Skoða frumkóða fyrir Bandaríska Samóa

{{Land
| nafn_á_frummáli = American Samoa
| nafn_í_eignarfalli = Bandarísku Samóa 
| fáni = Flag of American Samoa.svg
| skjaldarmerki = Seal_of_American_Samoa.svg
| kjörorð = Samoa, Muamua Le Atua<br /><span style="font-size:small;">([[samóska]]: Guð veri fyrstur)</span>
| staðsetningarkort = American_Samoa_on_the_globe_(Polynesia_centered).svg
| tungumál = [[samóska]] og [[enska]]
| höfuðborg =  [[Pagó Pagó]]
| stjórnarfar = [[Lýðveldi]]
| titill_leiðtoga1 = [[Þjóðhöfðingi Bandarísku Samóa|Þjóðhöfðingi]]
| titill_leiðtoga2 = [[Landstjóri Bandarísku Samóa|Landstjóri]]
| nafn_leiðtoga1 = [[Joe Biden]]
| nafn_leiðtoga2 = [[Lemanu Peleti Mauga]]
| staða = [[BNA|Bandarískt]] yfirráðasvæði
| atburður1 = Skipting [[Samóa]]
| dagsetning1 = [[1899]]
| flatarmál = 200
| mannfjöldaár = 2020
| fólksfjöldi = 55.212
| mannfjöldasæti = 208
| íbúar_á_ferkílómetra = 259
| VLF_ár = 2016
| VLF = 0,658
| VLF_á_mann = 11.200
| gjaldmiðill = [[Bandaríkjadalur]]
| tímabelti = [[UTC-11]]
| þjóðsöngur = [[Amerika Samoa]]
| tld = as
| símakóði = 1 684
}}
'''Bandaríska Samóa''' ([[samóska]]: ''Amerika Sāmoa''; [[enska]]: ''American Samoa'') er [[BNA|bandarískt]] yfirráðasvæði í Suður-[[Kyrrahaf]]i, suðaustan við sjálfstæða ríkið [[Samóa]]. Bandaríska Samóa er austan við [[daglínan|daglínuna]] en Samóa er vestan megin. Eyjunum var skipt með samningi milli [[Þýskaland]]s og Bandaríkjanna árið [[1899]].

Bandaríska Samóa eru fimm aðal[[eyja]]r og tvö kóral[[hringrif]]. Stærsta og fjölmennasta eyjan er [[Tutuila]], en auk hennar eru þar [[Manu'a-eyjar]], [[Rose-rif]] og [[Swains-eyja]]. Bandaríska Samóa er sá hluti [[Samóaeyjar|Samóaeyja]] sem er vestan við [[Cooks-eyjar]], norðan við [[Tonga]] og um 500 km sunnan við [[Tókelá]]. Í vestur eru [[Wallis- og Fútúnaeyjar]]. Bandaríska Samóa er syðsta yfirráðasvæði Bandaríkjanna og, ásamt [[Jarvis-eyja|Jarvis-eyju]], annað tveggja sunnan [[miðbaugur|miðbaugs]]. Helstu útflutningsafurðir eyjanna eru [[túnfiskur]] og helsta viðskiptaland þeirra er Bandaríkin.

Samóaeyjar hafa verið byggðar [[pólýnesar|Pólýnesum]] frá því um 850 e.Kr. Franski landkönnuðurinn [[Louis-Antoine de Bougainville]] kom til eyjanna árið [[1768]] og nefndi þær „Stýrimannseyjar“. Á [[19. öldin|19. öld]] hófu Evrópumenn [[trúboð]] á eyjunum. Í mars [[1889]] hófst [[Samóakreppan|Samóadeilan]] þegar Þjóðverjar gerðu innrás. Þrjú bandarísk herskip voru send til hafnarinnar í [[Apia]] til að ráðast á þrjú þýsk herskip sem þar voru. Áður en til átaka kom sökkti [[fellibylur]] öllum skipunum sem leiddi til [[vopnahlé]]s. Deilan var leyst árið [[1899]] með þríhliða samningi milli Þjóðverja, Bandaríkjamanna og [[Bretland|Breta]] sem kvað á um skiptingu eyjanna í tvennt. Bandaríkin fengu eystri hlutann. Bandaríkjamenn lögðu svo eyjarnar undir sig á næstu árum með því að neyða höfðingja eyjanna til að undirrita skjöl sem afhentu þeim yfirráð yfir landinu. [[Bandaríski sjóherinn]] fór með stjórn eyjanna. Árið [[1956]] tók svæðiskjörinn landstjóri við af þeim sem bandaríski sjóherinn hafði skipað. [[Jarðskjálftinn við Samóa 2009]] olli miklu tjóni og tugir manna létust.

Í Bandaríska Samóa búa um 55.000 manns sem flestir eru jafnvígir á ensku og samósku. Þaðan kemur hæsta hlutfall nýliða í [[Bandaríkjaher]] af öllum yfirráðasvæðum Bandaríkjanna. Bandaríska Samóa hefur verið aðili að [[Kyrrahafssambandið|Kyrrahafssambandinu]] frá 1983.

==Landfræði==
[[File:Aq-map.png|thumb|right|upright=1.15|Map of American Samoa]]
Bandaríska Samóa er hluti af [[Eyjaálfa|Eyjaálfu]] og er annað af tveimur yfirráðasvæðum Bandaríkjanna á [[suðurhvel jarðar|suðurhveli jarðar]]. Hitt svæðið er [[Jarvis-eyja]]. Heildarlandsvæði Bandarísku Samóa er um 200 ferkílómetrar, sem er örlítið stærra en [[Washington D.C.]], og nær yfir fimm fjalllendar [[eldfjallaeyja]]r og tvö [[hringrif]].<ref name="DOI">{{cite web|url=http://www.doi.gov/oia/Islandpages/asgpage.htm |title=Insular Area Summary for American Samoa |access-date=11. apríl, 2011 |date=6. apríl, 2010 |publisher=U.S. Department of the Interior |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20091009111944/http://www.doi.gov/oia/Islandpages/asgpage.htm |archive-date=9. október, 2009 }}</ref> Eldfjallaeyjarnar fimm eru [[Tutuila]], [[Aunu'u]], [[Ofu-Olosega|Ofu]], [[Ofu-Olosega|Olosega]] og [[Ta‘ū]]. Hringrifin eru [[Swains-eyja]] og [[Rose-rif]]. Af þessum sjö eyjum er aðeins Rose-rif óbyggt; það er [[Þjóðminjaskrá (Bandaríkin)|hafminjasvæði]]. Bandaríska Samóa nær syðst allra yfirráðasvæða Bandaríkjanna, fjórtán gráður sunnan [[miðbaugur|miðbaugs]].<ref>Rauzon, Mark J. (2016). ''Isles of Amnesia: The History, Geography, and Restoration of America's Forgotten Pacific Islands''. University of Hawai'i Press, Latitude 20. p. 7. {{ISBN|978-0824846794}}.</ref>
[[File:Ofu Beach American Samoa US National Park Service.jpg|thumb|260px|Ofu-strönd á [[Ofu-Olosega]] sem er hluti af [[Manu'a-eyjar|Manu'a-eyjum]].]]
[[File:Vatia from the National Park of American Samoa.jpg|thumb|260px|Strönd Bandarísku Saóma (á [[Vatia (Bandarísku Samóa)|Vatia]]).]]

Vegna staðsetningarinnar í Suður-[[Kyrrahaf]]i er Bandaríska Samóa oft í leið [[fellibylur|fellibylja]] frá nóvember til apríl. Rose-rif er austasti hluti svæðisins og er einn af útpunktum Bandaríkjanna. <ref name="NOAA_ASamoa">http://www.fpir.noaa.gov/MNM/mnm_roseatoll.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180117183245/http://www.fpir.noaa.gov/MNM/mnm_roseatoll.html |date=17. janúar, 2018 }} Marine National Monument Program (Rose Atoll). NOAA.gov. Sótt 1. janúar 2018.</ref> [[Þjóðgarðurinn á Bandarísku Samóa]] er í Bandarísku Samóa.

Hæstu fjöll landsins eru [[Lata-fjall]] ([[Ta‘ū]]), 970m; [[Matafao-tindur]], 653m; Piumafua ([[Olosega]]), 639m; og Tumutumu ([[Ofu-Olosega|Ofu]]), 494m. [[Pioa-fjall]], sem er uppnefnt „Rainmaker“, er 524m. Bandaríska Samóa býr líka yfir einhverjum af hæstu sjávarklettum heims, 910m á hæð.<ref>Harris, Ann G. og Esther Tuttle (2004). ''Geology of National Parks''. Kendall Hunt. p. 603. {{ISBN|978-0787299705}}.</ref>

[[Vailulu'u]] er [[neðansjávareldfjall]] sem liggur 45 km austan við [[Ta‘ū]] á Bandarísku Samóa. Það var uppgötvað árið 1975 og hefur verið rannsakað síðan af alþjóðlegu teymi vísindamanna, sem hefur leitt til aukins skilnings á hreyfingum jarðskorpunnar.<ref name=hart>{{cite journal |url=http://www.pmel.noaa.gov/pubs/docs/hart2243.pdf |journal=G3, an Electronic Journal of the Earth Sciences, American Geophysical Union |title=Vailulu'u undersea volcano: The New Samoa |series=Research Letter, Vol. 1. Paper number 2000GC000108 |last=Hart |first=S.R. |volume=1 |issue=12 |pages=n/a |date=8. desember, 2000 |issn=1525-2027 |publisher=[[Pacific Marine Environmental Laboratory]], [[National Oceanic and Atmospheric Administration]] |access-date=20. mars, 2011 |display-authors=etal |archive-url=https://web.archive.org/web/20110514032601/http://www.pmel.noaa.gov/pubs/docs/hart2243.pdf |archive-date=May 14, 2011 |url-status=live |doi=10.1029/2000GC000108 |bibcode=2000GGG.....1.1056H }}</ref> Inni í gíg Va'ilulu er virk neðansjávar[[eldkeila]] sem heitir [[Nafanua]] eftir stríðsgyðju Samóa.

===Veðurfar===
Á Bandarísku Samóa ríkir [[hitabeltisloftslag]] allt árið, með tvær [[árstíð]]ir; [[þurrkatími|þurrkatíma]] og [[regntími|regntíma]]. Regntíminn er venjulega frá desember fram í mars, og þurrkatíminn frá apríl til september. Meðalhiti er 27-28°C árið um kring.

Loftslag á Bandarísku Samóa er heitt og rakt. Meðalhiti er um 26,7°C og sveiflast um 8° yfir árið. Vetur á suðurhveli, frá júní fram í september, er svalasti tími ársins. Sumarmánuðina, frá desember til mars, er mestur hiti, en þurrkatíminn nær frá apríl til nóvember. Samt sem áður fellur regn nær daglega úr skýjum sem ferðast með staðvindum að eyjunum. Þau stöðvast við fjöllin umhverfis [[Pagó Pagó-höfn]] þar sem meðalársúrkoma er um 5.100 mm.<ref>Sunia, Fofo I.F. (2009). ''A History of American Samoa''. Amerika Samoa Humanities Council. ISBN 978-1573062992.</ref>

==Samgöngur==
[[File:American Samoa Highway 001.svg|thumb|upright|Vegaskilti á Bandarísku Samóa.]]
Á Bandarísku Samóa eru 240 km af [[þjóðvegur|þjóðvegum]] (áætlað 2008).<ref name="CIAfactbook">{{cite web |url=https://www.bea.gov/newsreleases/general/terr/2016/asgdp_080816.pdf |title=Archived copy |access-date=14. júlí, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170513045336/https://www.bea.gov/newsreleases/general/terr/2016/asgdp_080816.pdf |archive-date=13. maí, 2017 |url-status=dead |df=mdy-all }}</ref> Hámarkshraði er 30 mílur á klukkustund.<ref>http://www.asbar.org/index.php?option=com_content&view=category&id=583&Itemid=172 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141008093312/http://www.asbar.org/index.php?option=com_content&view=category&id=583&Itemid=172 |date=8. október, 2014 }} Asbar.org. Title 22 – Highways and Motor Vehicles. Chapter 03 – Rules of the Road. Sótt 30. ágúst, 2019.</ref> Hafnir eru meðal annars í [[Aunu'u]], [[Auasi]], [[Tau (Samóa)|Faleāsao]], [[Ofu-Olosega]] og [[Pagó Pagó]].<ref name=CIAfactbook/> Engar járnbrautir eru á Samóa. Aðalflugvöllurinn er [[Alþjóðaflugvöllurinn í Pagó Pagó]] á Tutuila. Tveir flugvellir eru á Manu'a-eyjum: [[Ofu-flugvöllur]] á Ofu, og [[Fitiuta-flugvöllur]] á Ta'u. Samkvæmt gögnum frá 1999 er enginn kaupskipafloti á eyjunum.<ref name=CIAfactbook/>

Þann 8. júní 1922 hóf fyrsta almenningsvagnakerfið starfsemi.<ref>{{cite web|url=http://www.samoanews.com/local-news/freedom-run-and-obstacle-course-back-third-year|title=Freedom Run and Obstacle Course back for third year|date=11. júní, 2018|website=www.samoanews.com|access-date=27. ágúst, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190818220906/http://www.samoanews.com/local-news/freedom-run-and-obstacle-course-back-third-year|archive-date=18. ágúst, 2019|url-status=live}}</ref> Núverandi kerfi almenningsvagna er kallað ''aiga''. Í því eru vagnar sem fara um Tutuila.<ref>https://americansamoatourism.com/getting-around-bus {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190830235825/https://americansamoatourism.com/getting-around-bus |date=30. ágúst, 2019 }} Americansamoatourism.com. Getting around on the bus. Sótt 30. ágúst, 2019.</ref><ref>https://www.frommers.com/destinations/american-samoa/planning-a-trip {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190814172129/https://www.frommers.com/destinations/american-samoa/planning-a-trip |date=14. ágúst, 2019 }} Frommer's – Planning a trip in American Samoa. Sótt 30. ágúst, 2019.</ref>

==Tilvísanir==
{{reflist}}

{{Stubbur|bandaríkin}}
{{Bandaríkin}}
{{Eyjaálfa}}

[[Flokkur:Bandaríska Samóa]]