Skoða frumkóða fyrir Róm

{{Byggð
| nafn                     = Róm
| nafn_í_eignarfalli       = Rómar
| nafn_á_frummáli          = Roma ([[ítalska]])
| tegund_byggðar           = [[Höfuðborg]]
| mynd                     = {{multiple image
| border = infobox
| perrow = 1/2/3/2
| total_width = 290
| align = center
| caption_align = center
| image1 = Rome skyline panorama.jpg
| caption1                 = 
| image2 = Trevi Fountain - Roma.jpg
| caption2                 = 
| image3 = Rom_Colosseum_Sept_2021_3.jpg
| caption3                 = 
| image4 = Barcaccia_e_scalinata.jpg
| caption4                 = 
| image5 = Petersdom von Engelsburg gesehen crop.jpg
| caption5                = 
| image6 = Engelsburg_und_Engelsbrücke_abends_(Zuschnitt).jpg
| caption6                 = 
| image7 = Pantheon_Rom_1_cropped.jpg
| caption7                 = 
| image8 = Roma- Altare della Patria (Piazza Venezia) - 52347399654 (cropped).jpg
| caption8                 = 
}}
| mynd_stærð               = 
| mynd_alt                 = 
| mynd_texti               = 
| fáni                     = Flag of Rome.svg
| innsigli                 = 
| skjaldarmerki            = Roma-Stemma-2.svg
| viðurnefni               = 
| kjörorð                  = 
| kort                     = 
| kort_texti               = 
| teiknibóla_kort          = Ítalía
| teiknibóla_kort_texti    = 
| hnit                     = {{hnit|41|53|36|N|12|28|58|E|region:IT-62_type:city|display=inline}}
| undirskipting_gerð       = [[Listi yfir fullvalda ríki|Land]]
| undirskipting_nafn       = {{fáni|Ítalía}}
| undirskipting_gerð1      = [[Héruð Ítalíu|Hérað]]
| undirskipting_nafn1      = [[Latíum]]
| undirskipting_gerð2      = 
| undirskipting_nafn2      = 
| stofnun_titill           = Stofnun
| stofnun_dagsetning       = 21. apríl 753 f.Kr.
| leiðtogi_titill          = Borgarstjóri
| leiðtogi_nafn            = Roberto Gualtieri
| leiðtogi_flokkur         = [[Lýðræðisflokkurinn (Ítalía)|PD]]
| heild_gerð               = 
| flatarmál_heild_km2      = 1285
| hæð_m                    = 21
| mannfjöldi_frá_og_með    = 2019
| mannfjöldi_heild         = 2860009
| mannfjöldi_þéttleiki_km2 = 2236
| tímabelti                = [[Mið-Evróputími|CET]]
| utc_hliðrun              = +01:00
| tímabelti_sumartími      = [[Sumartími Mið-Evrópu|CEST]]
| utc_hliðrun_sumartími    = +02:00
| póstnúmer_gerð           = Póstnúmer
| póstnúmer                = 00100; 00118 til 00199
| svæðisnúmer              = 06
| vefsíða                  = {{URL|comune.roma.it}}
}}
[[Mynd:August_Fischer_-_Udsigt_over_Tiberen_mod_Engelsborg_og_Peterskirken_-_1895.png|thumb|August Fischer (1895)]]
[[Mynd:Colosseo 2020.jpg|thumb|right|Hringleikahúsið í Róm (Kólosseum)]]
'''Róm''' eða '''Rómaborg''' ([[ítalska]] og [[latína]]: ''Roma'') er [[höfuðborg]] [[Ítalía|Ítalíu]] og höfuðstaður héraðsins [[Latíum]]. [[Miðborg Rómar]] er sérstakt [[sveitarfélag]], ''Comune di Roma Capitale''. Íbúar eru rúmleg 2,8 milljónir á 1.285 km<sup>2</sup>. Róm er því fjölmennasta sveitarfélag Ítalíu og þriðja fjölmennasta borg [[Evrópusambandið|Evrópusambandsins]] ef miðað er við íbúa innan borgarmarka. Á höfuðborgarsvæði Rómar búa rúmlega 4,3 milljónir sem gerir það að þriðja stærsta borgarsvæði Ítalíu.<ref name="citypop">{{Cite web |url=http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html |title=Principal Agglomerations of the World |publisher=Citypopulation |date=January 2017 |access-date=6 April 2012 |archive-date=4 July 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100704112702/http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html |url-status=live}}</ref> Róm er staðsett um miðja vesturströnd [[Ítalíuskagi|Ítalíuskaga]] á bökkum fljótsins [[Tíber]]. [[Vatíkanið]], minnsta ríki heims,<ref>{{Cite news |url=https://www.history.com/news/what-is-the-smallest-country-in-the-world |title=What is the smallest country in the world? |work=History.com |access-date=27 September 2018 |language=en |archive-date=27 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180927125308/https://www.history.com/news/what-is-the-smallest-country-in-the-world |url-status=live}}</ref> er sjálfstætt ríki innan borgarmarka Rómar og eina dæmið um ríki innan borgar. Róm er stundum nefnd [[sjöhæðaborgin]] og líka „borgin eilífa“.<ref>{{cite web |title=Why Is Rome Called The Eternal City? |url=https://www.rometales.com/rome-eternal-city.html |url-status=live |date=27 September 2021 |access-date=16 September 2021 |archive-date=16 September 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210916125622/https://www.rometales.com/rome-eternal-city.html }}</ref> Róm er almennt álitin vagga vestrænnar [[kristni]] og miðstöð [[kaþólska kirkjan|kaþólsku kirkjunnar]].<ref>{{cite book |title=Understanding China Today: An Exploration of Politics, Economics, Society, and International Relations |first=Silvio |last=Beretta |year=2017 |isbn=9783319296258 |page=320 |publisher=Springer |quote=}}</ref><ref>{{cite book |title=	Christianity: Religions of the Wold |first=Ann Marie |last=B. Bahr |year=2009 |isbn=9781438106397 |page=139 |publisher=Infobase Publishing |quote=}}</ref><ref>{{cite book |title=Rome in America: Transnational Catholic Ideology from the Risorgimento to Fascism |url=https://archive.org/details/romeinamericatra0000dago |first=Peter |last=R. D'Agostino |year=2005 |isbn=9780807863411 |page= |publisher=Univ of North Carolina Press }}</ref>

Borgin stendur við [[Tíberfljót]] og reis upphaflega á sjö hæðum á vestri bakka fljótsins gegnt [[Tíbereyja|Tíbereyju]]; [[Palatínhæð]], [[Aventínhæð]], [[Kapítólhæð]], [[Kvirinalhæð]], [[Viminalhæð]], [[Eskvinalhæð]], [[Janikúlumhæð]]. Hún umlykur [[borgríki]]ð [[Vatíkanið]] þar sem höfuðstöðvar [[Kaþólska kirkjan|kaþólsku kirkjunnar]] eru og aðsetur [[Páfi|páfans]], æðsta stjórnanda hennar. Þar var til forna höfuðborg [[Rómverska heimsveldið|rómverska heimsveldisins]], og þar með [[menning]]arleg höfuðborg [[Miðjarðarhaf]]ssvæðisins. Róm er stundum kölluð „borgin eilífa“.

Í dag búa í Róm rúmar tvær og hálf milljónir manna. Borgarstjóri er [[Roberto Gualtieri]]. Öll [[stjórnsýsla]] ítalska ríkisins, utan héraðsþing [[Ítölsk sjálfstjórnarhéruð|sjálfstjórnarhéraðanna fimm]] er í borginni. Höll forseta lýðveldisins er í [[Kvirinalhöll]], sem áður var bústaður páfa. Að auki hýsir borgin ýmsar mikilvægar [[Alþjóðastofnun|alþjóðastofnanir]], eins og [[Alþjóða matvælastofnunin]]a (FAO).

== Heiti ==
Samkvæmt arfsögn Rómverja um uppruna borgarinnar dregur borgin nafn sitt af [[Rómúlus]]i, stofnanda og fyrsta konungi borgarinnar.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/509038/Romulus-and-Remus |title=Romulus and Remus |work=Britannica.com |date=25 November 2014 |access-date=9 March 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150317100831/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/509038/Romulus-and-Remus |archive-date=17 March 2015}}</ref> Þó getur vel verið að Rómúlus hafi fengið nafn sitt frá borginni.<ref>Cf. Jaan Puhvel: ''Comparative mythology.'' The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1989, p. 287.</ref> Í gegnum tíðina hafa komið fram ýmsar tilgátur um uppruna nafnsins, meðal annars:
* ''Rumon'' eða ''Rumen'' er fornt nafn á Tíber, dregið af grísku sögninni ῥέω ''hreó'' „að flæða“.
* Af etrúska orðinu 𐌓𐌖𐌌𐌀 ''ruma'' af rótinni ''*rum-'' „geirvarta“ sem vísun í arfsögnina um úlfynjuna sem ól Rómúlus og Remus eða form [[Palatínhæð]]ar og [[Aventínhæð]]ar.
* Af gríska orðinu ῥώμη ''hróme'' „styrkur“.

Borgin hefur fengið ýmis auknefni í gegnum tíðina eins og ''Urbs Aeterna'' „borgin eilífa“, ''Caput fidei'' „höfuðborg trúarinnar“, og ''[[Caput mundi]]'' „höfuðborg heimsins“.

Á íslensku er Róm [[Kvenkyn (málfræði)|kvenkyns]]orð, en var haft í [[hvorugkyn]]i hér áður fyrri (annaðhvort skrifað ''Róm'' eða ''Rúm''). Þá var sagt að fara til Róms, ekki til Rómar. Róm er nú til dags oftast skrifað ''Rómar'' í [[eignarfall]]i. Róma er gamalt heiti á Róm. En stundum var Róma haft aðeins um borgarsvæðið norðan við [[Tíber]] (sem á íslensku var nefnd Tífur).

: ''Róma heitir fyrir (norðan) Tífur, en Latran fyrir sunnan, en þó allt Rómaborg.'' 

Rétt er að skrifa Rómaborg, en ekki Rómarborg (og engin dæmi um það í orðabókum) og er nefnd ''skilgreinandi samsetning''. Eða [[bandstafssamsetning]], eftir því hvernig menn líta á samsetninguna.

== Saga Rómar ==
=== Stofnun===
Fundist hafa fornleifar sem benda til mannabyggðar í Róm frá því fyrir 14.000 árum, en þykk búsetulög sem eru miklu yngri þekja mögulegar minjar frá [[steinöld]].<ref name="Heiken, G. 2005">Heiken, G., Funiciello, R. and De Rita, D. (2005), ''The Seven Hills of Rome: A Geological Tour of the Eternal City''. Princeton University Press.</ref> Fundist hafa allt að 10.000 ára gömul steinverkfæri og leirmunir. Á grundvelli fornleifarannsókna hefur því verið haldið fram að Róm hafi þróast út frá byggðum hirðingja á [[Palatínhæð]] ofan við [[Forum Romanum]]. Á milli loka [[Bronsöld|bronsaldar]] og upphafs [[Járnöld|járnaldar]] byggðust þorp efst á hverri hæð frá ströndinn til Kapítólhæðar. Vitað er að þorp byggðist upp á Kapítólhæð á 14. öld f.o.t.<ref name=coa9>Coarelli (1984) p. 9</ref> Ekkert af þessum þorpum minnti samt á [[borg]].<ref name=coa9 /> Í dag er almennt talið að borgin hafi orðið til við samruna nokkurra þorpa við það stærsta, efst á Palatínhæð.<ref name=coa9 /> Aukin framleiðni landbúnaðar gerði þennan samruna mögulegan og leiddi til þróunar [[iðnaður|iðnaðar]] og [[stjórnsýsla|stjórnsýslu]]. Þessi þróun efldi síðan [[verslun]] við grísku nýlendurnar á Suður-Ítalíu, einkum [[Iskía|Iskíu]] og [[Kúmae]].<ref name=coa9 /> Fornleifar benda til þess að þróunin hafi átt sér stað á 8. öld f.o.t. og má túlka sem „stofnun“ borgar.<ref name=coa9 /> Ekkert bendir hins vegar til þess að meðvituð stofnun borgar hafi átt sér stað um miðja 8. öld f.o.t. eins og sögnin um [[Rómúlus]] heldur fram.<ref name="foundation">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2007/06/12/science/12rome.html |title=More Clues in the Legend (or Is It Fact?) of Romulus |first=John Nobel |last=Wilford |date=12 June 2007 |work=[[The New York Times]] |access-date=11 August 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090417112437/http://www.nytimes.com/2007/06/12/science/12rome.html |archive-date=17 April 2009}}</ref>

[[File:Kapitolinische Wölfin Museum Capitolini.jpg|thumb|Koparstytta af úlfynju með Rómúlus og Remus á brjósti.]]
[[Rómaveldi|Rómverjar]] til forna áttu sér nokkrar [[arfsögn|arfsagnir]] um stofnun borgarinnar. Sú þekktasta er sagan um [[Rómúlus og Remus]], tvíbura sem úlfynja ól.<ref name="livy1797">{{cite book |publisher=Printed for A.Strahan |last=Livy |others=George Baker (trans.) |title=The history of Rome |year=1797}}</ref> Þeir ákváðu að reisa borg, en eftir deilur drap Rómúlus bróður sinn og borgin var nefnd eftir honum. Samkvæmt annálariturum Rómar gerðist þetta 21. apríl 753 f.o.t.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=73}} Samkvæmt annarri arfsögn var borgin stofnuð af prinsi frá [[Trója|Tróju]], [[Eneas]]i, sem flúði til Ítalíu og gerðist forfaðir [[Júlísk-kládíska ættin|júlísk-kládísku ættarinnar]].<ref name="livy2005">{{Cite book |publisher=Penguin Books Ltd |isbn=978-0-14-196307-5 |last=Livy |title=The Early History of Rome |year=2005}}</ref> Rómverska skáldið [[Virgill]] samdi viðamikið sagnkvæði um Eneas á 1. öld f.o.t. [[Strabon]] rekur þriðju söguna þar sem borgin er [[Arkadía (hérað)|arkadísk]] nýlenda sem [[Evander frá Pallene]] stofnaði. Strabon skrifar líka að rómverski sagnaritarinn [[Lucius Coelius Antipater]] hafi talið að Grikkir hefðu stofnað Róm.<ref>{{cite web |url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0099.tlg001.perseus-grc1:5.3.3 |title=Strabo, Geography, book 5, chapter 3, section 3 |website=www.perseus.tufts.edu |access-date=21 February 2021 |archive-date=1 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210301151855/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0099.tlg001.perseus-grc1:5.3.3 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/5C*.html |title=LacusCurtius • Strabo's Geography — Book V Chapter 3 |website=penelope.uchicago.edu |access-date=20 February 2021 |archive-date=29 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210529132904/https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/5C%2A.html |url-status=live}}</ref>

=== Konungsríki og lýðveldi ===
{{Aðalgrein|Rómaveldi}}
Samkvæmt arfsögninni um Rómúlus, ríktu konungar yfir borginni næstu 244 árin, upphaflega af [[Latínar|latneskum]] og [[Sabínar|sabínskum]] uppruna, en síðar af [[Etrúrar|etrúskum]] ættum. Sjö sagnkonungar eru raktir í sögunum: [[Rómúlus]], [[Núma Pompilíus]], [[Túllus Hostilíus]], [[Ancus Marcíus]], [[Tarquiníus Priscus]], [[Servíus Túllíus]] og [[Lúcíus Tarquiníus Súperbus]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=73}}
[[File:Palatino (Palatine Hill, Rome).jpg|thumb|Hinar fornu keisarahallir á Palatínhæð.]]

Árið 509 f.o.t. ráku Rómverjar síðasta konunginn frá borginni og komu á fót [[lýðveldi]] með [[fámennisstjórn]]. Eftir það hófst tímabil innri átaka milli [[Patrisíar|patrisía]] (aðalsmanna) og [[plebeiar|plebeia]] (smájarðeigenda) sem einkenndist af stöðugum stríðum við aðrar þjóðir Mið-Ítalíu: Etrúra, [[Volscar|Volsca]], [[Aequiar|Aequia]] og [[Marsar|Marsa]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=77}} Eftir að Róm hafði náð yfirráðum yfir öllu héraðinu [[Latíum]] hóf lýðveldið stríð gegn [[Gallar|Göllum]], [[Oscar|Oscurum]]-[[Samnítar|Samnítum]] og grísku nýlendunni [[Tarantó]]. Tarantó var í bandalagi með [[Pyrrhos|Pyrrhosi frá Epírus]] sem hugðist leggja undir sig [[Ítalíuskagi|Ítalíuskagann]] allan.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=79}}

Á 3. og 2. öld f.o.t. náði Rómaveldi yfirráðum yfir nær öllu [[Miðjarðarhaf]]i og [[Balkanskagi|Balkanskaga]] eftir þrjú [[Púnversku stríðin|púnversk stríð]] (264-146 f.o.t.) gegn borgríkinu [[Karþagó]], og þrjú [[makedónsku stríðin|makedónsk stríð]] (212-168 f.o.t.) gegn [[Makedónía (fornaldarríki)|Makedóníu]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | pp=81-83}} Fyrstu [[rómversk skattlönd|rómversku skattlöndin]] voru stofnuð á þessum tíma: [[Sikiley (rómverskt skattland)|Sikiley]], [[Korsíka og Sardinía]], [[Hispanía]], [[Makedónía (rómverskt skattland)|Makedónía]], [[Akkea (rómverskt skattland)|Akkea]] og [[Afríka (rómverskt skattland)|Afríka]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | pp=81-85}}

Frá upphafi til 2. aldar f.o.t. tókust tveir hópar aðalsmanna á um völdin: [[optimates]], íhaldsmenn í [[rómverska öldungaráðið|rómverska öldungaráðinu]], og [[populares]], sem reiddu sig á stuðning plebeia. Á sama tíma urðu gjaldþrot smábænda og stofnun stórra plantekra með þrælum til þess að mikill fjöldi fólks hraktist til borgarinnar. Stöðug stríð leiddu til stofnunar atvinnuhers, sem reyndist síðan herforingjum sínum hollari en lýðveldinu. Af þessum ástæðum einkenndust seinni helmingur 2. aldar og 1. öldin f.o.t. af bæði innri og ytri átökum. Eftir misheppnaðar umbótatilraunir [[Tíberíus Gracchus|Tíberíusar]] og [[Gaius Gracchus|Gaiusar Gracchusar]],{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=89}} og stríðið gegn [[Júgúrta]],{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=89}} hófst [[borgarastyrjöld Súllu]] sem herforinginn [[Súlla]] sigraði.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=89}} [[Þriðja þrælastríðið í Róm]] hófst svo með uppreisn [[Spartacus]]ar,{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=91}}{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=91}} og [[fyrsta þríveldið]] fylgdi á eftir, þar sem [[Júlíus Caesar]], [[Pompeius]] og [[Marcus Licinius Crassus]], tóku völdin.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=91}}
[[File:Trajansmärkte Forum.jpg|thumb|right|[[Trajanusartorg]].]]

Með því að leggja [[Gallía|Gallíu]] undir Rómaveldi varð Caesar mjög valdamikill og vinsæll sem leiddi til [[borgarastyrjöld Caesars|borgarastyrjaldar Caesars]] gegn öldungaráðinu og Pompeiusi. Eftir sigur gerðist Caesar einræðisherra ævilangt.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=91}} Hann var myrtur eftir samsæri innan öldungaráðsins og við tók [[annað þríveldið]] þar sem [[Octavíanus]] (frændi og erfingi Caesars), [[Markús Antóníus]] og [[Marcus Aemilius Lepidus]] tóku við völdum. Á eftir fylgdi borgarastyrjöld milli Octavíanusar og Antóníusar.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=93}}

=== Keisaradæmið ===
Árið 27 f.o.t. varð Octavíanus ''princeps civitatis'' og tók upp titilinn [[Ágústus]]. Þar með varð til eins konar tvíveldi prins og öldungaráðs.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=93}} Í valdatíð [[Neró]]s keisara eyðilögðust tveir þriðju hlutar borgarinnar í [[bruninn mikli í Róm|brunanum mikla]] og ofsóknir gegn [[kristni|kristnum]] mönnum hófust.<ref>{{Cite web |url=http://www.pbs.org/wnet/secrets/great-fire-rome-background/1446/ |title=The Great Fire of Rome {{!}} Background {{!}} Secrets of the Dead {{!}} PBS|date=29 May 2014|website=Secrets of the Dead|language=en-US |access-date=7 April 2019 |archive-date=4 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404105016/http://www.pbs.org/wnet/secrets/great-fire-rome-background/1446/ |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nationalgeographic.org/thisday/jul19/great-fire-rome/ |title=Great Fire of Rome |last=Society |first=National Geographic |date=18 June 2014 |website=National Geographic Society |language=en |access-date=7 April 2019 |archive-date=30 March 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330173019/https://www.nationalgeographic.org/thisday/jul19/great-fire-rome/ |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite book |title=Egypt, Greece, and Rome : civilizations of the ancient Mediterranean |last=Freeman |first=Charles |isbn=978-0-19-965191-7 |edition=Third |location=Oxford |oclc=868077503 |date=March 2014}}</ref> [[Rómaveldi]] var keisaraveldi ''de facto'' og náði mestri útbreiðslu á 2. öld, á valdatíð [[Trajanus]]ar. Róm var þá nefnd ''caput mundi'' „höfuðborg heimsins“. Fyrstu tvær aldirnar ríktu keisarar af [[júlísk-kládíska ættin|júlísk-kládísku ættinni]],{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=97}} [[flavíska ættin|flavísku ættinni]] (sem reistu hringleikahúsið [[Kólosseum]]),{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=97}} og [[antoníska ættin|antonísku ættinni]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=99}} Á þessum tíma breiddist [[kristni]] út um allt keisaraveldið og jafnvel út fyrir það.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=107}} Á valdatíð antonísku ættarinnar náði Rómaveldi sinni mestu útbreiðslu, frá [[Atlantshaf]]i í vestri að [[Efrat]] í austri, og frá [[Bretland]]i í norðri til [[Egyptaland]]s í suðri.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=99}}

[[File:Foro Romano Musei Capitolini Roma.jpg|thumb|right|upright=1.27|[[Forum Romanum]] eru leifarnar af því sem áður var miðja Rómaveldis til forna.<ref>{{cite web |title=The Roman Forum |website=World History Encyclopedia |date=18 January 2012 |url=https://www.worldhistory.org/article/26/the-roman-forum/ |access-date=22 August 2019 |archive-date=20 April 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210420181638/https://www.worldhistory.org/article/26/the-roman-forum/ |url-status=live}}</ref>]]
[[File:Rione X Campitelli, 00186 Roma, Italy - panoramio (128).jpg|thumb|right|[[Súla Trajanusar]].]]
Eftir lok valdatíðar severísku ættarinnar árið 235 hófst 50 ára tímabil sem er þekkt sem [[þriðju aldar kreppan]]. Á þeim tíma gerðu margir herforingjar valdaránstilraunir og reyndu að tryggja sér völd í héruðum sem þeir voru settir yfir frá veiku miðstjórnarvaldi í Róm. Á þeim tíma kom Gallaveldið svokallaða upp og uppreisnir [[Zenóbía|Zenóbíu]] og föður hennar sem reyndu að verjast innrásum Persa. Sum svæði Rómaveldis, eins og Bretland, Spánn og Norður-Afríka, urðu fyrir litlum áhrifum frá þessum óstöðugleika. Efnahag heimsveldisins hnignaði og verðbólga varð til þess að stjórnin gjaldfelldi peninga til að mæta kostnaði. [[Germanar]], austan við [[Rínarfljót]] og norðan við Balkanskagann, hófu ránsferðir inn í lönd Rómaveldis frá miðri 3. öld. [[Sassanídaveldið]] gerði nokkrar innrásir úr austri, en voru sigraðir að lokum.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=101}}

[[Díócletíanus]] keisari hóf endurreisn miðstjórnarvaldsins. Hann batt enda á prinsipatið og stofnaði [[fjórveldið]] til að auka völd ríkisins. Einkenni á stjórn hans voru fordæmalaus afskipti ríkisvaldsins, með skattheimtu allt niður á þorp, sem áður hafði verið bundin við borgir. Hann kom á [[verðstýring]]u til að reyna að hafa hemil á verðbólgunni, en það entist illa. Hann og eftirmaður hans, [[Konstantínus mikli]], komu á héraðsstjórnum og breyttu þannig stjórnkerfinu og tóku herstjórnarvald af landstjórum. Eftir það var herstjórn og borgaraleg stjórn aðskilin. Landstjórarnir báru ábyrgð á skattheimtu og að sjá herjum fyrir vistum, sem aftur dró úr sjálfstæði herjanna. Díócletíanus settist að í [[Nikómedía|Nikómedíu]] í austurhluta Rómaveldis, en [[Maximíanus]] ríkti yfir vesturhlutanum frá [[Mediolanum]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=101}} Árið 292 skipaði hann tvo yngri keisara, [[Konstantínus Clorus|Konstantínus]] sem ríkti frá [[Trier]], og [[Galerius]] sem ríkti frá [[Sirmium]] á Balkanskaga.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=101}}

[[File:Piazza di porta san Paolo 102 2167.jpg|right|thumb|[[Píramídi Cestiusar]] og [[Árelíusarmúrarnir]].]]
Eftir afsögn Díócletíanusar og Maximíanusar árið 305 og röð átaka milli eftirmanna þeirra var fjórveldið lagt niður. [[Konstantínus mikli]] hóf miklar umbætur á stjórnkerfi Rómaveldis. Hann kom á [[trúfrelsi]], líka fyrir kristna, og fyrirskipaði að eigum kirkjunnar sem gerðar hefðu verið upptækar skyldi skilað. Hann fjármagnaði sjálfur byggingu margra kirkna. Hann gerði bæinn [[Býsantíum]] að aðsetri sínu. Bærinn fékk síðar nafnið [[Konstantínópel]] og varð höfuðborg [[Austrómverska ríkið|Austrómverska ríkisins]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=103}}

Kristni samkvæmt [[Níkeujátningin|Níkeujátningunni]] varð opinber trúarbrögð keisaradæmisins árið 380, með [[Þessalóníkutilskipunin]]ni sem var undirrituð af þremur keisurum, [[Gratíanus]]i, [[Valentiníanus 2.|Valentiníanusi 2.]] og [[Þeódósíus 2.|Þeódósíusi 2.]]. Þeódósíus var síðasti keisarinn sem ríkti yfir sameinuðu keisaraveldi. Eftir dauða hans árið 395 skiptu synir hans, [[Arkadíus]] og [[Honoríus keisari|Honoríus]] Rómaveldi í [[Vestrómverska ríkið]] og [[Austrómverska ríkið]]. Stjórnarsetur Vestrómverska ríkisins var flutt til [[Ravenna]] eftir [[umsátrið um Mílanó]] árið 402. Á 5. öld bjuggu flestir keisarar Vestrómverska ríkisins samt í Róm.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=103}}

Róm missti þannig hlutverk sitt sem miðstöð stjórnsýslu keisaradæmisins. Árið 410 var borgin rænd af [[Vísigotar|Vísigotum]] undir stjórn [[Alaríkur 1.|Alaríks]],{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=115}} en flestar byggingar sluppu óskaddaðar. [[Páfi|Páfarnir]] létu reisa stórar dómkirkjur í borginni, eins og [[Santa Maria Maggiore]], en íbúafjöldinn hafði minnkað úr 800.000 í um 500.000 þegar borgin var rænd í annað sinn, í þetta sinn af [[Vandalar|Vandölum]] undir stjórn [[Genseríkur|Genseríks]].{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=117}} Veikir keisarar 5. aldar megnuðu ekki að stöðva hnignun ríksins og 22. ágúst árið 476 sagði síðasti keisara Vestrómverska ríkisins, [[Rómúlus Ágústúlus]], af sér.{{sfn | Kinder | Hilgemann | 1964 | p=103}} Fólksfækkun í borginni stafaði meðal annars af minnkandi kornflutningum frá Norður-Afríku, frá 440, og skorti á vilja yfirstéttarinnar til að styrkja korngjafir til almennings. Samt sem áður var lögð töluverð vinna í að viðhalda stórbyggingum í miðborginni, á Palatínhæð og stærstu böðunum sem héldu áfram starfsemi fram að umsátri Gota árið 537. Böð Konstantínusar á Kvirinalhæð voru löguð árið 443 og skemmdir á þeim ýktar í frásögnum.<ref>''Rome, An Urban History from Antiquity to the Present'', Rabun Taylor, Katherine W. Rinne and Spiro Kostof, 2016 pp.&nbsp;160–179</ref> Samt hafði borgin á sér yfirbragð hnignunar vegna fólksflótta sem skildi eftir stór óbyggð svæði. Íbúafjöldi var komin niður í 500.000 árið 452 og 100.000 árið 500. Eftir umsátur Gota árið 537 hrundi íbúafjöldinn niður í 30.000 en hafði aftur vaxið í 90.000 þegar [[Gregoríus mikli]] varð páfi.<ref>''Rome, Profile of a City: 321–1308'', [[Richard Krautheimer]], p.&nbsp;165</ref> Fólksfækkunin fór saman við hrun borgarlífs í Vestrómverska ríkinu á 5. og 6. öld, með örfáum undantekningum. Dreifing á korni til fátækra hélt áfram á 6. öld og kom líklega í veg fyrir að fólksfækkunin yrði meiri.<ref>''Rome, Urban History'', pp.&nbsp;184–185</ref>

=== Miðaldir ===
[[File:Sack of Rome by Alaric - sacred vessels are brought to a church for safety (2nd of 2).jpg|thumb|right|Mynd frá 15. öld sem sýnir Vísigota ræna Róm árið 410.]]
Eftir [[hrun Vestrómverska ríkisins]] árið 476 var Róm fyrst undir stjórn [[Ódóaker]]s og varð síðan hluti af [[ríki Austurgota]] þar til [[Austrómverska ríkið]] lagði hana undir sig eftir sigur í [[Gotastríðið|Gotastríðinu]]. Í stríðinu var borgin tvisvar lögð í rúst, fyrst árið 546 og síðan árið 550. Íbúafjöldinn var þá kominn niður í nokkra tugi þúsunda.<ref>{{cite book |last=Tellier |first=Luc-Normand |title=Urban World History: An Economic and Geographical Perspective |url=https://books.google.com/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA185 |year=2009 |publisher=PUQ |isbn=978-2-7605-2209-1 |page=185 |access-date=29 October 2015 |archive-date=13 May 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160513083650/https://books.google.com/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA185 |url-status=live}}</ref> Borgin hafði breyst í aðskildar húsaþyrpingar sem risu eins og eyjar innan um rústir og garða.<ref>Norman John Greville Pounds. ''An Historical Geography of Europe 450 B.C.–A.D. 1330''. p. 192.</ref>

Eftir innrás [[Langbarðar|Langbarða]] á Ítalíu var borgin að nafninu til undir stjórn Austrómverska ríkisins, en í reynd naut [[páfi]] sjálfstæðis með því að reiða sig á víxl á stuðning Býsantíum, [[Frankar|Franka]] og Langbarða.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}} Árið 729 gaf Langbarðakonungurinn [[Liutprand]] páfa bæinn [[Sutri]] í Latíum, sem markar upphafið að veraldlegum yfirráðum kirkjunnar.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}} Þegar [[Pípinn stutti]] hafði sigrað Langbarða árið 756 gaf hann páfa eftir stjórn [[hertogadæmið Róm|hertogadæmisins Rómar]] og [[exarkatið Ravenna|exarkatsins Ravenna]]. Þar með varð [[Páfaríkið]] til.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}} Frá þessum tíma tókust þrjú öfl á um yfirráð yfir borginni: páfinn, aðallinn (ásamt herstjórum, dómurum, öldungaráðinu og íbúum) og Frankakonungur, sem einnig var konungur Langbarða, patrisíi og keisari.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}} Átök kirkjuveldisins, lýðveldisins og keisaraveldisins einkenndu lífið í Róm á miðöldum.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}} Á jólanótt árið 800 var [[Karlamagnús]] krýndur keisari [[Heilaga rómverska ríkið|Heilaga rómverska ríkisins]] af páfanum [[Leó 3.]] Þessi þrjú öfl komu þá í fyrsta sinn saman.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=19}}

[[File:Detail coronation Charles the Great (Francis 1st of France) by Pope Leo III (Leo X) Vatican 11.jpg|right|thumb|Hluti af mynd [[Rafael]]s sem sýnir krýningu Karlamangúsar í gömlu Péturskirkjunni.]]
Árið 846 reyndu [[Arabar]] að ráðast yfir borgarmúrana án árangurs, en rændu þess í stað [[Gamla Péturskirkjan|gömlu Péturskirkjuna]] og [[Pálskirkjan í Róm|Pálskirkjuna]], sem stóðu utan þeirra.<ref>{{cite web |url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/06/eust/ht06eust.htm |title=Italian Peninsula, 500–1000 A.D. |date=5 December 2008 |website=[[Metropolitan Museum of Art|The Metropolitan Museum of Art]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20081205030647/http://www.metmuseum.org/toah/ht/06/eust/ht06eust.htm |archive-date=5 December 2008 |url-status=dead |access-date=22 August 2019}}</ref> Þegar veldi [[Karlungar|Karlunga]] tók að hnigna börðust nokkrar aðalsfjölskyldur við páfann, keisarann og hver aðra, um völd. Á þessum tíma náðu fylgdarkonan [[Theodora (öldungaráðskona)|Theodora]] og [[Marozia]] dóttir hennar völdum og urðu mæður nokkurra páfa, og [[Crescentíus yngri]] barðist gegn keisurunum [[Ottó 2.]] og [[Ottó 3.]]{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=20}} Eftir þetta tímabil var ákveðið að [[kardináli|kardinálar]] skyldu ráða kjöri páfa. [[Gregoríus 7.]] hóf [[skrýðingardeilan|skrýðingardeiluna]] gegn keisaranum [[Hinrik 4. keisari|Hinriki 4.]]{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=20}} Í kjölfarið var Róm rænd og brennd af [[Normannar|Normönnum]] [[Robert Guiscard]] sem komu þangað tl að styðja páfann sem sat í gíslingu í [[Castel Sant'Angelo]].{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=20}}

Stjórn borgarinnar sjálfrar var í höndum öldungaráðsmanns (''senatore'') eða aðalsmanns (''patrizio''). Á 12. öld þróaðist þessi stjórn út í [[sveitarfélag]] undir stjórn auðmanna, eins og þá tóku við stjórn bæja og borga alls staðar í Evrópu.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=20}} [[Lúsíus 2.]] páfið barðist gegn sveitarstjórn Rómar og [[Evgeníus 3.]] hélt þeirri baráttu áfram. Sveitarfélagið naut stuðnings umbótamunksins [[Arnaldo frá Brescia|Arnaldos frá Brescia]].{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}} Þegar páfi lést tók [[Hadríanus 4.]] hann til fanga sem markaði endalok sjálfstæðis sveitarfélagsins.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}} [[Innósentíus 3.]] lagði öldungaráðið niður og skipaði sjálfur öldungaráðsmanns sem heyrði undir páfa.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}}

Mikilvægi páfa í Vestur-Evrópu fór vaxandi og hann gegndi oft hlutverki sáttasemjara milli kristinna valdhafa.<ref name="Faus">Faus, José Ignacio Gonzáles. "''Autoridade da Verdade – Momentos Obscuros do Magistério Eclesiástico''". Capítulo VIII: Os papas repartem terras – Pág.: 64–65 e Capítulo VI: O papa tem poder temporal absoluto – Pág.: 49–55. Edições Loyola. {{ISBN|85-15-01750-4}}. Embora Faus critique profundamente o poder temporal dos papas ("''Mais uma vez isso salienta um dos maiores inconvenientes do status político dos sucessores de Pedro''" – pág.: 64), ele também admite um papel secular positivo por parte dos papas ("''Não podemos negar que intervenções papais desse gênero evitaram mais de uma guerra na Europa''" – pág.: 65).</ref><ref name="Papal Arbitration">{{cathEncy|wstitle=Papal Arbitration |author=Jarrett, Bede}}</ref> Árið 1266 var [[Karl af Anjou]] skipaður öldungaráðsmaður af páfa, á leið sinni suður að berjast gegn [[Hohenstaufen-ætt]]inni. Hann stofnaði [[Sapienza-háskóli|Sapienza-háskólann]] í Róm.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}} Á þessum tíma voru stöðugar erjur milli voldugustu ætta borgarinnar: [[Annibaldi-ætt]]ar, [[Caetani-ætt]]ar, [[Colonna-ætt]]ar, [[Orsini-ætt]]r og [[Conti-ætt]]ar, sem víggirtu sig í kastölum sínum sem reistir voru á grunni eldri rómverskra bygginga.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}}

[[Bónifasíus 8.]], af Caetani-ætt, var síðasti páfinn sem hélt fram sjálfstæði kirkjunnar. Hann hóf krossferð gegn Colonna-ættinni og boðaði til fyrsta [[kristniafmæli]]sins árið 1300, sem dró milljónir [[pílagrímur|pílagríma]] til Rómar.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}} Franski konungurinn [[Filippus fagri]] lét handtaka hann og drepa í [[Anagni]].{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=21}} Síðan var nýr páfi kjörinn samkvæmt vilja Frakka og páfastóll fluttur til [[Avignon]] (1309-1377).{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Eftir þetta komst plebeiinn [[Cola di Rienzo]] til valda í Róm.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Hann vildi endurreisa Rómaveldi en íbúar höfnuðu umbótum hans.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Cola flúði þá en sneri aftur í fylgdarliði kardinálans [[Gil Álvarez Carrillo de Albornoz|Albornoz]] sem átti að endurreisa vald kirkjunnar á Ítalíu.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Cola komst þannig aftur til valda um stutt skeið, en var brátt tekinn af lífi af æstum múg. Albornoz tók þá við völdum í borginni. Árið 1377 var páfastóll aftur fluttur til Rómar þegar [[Gregoríus 11.]] varð páfi.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Það leiddi til [[Páfaklofningurinn|Páfaklofningsins]] og næstu 40 árin gerðu tveir aðilar tilkall til páfadóms.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}}

=== Nýöld ===
[[File:Wolf-Dietrich-Klebeband Städtebilder G 123 III.jpg|thumb|Kort af Róm frá 1575 sýnir helstu kennileiti borgarinnar.]]
[[File:Fontana della Barcaccia restaurata, guardando verso Piazza Mignanelli.jpg|thumb|[[Fontana della Barcaccia]] eftir [[Gian Lorenzo Bernini]] frá 1629.]]
Árið 1418 var Páfaklofningurinn leystur á [[kirkjuþingið í Konstanz|kirkuþinginu í Konstanz]] og [[Marteinn 5.]] var kjörinn páfi í Róm.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Þessu fylgdi friðartími sem markar upphaf [[Endurreisnin|endurreisnarinnar]] í Róm.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Páfarnir á fyrri hluta 16. aldar unnu ötullega að því að efla og fegra borgina og réðu fjölda listamanna.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}}

Á þessum tíma fluttist þungamiðja [[ítalska endurreisnin|ítölsku endurreisnarinnar]] frá Flórens til Rómar. Frá þessum tíma eru [[Péturskirkjan]], [[Sixtínska kapellan]], [[Ponte Sisto]] (fyrsta brúin yfir [[Tíber]] frá fornöld). Meðal þeirra listamanna sem páfarnir réðu til Rómar voru helstu nöfn þess tíma, eins og [[Michelangelo]], [[Pietro Perugino|Perugino]], [[Raffaello Sanzio]] (Rafael), [[Domenico Ghirlandaio|Ghirlandaio]], [[Luca Signorelli]], [[Sandro Botticelli|Botticelli]] og [[Cosimo Rosselli]].

Páfastóll varð á sama tíma alræmdur fyrir spillingu. Margir páfar eignuðust börn og stunduðu [[frændhygli]] og [[símonska|símonsku]]. Spillinginn og kostnaðurinn við uppbyggingu borgarinnar áttu þátt í því að [[siðaskiptin]] hófust í Norður-Evrópu, og síðan [[gagnsiðbótin]] í kjölfarið. Forríkur páfastóll umbreytti borginni í miðstöð lista, bókmennta, mennta og menningar. Róm gat keppt við aðrar helstu borgir Evrópu hvað varðar auðlegð, mikilfengleika, listir, vísindi og byggingarlist.

Yfirbragð Rómar tók miklum breytingum á endurreisnartímabilinu. Borgin náði hápunkti dýrðar sinnar í valdatíð [[Júlíus 2.|Júlíusar 2.]] (1503-1513) og eftirmanna hans, [[Leó 10.]] og [[Klemens 7.]], sem báðir voru af [[Medici-ætt]]inni.

[[File:Lingelbach Karneval in Rom 001a.jpg|thumb|[[Kjötkveðjuhátíð]] í Róm, um 1650.]]
Á þessu 20 ára tímabili varð Róm ein af helstu miðstöðvum myndlistar í heimi. [[Gamla Péturskirkjan]], sem [[Konstantínus mikli]] hafði reist<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.newadvent.org/cathen/13369b.htm |work=Catholic Encyclopedia |title=Basilica of St. Peter |publisher=Newadvent.org |date=1 February 1912 |access-date=3 February 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100110133607/http://www.newadvent.org/cathen/13369b.htm |archive-date=10 January 2010}}</ref> og var þá í niðurníðslu, var rifin og ný kirkja reist. Listamenn á borð við [[Ridolfo Ghirlandaio|Ghirlandaio]], [[Pietro Perugino|Perugino]], [[Sandro Botticelli|Botticelli]] og [[Donato Bramante|Bramante]] reistu kirkjuna [[San Pietro in Montorio]] og hófu endurnýjun [[Vatíkanið|Vatíkansins]]. Rafael varð einn af frægustu listamönnum Ítalíu vegna starfa sinna í Róm. Hann vann freskur í [[Villa Farnesina]] og sölum Rafaels í Páfahöllinni, auk margra annarra frægra verka. Michelangelo hóf að skreyta loftið á sixtínsku kapellunni og vann fræga styttu af Móses fyrir grafhvelfingu Júlíusar 2.

Efnahagur Rómar var öflugur, meðal annars vegna tengsla páfa við bankamenn frá Toskana, þar á meðal [[Agostino Chigi]] sem var líka vinur Rafaels og listunnandi. Rafael gerði fyrstu áætlunina fyrir varðveislu fornminja í borginni. Borgin var rænd í fyrsta sinn í yfir 500 ár árið 1527 í [[stríð Cognac-bandalagsins|stríði Cognac-bandalagsins]]. Málaliðar [[Karl 5. keisari|Karls 5.]] rændu og rupluðu í borginni og bundu þar með enda á blómatíma endurreisnarinnar.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}}

Gagnsiðbótin hófst með [[kirkjuþingið í Trento|kirkjuþinginu í Trento]] árið 1545 sem átti að bregðast við siðaskiptunum í Norður-Evrópu. Siðaskiptin urðu til þess að kirkjan missti völd sín, líka í kaþólskum löndum.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Seinni páfar reyndu að gera Róm að miðstöð umbótakirkju og létu reisa ný minnismerki um páfadóm.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=23}} Páfar og kardinálar 17. og 18. aldar héldu áfram að reisa og stækka hallir sínar með íburðarmiklum skreytingum.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=23}}

Aðalsfjölskyldurnar í Róm ([[Barberini-ætt]], [[Pamphili-ætt]], [[Chigi-ætt]], [[Rospigliosi-ætt]], [[Altieri-ætt]] og [[Odescalchi-ætt]]) kepptu sín á milli um páfastól og þegar þær komu sínum páfa að stundaði hann oft frændhygli í stórum stíl. Páfarnir reistu risavaxnar barokkhallir fyrir ættingja sína.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=23}} Þegar [[upplýsingin]] náði til Rómar studdi páfastóll við fornleifarannsóknir og reyndi að bæta kjör fátækra í borginni.{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}} Árið 1773 neyddu veraldleg yfirvöld í Evrópu páfa til að banna [[Jesúítar|Jesúítaregluna]].{{sfn | Bertarelli | 1925 | p=22}}

=== Nútíminn ===
Undir lok 18. aldar var hið skammlífa [[rómverska lýðveldið (18. öld)|rómverska lýðveldi]] (1798-1800) stofnað undir áhrifum frá [[franska byltingin|frönsku byltingunni]]. [[Páfaríkið]] var endurreist árið 1800, en undir stjórn [[Napóleon]]s var borgin gerð að sýslu (''département'') innan [[franska keisaradæmið|franska keisaradæmisins]]: fyrst sem Tíbersýsla (1808-1810), og síðan Rómarsýsla (1810-1814). Eftir fall Napóleons var Páfaríkið aftur endurreist eftir [[Vínarþingið]] 1814.

Árið 1849 var [[rómverska lýðveldið (19. öld)|annað rómverskt lýðveldi]] stofnað [[byltingarárið 1848]]. Tveir af helstu leiðtogum [[sameining Ítalíu|sameiningar Ítalíu]], [[Giuseppe Mazzini]] og [[Giuseppe Garibaldi]], börðust fyrir lýðveldið.

Eftir stofnun konungsríkisins [[Ítalía|Ítalíu]] 1861 var [[Flórens]] gerð að tímabundinni höfuðborg, en Róm var gerð að yfirlýstri höfuðborg þótt hún tilheyrði enn Páfaríkinu. Síðustu leifar Páfaríkisins voru á þeim tíma varðar af frönsku setuliði sem [[Napóleon 3.]] hélt þar úti. Árið 1870 voru þessar hersveitir kallaðar til Frakklands þegar [[stríð Frakka og Prússa]] hófst. Ítalskar hersveitir gátu þá lagt Róm undir sig og héldu inn í borgina gegnum gat í borgarmúrunum við [[Porta Pia]]. Við hertökuna lýsti páfi, [[Píus 9.]], sig fanga í Vatíkaninu og neitaði að viðurkenna ítalska ríkið, hótaði jafnvel [[bannfæring]]u þeim sem tækju þátt í kosningum á Ítalíu. Málið var óleyst þar til [[Lateran-samningarnir]] voru gerðir milli páfa og ríkisstjórnarinnar (undir stjórn fasista) árið [[1929]]. Árið 1871 var höfuðborgin flutt frá Flórens til Rómar.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.newadvent.org/cathen/12134b.htm |work=Catholic Encyclopedia |title=Pope Pius IX |publisher=Newadvent.org |access-date=3 February 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170308223209/http://www.newadvent.org/cathen/12134b.htm |archive-date=8 March 2017}}</ref> Árið 1870 bjuggu 212.000 í borginni, allir innan borgarmarkanna frá því í fornöld, og árið 1920 var íbúafjöldinn 660.000. Stór hluti íbúa bjó þá utan múranna fyrir norðan og í kringum Vatíkanið handan árinnar.

Skömmu eftir fyrri heimsstyrjöld komust [[fasistaflokkur Ítalíu|fasistar]] til valda og [[Benito Mussolini]] afnam lýðræðið í reynd árið 1926. Hann lýsti yfir stofnun nýs [[ítalska heimsveldið|heimsveldis]]. Undir stjórn Mussolinis var ráðist í ýmsar róttækar og mjög umdeildar breytingar á borginni, gömul hverfi rifin til að skapa pláss fyrir breiðgötur og torg sem hæfðu nútímahöfuðborg, en borgin hafði vaxið mjög hratt eftir að hún var gerð að höfuðborg. Borgin átti að bera merki um endurreisn fornrar frægðar.<ref>{{cite book |last1=Cederna |first1=Antonio |title=Mussolini urbanista |date=1979 |publisher=Laterza |location=Bari |pages=passim |language=it}}</ref> Á millistríðsárunum náði íbúafjöldi borgarinnar einni milljón, skömmu eftir 1930.

Í [[Heimsstyrjöldin síðari|seinni heimsstyrjöld]] varð borgin fyrir miklum loftárásum, en var þó ekki eyðilögð. Sprengjuárásir á [[San Lorenzo-hverfið (Róm)|San Lorenzo-hverfið]] urðu til þess að 3.000 létust og 11.000 særðust, og 1.500 þeirra létust síðar.<ref>{{cite news|last=Baily|first=Virginia|url=https://www.theguardian.com/books/2015/jul/25/liberation-of-rome-italian-imagination|title=How the Nazi occupation of Rome has gripped Italy's cultural imagination|work=The Guardian|date=25 July 2015|access-date=5 January 2022}}</ref> Hún féll í hendur [[Bandamenn|bandamanna]] [[4. júní]] [[1944]] eftir stutt tímabil [[herseta Þjóðverja í Róm|þýskrar hersetu]] (stjórn fasista féll [[1943]]).

Eftir stríðið óx borgin hratt og gekk í gegnum blómaskeið á tímum [[ítalska efnahagsundrið|ítalska efnahagsundursins]] á 6. áratugnum. Á þessum tíma varð Róm þekkt sem kvikmyndaborg, með stórmyndum á borð við ''[[Ben Húr (kvikmynd frá 1959)|Ben Húr]]'', ''[[Quo Vadis (kvikmynd frá 1951)|Quo Vadis]]'', ''[[Gleðidagar í Róm]]'' og ''[[Hið ljúfa líf]]'', sem teknar voru í kvikmyndaverunum [[Cinecittà]]. Vöxtur borgarinnar hélt áfram fram á miðjan 9. áratuginn þegar yfir 2,8 milljónir bjuggu í borginni. Síðan þá hefur fólki fækkað vegna flutninga til nágrannasveitarfélaga sem eru orðin úthverfi í borginni.

== Tengt efni ==
* [[Lífshættir Rómverja]]
* [[Rómarsáttmáli]]

== Tilvísanir ==
{{reflist}}

== Heimildir ==
* {{cite book |last1=Kinder |first1=Hermann |last2=Hilgemann |first2=Werner |title=Dtv-Atlas zur Weltgeschichte |volume=1 |publisher=Dtv |year=1964 |oclc=887765673 |language=de}}

== Tenglar ==
* [http://www.romarvefurinn.is Rómarvefurinn] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201130172126/http://www.romarvefurinn.is/ |date=2020-11-30 }}

{{Höfuðborgir í Evrópu}}
{{Stubbur|landafræði}}

[[Flokkur:Róm| ]]
[[Flokkur:Höfuðborgir]]
[[Flokkur:Borgir á Ítalíu]]