð yfir sjávarmáli. Loftslag er milt allt árið í dölum upp til fjalla en rakt [[hlýtemprað loftslag|heittemprað loftslag]] á strandsvæðum og í regnskógum á láglendi. Við Kyrrahafsströndina ríkir [[hitabeltisloftslag]] með miklum rigningum á regntímanum. Í hálöndunum í Andesfjöllum er loftslag temprað og tiltölulega þurrt. Í Amasónfrumskóginum austan við Andesfjöllin ríkir [[Regnskógur|regnskógaloftslag]]. 

Vegna þess hve landið er nálægt miðbaug er lítill munur á lengd daga eftir árstímum. Bæði sólarupprás og sólarlag eru um kl. 6. 

=== Vatnafar ===
Andesfjöll mynda vatnaskil milli vatnasviðs Amasónfljóts sem rennur í austur að Atlantshafi og þeirra sem renna í vestur til Kyrrahafs.

Næstum allar árnar í Ekvador myndast við snjóbráð í Andesfjöllum eða við úrkomu í hálöndunum. Í fjöllunum eru árnar mjóar og straumharðar í bröttum hlíðunum. Þegar neðar dregur breikka þær. 

Helstu ár sem renna í vestur eru [[Mataje]], [[Santiago (Ekvador)|Santiago]], [[Esmeraldas]], [[Chone]], [[Guayas]], [[Jubones]] og [[Puyango-Tumbes]]. Flestar ár sem myndast á láglendinu vestan Andesfjalla eru árstíðabundnar og verða til á regntímanum frá desember fram í maí en þorna upp á þurrkatímanum.

Helstu ár sem renna í austur eru [[Pastaza]], [[Napo]] og [[Putumayo]] sem allar renna í Amasónfljót. Í Pastaza er hæsti foss Ekvador, [[Agoyán]], 61 metrar á hæð. Napo á upptök sín við Cotopaxi og er helsta áin sem notuð er til siglinga í austari láglöndunum.

=== Líffræðileg fjölbreytni ===
[[Mynd:A butterfly feeding on the tears of a turtle in Ecuador (crop).jpg|thumb|Skjaldbökur og fiðrildi í Ekvador.]]
Ekvador er eitt af sautján löndum heims með langmesta [[Líffræðilegur fjölbreytileiki|líffjölbreytni]] samkvæmt bandarísku umhverfissamtökunum [[Conservation International]] og er auk þess það land þar sem líffjölbreytni er mest á ferkílómetra. 

Í Ekvador finnast 1600 fuglategundir (15% af öllum þekktum fuglategundum heims) á fastalandinu auk 38 sem eru einlendar tegundir á Galápagos. Að auki eru þekktar 16.000 tegundir jurta, 106 einlendar tegundir skriðdýra, 138 einlendar tegundir froskdýra og 6.000 tegundir af fiðrildum. Galápagoseyjar eru vel þekktar fyrir sérstætt dýralíf og frægar sem staðurinn þar sem [[Charles Darwin]] áttaði sig á [[Þróunarkenningin|þróunarkenningunni.]] Eyjarnar eru á [[heimsminjaskrá UNESCO]].

Ekvador er fyrsta land heims sem hefur samþykkt að gefa náttúrunni sjálfstæðan rétt í stjórnarskrá landsins. Varðveisla líffjölbreytni landsins er skilgreind sem forgangsverkefni í landsáætlun um velferð. Þegar áætlunin var gerð 2008 voru 19% landsins friðuð en talin er þörf á að friða 32% þess til að ná markmiðinu um varðveislu líffjölbreytni. Nú eru þar 11 [[Þjóðgarður|þjóðgarðar,]] 10 friðlönd, 9 vernduð vistkerfi og önnur friðuð svæði. Verkefnið Sociobosque sem hófst 2008 greiðir landeigendum fyrir að reka hluta lands síns sem verndarsvæði. 

Þrátt fyrir að Galápagos-eyjar séu á heimsminjaskrá stafar ýmis konar hætta að þeim og olíuvinnsla í Amasónfrumskóginum hefur orðið til þess að milljónir tonna af ómeðhöndlaðri olíu, gasi og úrgangsefnum hafa mengað umhverfið og valdið frumbyggjum heilsutjóni.

==Tilvísanir==
<references />

{{Stubbur|landafræði}}
{{Samtök olíuútflutningsríkja}}
{{Suður-Ameríka}}

[[Flokkur:Ekvador| ]]
[[Flokkur:Spænskumælandi lönd]]