Skoða frumkóða fyrir Bólivía

{{Land 
| nafn = Fjölþjóðaríkið Bólivía 
| nafn_á_frummáli = Estado Plurinacional de Bolivia {{mál|es}}<br />Tetã Hetãvoregua Mborivia  <small>'''''([[gvaraní]])'''''</small><br />Wuliwya Suyu  <small>'''''([[aymara]])'''''</small><br />Puliwya Mamallaqta  <small>'''''([[quechua]])'''''</small>
| nafn_í_eignarfalli = Bólivíu 
| fáni = Flag of Bolivia (state).svg 
| skjaldarmerki = Coat_of_arms_of_Bolivia.svg 
| staðsetningarkort = BOL_orthographic.svg
| kjörorð = ¡La unión es la fuerza! 
| kjörorð_tungumál = spænska 
| kjörorð_þýðing = Samheldni er styrkur! 
| þjóðsöngur = [[Bolivianos, el hado propicio]] 
| tungumál = [[spænska]], [[quechua]], [[aymara]] og [[guaraní]], ásamt 33 öðrum frumbyggjamálum
| höfuðborg = [[Súkre]] (löggjafavald og dómsvald) [[La Paz]] (aðsetur stjórnar) 
| stjórnarfar  = [[Lýðveldi]] 
| titill_leiðtoga1  = [[Forseti Bólivíu|Forseti]] 
| nafn_leiðtoga1 = [[Luis Arce]]
| flatarmál = 1.098.581 
| stærðarsæti = 27
| hlutfall_vatns = 1,29
| fólksfjöldi = 12.054.379
| mannfjöldaár = 2022
| mannfjöldasæti = 79
| íbúar_á_ferkílómetra = 10,4
| VLF_ár = 2022
| VLF = 118,8
| VLF_sæti = 94
| VLF_á_mann = 9.933
| VLF_á_mann_sæti = 120
| VÞL = {{lækkun}} 0.692
| VÞL_ár = 2021
| VÞL_sæti = 114
| staða = [[Sjálfstæði]] 
| staða_athugasemd = frá Spáni
| atburður1 = Yfirlýst
| dagsetning1 = 6. ágúst 1825 
| atburður2 = Viðurkennt
| dagsetning2 = 21. júlí 1847
| gjaldmiðill = [[bólivíani]] (BOB) 
| tímabelti = [[UTC]]-4 
| tld = bo 
| símakóði = 591
}}
'''Bólivía''' er [[landlukt]] land í miðvesturhluta [[Suður-Ameríka|Suður-Ameríku]]. Höfuðborg Bólivíu samkvæmt stjórnarskrá er [[Sucre]] en [[stjórnarsetur]] er í borginni [[La Paz]]. Stærsta og helsta iðnaðarborg landsins er [[Santa Cruz de la Sierra]] sem er staðsett í héraðinu [[Llanos Orientales]], láglendi í austurhluta landsins.

Bólivía er óskipt ríki með níu [[umdæmi Bólivíu|umdæmi]]. Það nær frá [[Andesfjöll]]um í vestri að láglendi í austri sem er hluti af vatnasviði [[Amasónfljót]]s. Bólivía á landamæri að [[Brasilía|Brasilíu]] í norðri og austri, [[Paragvæ]] og [[Argentína|Argentínu]] í suðri, og [[Síle]] og [[Perú]] í vestri. Þriðjungur landsins er innan Andesfjalla. Bólivía er fimmta stærsta land Suður-Ameríku á eftir [[Brasilía|Brasilíu]], [[Argentína|Argentínu]], [[Perú]] og [[Kólumbía|Kólumbíu]]. Það er, ásamt [[Paragvæ]], annað af tveimur landluktum löndum álfunnar, 7. stærsta landlukta land heims og stærsta landlukta land [[Suðurhvel jarðar|suðurhvelsins]].

Íbúar Bólivíu eru um 11 milljónir af fjölbreyttum uppruna. [[Spænska]] er opinbert mál landsins en þar eru líka töluð 36 frumbyggjamál sem hafa opinbera stöðu. Stærst þeirra eru [[gvaraní]], [[aymara]] og [[quechua]].

Fyrir komu [[Spánn|Spánverja]] var sá hluti landsins sem er í Andesfjöllum hluti af [[Inkaveldið|Inkaveldinu]], en láglendið í norðri og austri var byggt sjálfstæðum þjóðum. Spænskir [[landvinningamaður|landvinningamenn]] frá [[Cuzco]] og [[Asunción]] lögðu þetta svæði undir sig á 16. öld. Á [[Spænska heimsveldið|nýlendutímanum]] heyrði landið undir [[Konunglegi yfirrétturinn í Charcas|Konunglega yfirréttinn í Charcas]]. Spánverjar byggðu veldi sitt að stórum hluta upp með silfri sem unnið var úr [[námavinnsla í Bólivíu|námum í Bólivíu]]. Árið 1809 hófst sjálfstæðisbarátta sem stóð í 16 ár. Árið 1825 var [[lýðveldi]]ð Bólivía stofnað og nefnt í höfuðið á [[Símon Bólívar|Símoni Bólívar]]. Á 19. og 20. öld missti Bólivía yfirráð yfir landamærahéruðum, þar á meðal strandlengjunni sem [[Chile]] [[Kyrrahafsstríðið|lagði undir sig]] 1879. Stjórnmál voru nokkuð stöðug í Bólivíu þar til [[Hugo Banzer]] leiddi herforingjabyltingu gegn sósíalíska leiðtoganum [[Juan José Torres]] 1971. Stjórn Banzers réðist af hörku gegn vinstrimönnum í landinu og beitti pyntingum og aftökum án dóms og laga gegn óbreyttum borgurum. Banzer var hrakinn frá völdum 1978 en varð síðar lýðræðislega kjörinn forseti frá 1997 til 2001. 

Bólivía er aðili að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn|Alþjóðagjaldeyrissjóðnum]], [[Samtök hlutlausra ríkja|Samtökum hlutlausra ríkja]], [[Samtök Ameríkuríkja|Samtökum Ameríkuríkja]], [[Samstarfssamningur Amasónríkja|Samstarfssamningi Amasónríkja]], [[Suðurbankinn|Suðurbankanum]], [[ALBA]] og [[Bandalag Suður-Ameríkuþjóða|Bandalagi Suður-Ameríkuþjóða]]. Bólivía er annað fátækasta land Suður-Ameríku. Landið er [[þróunarland]] sem situr um miðbik [[Vísitala um þróun lífsgæða|Vísitölu um þróun lífsgæða]]. 38,6% íbúa eru undir alþjóðlegum fátæktarmörkum. Efnahagslíf landsins byggist á [[landbúnaður|landbúnaði]], [[skógrækt]], [[fiskveiðar|fiskveiðum]], [[námavinnsla|námavinnslu]] og framleiðslu á textíl, málmum og eldsneyti. Bólivía býr yfir verðmætum málmum eins og [[tin]]i, [[silfur|silfri]] og [[litín]]i. Bólivía framleiðir um 80% af heimsframleiðslu [[brasilíuhneta|brasilíuhnetna]].

== Heiti ==
Bólivía heitir eftir byltingarleiðtoganum [[Simón Bolívar]] sem var foringi í [[sjálfstæðisstríð Spænsku Ameríku|sjálfstæðisstríðum Spænsku Ameríku]].<ref>{{cite web |url= http://salempress.com/store/samples/great_lives_from_history_19th/great_lives_from_history_19th_bolivar.htm |title=Simón Bolívar |publisher=Salem Press |access-date=28 January 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20130825121538/https://salempress.com/store/samples/great_lives_from_history_19th/great_lives_from_history_19th_bolivar.htm |archive-date=25 August 2013}}</ref> [[Antonio José de Sucre]], leiðtogi Venesúela, hafði fengið þá kosti frá Bolívar að annað hvort sameina [[Sucre|Charcas]] og Perú, sameinast [[Sameinuð héruð Río de la Plata|Sameinuðum héruðum Río de la Plata]] eða lýsa formlega yfir sjálfstæði frá Spáni sem nýtt sjálfstætt ríki. Sucre ákvað að búa til nýtt ríki og nefndi það eftir Bolívar þann 6. ágúst 1825.<ref>{{cite web |url=http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |title=6 de Agosto: Independencia de Bolivia |website=Historia-bolivia.com |access-date=14 July 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |archive-date=20 August 2011 |language=es}}</ref>

Upphaflega hét ríkið Lýðveldið Bolívar. Nokkrum dögum síðar stakk Manuel Martín Cruz upp á breytingu þannig að nafnið yrði ''Bolivia''. Nafnið var samþykkt þann 3. október 1825. Árið 2009 var opinberu heiti landsins breytt í stjórnarskrá í „fjölþjóðaríkið Bólivía“ (''Estado Plurinacional de Bolivia'') til að leggja áherslu á fjölbreyttan uppruna íbúa og aukin réttindi frumbyggja.<ref>{{cite book|first1=Ilan|last1=Kapoor|title=Universal Politics|url=https://books.google.com/books?id=jy5CEAAAQBAJ&pg=PA164|publisher=Oxford University Press|date=2021|isbn=978-0-19-760761-9|page=164}}</ref><ref>{{cite book|editor1-first=Clara|editor1-last=Irazábal|first= Marcela|last= Tovar-Restrepo|chapter= Nations within Nations: Transnationalism and Indigenous Citizenship in Latin America|title=Transbordering Latin Americas: Liminal Places, Cultures, and Powers (T)Here|chapter-url=https://books.google.com/books?id=cfcJAgAAQBAJ&pg=PA150|publisher=Routledge|date=2013|isbn=978-1-135-02239-6|page=150}}</ref>

== Saga ==
=== Seinni hluti 20. aldar ===
[[File:GralHugoBanzerSuarez.jpg|thumb|upright|Árið 1971 framdi [[Hugo Banzer Suárez]] valdarán með stuðningi CIA og steypti Torres forseta af stóli.]]
Eftir 12 ára róstursama valdatíð varð klofningur innan Þjóðarhreyfingarinnar. Árið 1964 steypti herforingjaklíka Estenssoro forseta af stóli í byrjun þriðja kjörtímabils hans. Eftir lát herforingjans [[René Barrientos Ortuño]], sem var kosinn forseti árið 1966, tók við röð veikra ríkisstjórna. Ótti við vaxandi vinsældir sósíalistaforingjans [[Juan José Torres]] leiddi til valdaráns hersins sem setti [[Hugo Banzer Suárez]] á forsetastól árið 1971. Torres flúði frá Bólivíu en var rænt og hann myrtur í tengslum við [[Kondóráætlunin]]a árið 1976.<ref>{{cite news |title=Operation Condor on Trial in Argentina |url=http://www.ipsnews.net/2013/03/operation-condor-on-trial-in-argentina/ |work=[[Inter Press Service]] |date=5 March 2013}}</ref>

[[Leyniþjónusta Bandaríkjanna]] (CIA) bæði fjármagnaði og þjálfaði herforingjastjórn Bólivíu á 7. áratugnum. Byltingarleiðtoginn [[Che Guevara]] var myrtur af hópi leyniþjónustumanna og bólivískra hermanna 9. október 1967 í Bólivíu.<ref name="BBC-2007-10-8">{{Cite journal| url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7027619.stm| title= CIA man recounts Che Guevara's death| last= Grant| first= Will| date= 8 October 2007| journal= BBC News| access-date= 2 January 2010| archive-url= https://web.archive.org/web/20100127043721/http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7027619.stm| archive-date= 27 January 2010| url-status= live}}</ref> Leyniþjónustumaðurinn [[Felix Rodríguez]] sagðist hafa fengið skipun frá forseta landsins um aftöku Guevara þar sem átti að láta líta svo út sem Guevara hefði fallið í átökum við hermennina.<ref name="XXXI-172">{{Cite journal |title = Statements by Ernesto "Che" Guevara Prior to His Execution in Bolivia |url=https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/frus/johnsonlb/xxxi/36271.htm |journal=Foreign Relations of the United States |volume=XXXI, South and Central America; Mexico |id=XXXI: 172 |date=13 October 1967 |publisher=[[United States Department of State]]}}</ref>

Kosningar árin 1979 og 1981 einkenndust af kosningasvindli. Fleiri herforingjabyltingar, gagnbyltingar og starfsstjórnir einkenndu þennan tíma. Árið 1980 framdi herforinginn [[Luis García Meza Tejada]] blóðugt valdarán sem naut ekki stuðnings meðal almennings. Yfir þúsund voru drepin á innan við einu ári. Tejada var frændi eins helsta kókaínframleiðanda landsins og studdi aukna framleiðslu á kókaíni.<ref>A Concise History of Bolivia, Cambridge Concise Histories, by Herbert S. Klein</ref> Hann reyndi að róa öldurnar með því að lofa að vera aðeins eitt ár við völd, en þegar árið var liðið setti hann á svið baráttufund til að láta sem hann hefði stuðning almennings til að halda völdum.<ref>{{cite news|url=https://www.irishtimes.com/theticket/articles/2006/0120/1137626790492.html |archive-url=https://archive.today/20130126130236/http://www.irishtimes.com/theticket/articles/2006/0120/1137626790492.html |url-status=dead |archive-date=26 January 2013 |title=Astroturfing all the way to No 1 |last=Boyd |first=Brian |date=20 January 2006 |newspaper=[[The Irish Times]] |access-date=7 April 2010 }}</ref> Eftir að herinn hrakti hann frá völdum árið 1981 tóku við þrjár herforingjastjórnir á 14 mánuðum og vandamál fóru vaxandi. Vegna óróans neyddist stjórnin til að kalla [[bólivíska þingið]] sem hafði verið kosið árið 1980 aftur saman, og leyfa því að kjósa nýjan stjórnarleiðtoga. Í október 1982 varð [[Hernán Siles Zuazo]] aftur forseti, 22 árum eftir að fyrsta kjörtímabili hans lauk (1956-1960).

=== Vatnsstríðin í Cochabamba ===
Cochabamba mótmælin árið 2000, einnig þekkt sem vatnsstríðin í Cochabamba, var röð mótmæla sem áttu sér stað í Cochabamba, þriðju stærstu borg Bólivíu, frá desember 1999 til apríl 2000 til að bregðast við því að fyrirtækinu Semapa höfðu með einkavæðingu verið færð yfirráð yfir vatnsveitu borgarinnar. Svo ákváðu stjórnvöld að gefa einkaaðilum einkarétt á vatnsbólum og læstu brunnum í þorpunum svo fólk kæmist ekki í þá. Erlend fjárfestingarfélög höfðu beitt miklum þrýstingi til að fá að hækka vatnsverð vegna framkvæmda sem þau höfðu ráðist í við byggingu á stíflum. Þetta varð til þess að upp gaus mikil reiði á meðal almennings sem fékk ekki nóg vatn. Þegar þetta gerðist lýsti ríkisstjórn Bólivíu yfir herlögum og handtók og lét drepa nokkra mótmælendur. Einnig var lokað fyrir útsendingar útvarpsstöðva. Það voru aðallega Coordinadora-samtökin sem skipulögðu mótmælin til að verja aðgang fólks að vatni. Tugþúsundir manna börðust við lögreglu og eftir nokkurn tíma og mikinn þrýsting frá borgurunum var einkavæðing vatnsréttindanna tekin aftur þann 10. apríl árið 2000 þegar stjórnvöld komust að samkomulagi við Coordinadora.

==Stjórnmál==
===Stjórnsýslueiningar===
Bólivía skiptist í níu umdæmi: [[Pando-umdæmi]], [[La Paz-umdæmi (Bólivíu)]], [[Beni-umdæmi]], [[Oruro-umdæmi]], [[Cochabamba-umdæmi]], [[Santa Cruz-umdæmi (Bólivíu)]], [[Potosí-umdæmi]], [[Chuquisaca-umdæmi]] og [[Tarija-umdæmi]].

Lög um valddreifingu skilgreina leiðir til skiptingar ábyrgðar milli miðstjórnarvaldsins og annarra stjórnsýslueininga, eins og kveðið er á um í [[stjórnarskrá Bólivíu]]. Þau skilgreina fjögur stig valddreifingar: Héraðsstjórnir, skipaðar af héraðsþingum, sem bera ábyrgð á löggjöf innan héraðs. Héraðsstjóri er kosinn í almennum kosningum; Sveitarstjórnir eru skipaðar af bæjarráði sem ber ábyrgð á löggjöf innan sveitarfélagsins. Bæjarstjóri er kosinn með almennri kosningu; Héraðsstjórnir, myndaðar af nokkrum sýslum eða sveitarfélögum sem liggja saman innan umdæmis. Hún er skipuð af héraðsþingi; Frumbyggjastjórnir sem sjá um sjálfsforræði frumbyggjaþjóða sem búa á landi forfeðra sinna.

{| class="wikitable" |
|-
! Kort || Nr. || Umdæmi || Höfuðborg
|-
| rowspan="10" | [[File:Bolivia, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|upright=1.15|Umdæmisskipting Bólivíu]]
|-
| 1 || [[Pando-umdæmi|Pando]] || [[Cobija]]
|-
| 2 || [[La Paz-umdæmi (Bólivíu)|La Paz]] || [[La Paz]]
|-
| 3 || [[Beni-umdæmi|Beni]] || [[Trinidad (Bólivíu)|Trinidad]]
|-
| 4 || [[Oruro-umdæmi|Oruro]] || [[Oruro (Bólivíu)|Oruro]]
|-
| 5 || [[Cochabamba-umdæmi|Cochabamba]] || [[Cochabamba]]
|-
| 6 || [[Santa Cruz-umdæmi (Bólivíu)|Santa Cruz]] || [[Santa Cruz de la Sierra]]
|-
| 7 || [[Potosí-umdæmi|Potosí]] || [[Potosí]]
|-
| 8 || [[Chuquisaca-umdæmi|Chuquisaca]] || [[Sucre]]
|-
| 9 || [[Tarija-umdæmi|Tarija]] || [[Tarija (Bólivíu)|Tarija]]
|}

== Íbúar ==
{|class="wikitable" style="float: right; margin-left: 10px"
! colspan="4" style="text-align:center; background:#cfb;"|Íbúafjöldi
|-
! style="background:#cfb;"|Ár
! style="background:#cfb;"|Milljónir
|-
|style="text-align:left;"|1950 ||style="text-align:right;"|3,1
|-
|style="text-align:left;"|2000 ||style="text-align:right;"|8,3
|-
|style="text-align:left;"|2021 ||style="text-align:right;"|12,1
|}
[[File:Centro de La Paz en Bolivia.JPG|thumb|Fólk í miðborg La Paz.]]
Samkvæmt síðustu tveimur manntölunum sem [[Hagstofa Bólivíu]] hefur framkvæmt, hafði íbúum fjölgað úr 8,2 milljónum árið 2001 í 10 milljónir 2012.<ref name="Cen2012">{{cite web | url=http://www.ine.gob.bo:8081/censo2012/PDF/resultadosCPV2012.pdf | title=Principales resultados del censo nacional de población y vivienda 2012 (CNPV 2012) – Estado plurinacional de Bolivia | publisher=Instituto Nacional de Estadística (INE) | date=July 2013 | access-date=8 August 2013 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20140209134921/http://www.ine.gob.bo:8081/censo2012/PDF/resultadosCPV2012.pdf | archive-date=9 February 2014}}</ref>

Undanfarin 50 ár hefur íbúafjöldi Bólivíu þrefaldast og vöxturinn verið 2,25% árlega. Milli manntalanna 1950 og 1976 og 1976 og 1992 var vöxtur um 2,05%, en milli 1992 og 2001 var hann 2,74%.

67,49% íbúa Bólivíu búa í þéttbýli, en 32,51% í dreifbýli. Meirihluti íbúa býr í umdæmunum [[La Paz-umdæmi|La Paz]], [[Santa Cruz-umdæmi|Santa Cruz]] og [[Cochabamba-umdæmi|Cochabamba]]. Á hásléttunni í Andesfjöllum eru La Paz og [[Oruro-umdæmi|Oruro]] fjölmennustu umdæmin. Í dölunum búa flestir í Cochabamba og [[Chuquisaca-umdæmi|Chuquisaca]], meðan Santa Cruz og [[Beni-umdæmi|Beni]] eru fjölmennustu umdæmin í [[Llanos-hérað]]i. Í heildina er þéttleiki byggðar 8,49, en dreifist mjög ójafnt og nær frá 0,8 í [[Pando-umdæmi]] að 26,2 í Cochabamba.

Mesti mannfjöldinn er við svokallaðan miðöxul og í Llanos-héraði. Bólivía er ung þjóð. Samkvæmt manntalinu 2011 voru 59% íbúa milli 15 og 59 ára og 39% undir 15 ára aldri. Næstum 60% þjóðarinnar eru undir 25 ára aldri.

== Tilvísanir ==
{{reflist}}

{{Stubbur|landafræði}}
{{Suður-Ameríka}}

[[Flokkur:Bólivía]]
[[Flokkur:Landlukt lönd]]
[[Flokkur:Spænskumælandi lönd]]