Notandi:Gidmundurhilmar/sandkassi

Riishús Borðeyri

Riishús á Borðeyri.

Saga

Á Borðeyri við Hrútafjörð stendur gamalt járnklætt timburhús, ein hæð og ris með sneitt ofan af stöfnunum.

Þetta hús var orðið æði hrörlegt áður en endurbygging þess hófst fyrir nokkru, enda komið til ára sinna. Það hefur staðið þarna nálega frá því byggð hófst á þessum stað. Raunar held ég að það sé með elstu húsum hér við Húnaflóa sem enn eru uppistandandi.

Saga þessa húss er mjög merkileg og nátengd sögu héraðsins og nær reyndar langt út fyrir það svæði.

Húsið var byggt sem íbúðarhús verslunarstjórans og var upphaflega kallað Faktorshús upp á dönsku eins og eðlilegt var miðað við þann tíma. Þarna hafa búið ýmsir merkilegir menn og konur í gegnum tíðina, menn sem mörkuðu afdrifarík spor í sögu verslunar og viðskipta bæði innan héraðs sem og á landinu öllu. Einnig hefur verið starfrækt verslun í húsinu og ýmis önnur þjónusta. Svo samofið er þetta hús öllu á þessum stað að ég hef leyft mér að kalla það "andlit staðarins".

Búseta

Árið 1858 hefst samfelld búseta á Borðeyri. Þá flytur þangað ungur maður að nafni Pétur Eggerts, sonur Friðriks Eggerts prests í Akureyjum og konu hans Arndísar Pétursdóttur. Hann hafði lært verslunarfræði í Englandi og fengið verslunarleyfi árið áður þá aðeins 25 ára gamall.

Af frásögn samtímamanna Péturs má ráða að hann hafi verið framfarasinnaður, atorkusamur, stórhuga og látið fátt aftra sér við að framkvæma það sem hann hafði hug á.

Hann gerðist líka strax stórtækur um húsabyggingar en ekkert hús var á Borðeyri þegar hann kom þangað. Fyrsta húsið sem Pétur reisti var torfbær með þremur stafnþiljum mót suðri. Stóð bærinn á sömu lóð og þar sem reist var tvílyft steinhús ( sem enn stendur ) undir landsímastöð árið 1911.

Í þessum torfbæ mun Pétur hafa búið fyrstu árin. Árið 1860 byggir Pétur vörugeymslu 12x24 álnir að flatarmáli, vandaða að öllum viðum og frágangi. Um þetta leyti er hann farinn að versla með vöruleifar frá lausakaupmönnum. Þetta vöruhús stóð í nærfellt hundrað ár og muna það margir sem pakkhús Kaupfélags Hrútfirðinga. Gamla pakkhúsið var rifið 1958. Það vék fyrir nýjum verslunarhúsum kaupfélagsins sem reist voru á sama stað.

Árið 1862 rís svo hús það sem hér um ræðir og er í dag kallað Riishús. Það er ein hæð og rishæð undir bröttu þaki byggt á hlöðnum grunni. Af heimildum má ráða að ekki hafi húsið verið fullklárað sem íbúð strax í upphafi. Þannig segir Finnur Jónsson á Kjörseyri í Sagnaþáttum sínum frá því er hann kom fyrst í Hrútafjörð sumarið 1864 þá hafi hann og samferðafólkið komið á Borðeyri til Péturs Eggerts og þegið veitingar í þessu húsi, portvín og kaffi en þá var starfrækt krambúð í suðurenda hússins en að öðru leyti var húsið óinnréttað. Árið 1868 er Pétur búinn að byggja þriðja timburhúsið í svipuðum stíl og Riishúsið. Þar var aðalverslunin eftir það, allt þar til húsið brann árið 1941. Riishúsið og verslunarhúsið sneru stöfnum í norður og suður en pakkhúsið sneri aftur á móti í austur og vestur og myndaðist á milli húsanna ferhyrnt hlað eða húsagarður sem var lokað að sunnanverðu með grindverki og var þá komin ágæt aðstaða fyrir menn að taka ofan af lestarhestum og einnig að búa upp á lestirnar til langrar ferðar því margir viðskiptamenn Borðeyrarverslunar í þann tíma komu um langan veg í kaupstað. Sumir komu sjóveg, minnsta kosti var það alsiða hér í firði áður fyrr að fara á bát í kaupstaðinn.

Skólamál

Sem áður sagði var Pétur Eggerts mjög framfarasinnaður og átti fleiri hugðarefni en verslunarmál. Frá því er greint í sögu Torfa Bjarnasonar og Ólafsdalsskóla eftir Játvarð Jökul Júlíusson að haustið 1867 fór Torfi Bjarnason að Borðeyri til Péturs Eggerts. Þeir voru gamlir sveitungar vestan úr Saurbæ og áttu auk þess sameiginlegt að hafa báðir sótt nám til Bretlandseyja. Pétur í verslunarfræðum og Torfi í búfræði. Á þessum haustdögum tekst með þeim samstarf um að efna til samskota vítt um land fyrir alþýðuskóla á Borðeyri. Í ársbyrjun 1868 fer svo Torfi suður á land til sjóróðra og hefur í farangri sínum boðsbréf þeirra félaganna. Pétur stýrði samskotum frá Borðeyri og urðu þau allmikil um nærliggjandi sýslur. 20. desember 1868 skrifar Pétur bréf til Torfa. Þá hafði staðið skóli yfir og kennari var Jónas Björnsson frá Þórormstungu, maður prestlærður og seinna prestur á Ríp. Pétur segir samskotin aukast, safnast hafi 800 ríkisdalir. Verulegur hluti þeirra var úr Húnavatnssýslum, en síðar ákváðu ráðamenn þar að færa 600 ríkisdali af fénu til Kvennaskólans á Ytri-Ey. En hugmyndir um skólahald á Borðeyri komst aldrei vel til framkvæmda en víst er að hún kom róti á hugi manna og hvatti til dáða. Ef til vill er hún hvati til þeirra skóla sem risu í nágrenninu síðar meir. Það sem minnir í dag á þessa alþýðuskólavakningu með áþreifanlegum hætti er sparisjóðsbók í Sparisjóði Hrútfirðinga sem skráð er á Alþýðuskólasjóð Borðeyrar. Þessi bók hefur fylgt Sparisjóðnum alla tíð og er enn til. Einnig munu þeir félagarnir Torfi og Pétur hafa stofnað til lestrarfélags á Borðeyri um þetta leyti, af því má ráða hve hugur þeirra hefur staðið til að auka menntun fólks og almenna þekkingu. Hafa þeir verið í því sem fleiru langt á undan samtímanum.

En nú taka önnur stórvirki við. Talið er að árið 1869 sé töluverð umræða í gangi um stofnun verslunarfélags fyrir byggðalögin við Húnaflóa.

Mér þykir trúlegt að þegar menn á borð við þá Pétur Eggerts og Torfa Bjarnason voru að velta fyrir sér framfaramálum þá hafi borið á góma hvernig hægt væri að koma á fót innlendri verslun. Verslun sem stjórnað væri af landsmönnum sjálfum, verslun sem leitaði eftir viðskiptum við fólk, byði upp á vandaða vöru á sanngjörnu verði og kæmi afurðum landsmanna í sölu á hæsta mögulegu verði hverju sinni.

Það var mágur Péturs Eggerts, Páll J. Vídalín alþingismaður í Víðidalstungu sem fyrstur bar fram tillögu um stofnun verslunarfélags á fundi á Þingeyrum 8.október 1869. Tillagan fékk góðar undirtektir og kosin var framkvæmdanefnd til að undirbúa félagsstofnunina. Í henni áttu sæti Páll J. Vídalín Víðidalstungu, Pétur Eggerts Borðeyri og Sveinn Skúlason Staðarbakka.

Félagsverslun stofnuð

Þann 15. mars 1870 var fundur haldinn á Gauksmýri og Félagsverslunin við Húnaflóa formlega stofnuð og lög yfir hana samþykkt. Þetta var hlutafélag og hvert hlutabréf á 25 ríkisdali og skyldu vera 800 talsins.

Páll J. Vídalín var kosinn forseti félagsins en Pétur Eggerts ráðinn kaupstjóri. Aðalstöð félagsins var á Borðeyri í verslunarhúsum sem Pétur var nýbúinn að reisa og var félagið oft kennt við staðinn og kallað Borðeyrarfélagið.

Pétur seldi félaginu verslunarhúsin og mun hafa lagt andvirðið fram sem hlutafé í Félagsversluninni. Þetta hús sem við köllum Riishús í dag varð íbúðarhús verslunarstjórans hverju sinni.

Árið 1875 náði félagsverslunin yfir sex sýslur. Frá Siglufirði suður til Borgarfjarðar. Sama ár er félaginu skipt í tvennt um Gljúfurá í Húnaþingi og vestanmenn héldu áfram verslunni á Borðeyri með Pétur Eggerts kaupstjóra en Skagfirðingar og Austur-Húnvetningar sameinuðust um Grafarósfélagið sem kennt er við Grafarós í Skagafirði og varð Jón A. Blöndal fyrir því.

Þegar þetta gerðist voru kauptún eins og Blönduós, Hvammstangi, Hólmavík og Búðardalur hreinlega ekki til. Verslun á þeim stöðum reis út frá Félagsversluninni á Borðeyri. Þaðan kom reynslan og þekkingin á hvernig bæri að haga viðskiptum.

Thomsen kaupmaður er fyrstur verslaði á Blönduósi 1875 kom þangað frá Borðeyri, hafði starfað hjá Félagsversluninni. Riis kaupmaður á Borðeyri byrjaði verslun á Hvammstanga og Hólmavík um aldamótin síðustu. Á þeim tíma beittu áhrifamenn í héruðum sér fyrir því að fá hafnir löggiltar svo siglingar gætu hafist til fleiri staða og verslanir risið til hagsbóta fyrir almenning með því að styttra varð í kaupstaðinn.

Hafa ber í huga hve samgöngur voru erfiðar, engir vegir og ár óbrúaðar. Þá voru einu verslanirnar við Húnaflóa á Skagaströnd og í Kúvíkum í Reykjafirði.

Þessi tilraun varð þó skammlífari en menn ætluðu í fyrstu og margt mun hafa stuðlað að því. Talið er að rekstrarfjárskortur og skuldir meiri en ungt fyrirtæki gat borið hafi vegið þungt. Engin bankastarfsemi var þá til í landinu. Kaupmenn brugðust hart við og bundust samtökum gegn félagsstarfsseminni bæði innanlands og utan. Það er ekkert nýtt að kaupmannastéttin hafi horn í síðu félags eða samvinnuverslunar. Þá var enginn reynsla í svona rekstri meðal forráðamanna og því hafa eflaust átt sér stað einhver mistök í stjórnun.

Lok Félagsverslunar

Eftir að Félagsverslunin við Húnaflóa leið undir lok 1877 komust verslunarhúsin á Borðeyri í eigu Zöllner ensks stórkaupmanns og varð Pétur verslunarstjóri hjá honum þar til hann flutti brott 1879. Sagt er að síðasta veturinn á Borðeyri hafi Pétur smíðað sexæring inn í pakkhúsi og siglt honum um vorið er ísa leysti út á Bitrufjörð að ósum Krossár. Þaðan hafi báturinn verið dreginn á hestum yfir Krossárdal að Gilsfirði síðan hefi Pétur undið upp segl og siglt út í Akureyjar til föður sins þar sem hann settist að.

Kristján Hall tengdasonur Péturs Eggerts varð þá verslunarstjóri en hans naut ekki lengi við. Hann lést af voðaskoti 1881.

Brydesverslun

Nú kemst Borðeyrarverslun í eigu Hans A. Clausen sem víðar rak verslun á Íslandi í þá tíð, verslunarstjóri hans varð Heinrich Biering.. Um þetta leyti rís upp önnur verslun á Borðeyri. Árið 1878 hóf Valdimar Bryde kaupmaður verslun á Borðeyri, reisti fyrir hana hús, mikla myndarbyggingu sem seinna varð aðsetur Sýslumanns Strandamanna meðan hann bjó á Borðeyri, þá kallað Sýslumannshús.

Riis-verslun

Nú voru komnar tvær kaupmannaverslanir á staðinn. Sama ár réðist til Brydesverslunar ungur danskur piltur sem lærlingur í verslunarfræðum. Hann hét Thor Jensen, af honum er mikil saga sem ekki verður sögð hér.

Árið 1890 kaupir Richard Peter Riis verslunina af Hans A. Clausen. Riis var þá búinn að vera í þjónustu Clausen um nokkurra ára skeið, hafði meðal annars rekið lausakaupmennsku í Skeljavík við Steingrímsfjörð að sumrinu. Árið 1892 kaupir svo Riis einnig Brydesverslun sem þá var að dragast saman og eftir það varð um tíma aðeins um eina verslun að ræða. En ekki var með öllu laust við samkeppni. Verslunarfélag Dalamanna sem reis upp eftir að Félagsverslun leið undir lok, var þá starfandi undir forustu Torfa Bjarnasonar í Ólafsdal. Verslunarfélagið starfaði sem deildarskipt pöntunarfélag og hafði aðstöðu á Borðeyri í litlu geymsluhúsi fremst á tanganum. Þar voru lagðar upp vörur á vegum félagsins þar til Kaupfélag Hrútfirðinga var stofnað árið 1899.

Lok Kaupmannaverslunar á Borðeyri

Kona Riis var dönsk og hét Claudine, bjuggu þau hjón á Borðeyri til ársins 1896 þá fluttu þau til Kaupmannahafnar. En Riis kom á hverju vori og dvaldi á Borðeyri fram yfir haustkauptíð. Af þessum nafntogaða kaupmanni dregur íbúðarhúsið nafn sitt sem það heldur enn í dag, Riishús, en þegar Riis kaupmaður flytur til Borðeyrar er þetta hús búið að standa þar í ein 28 ár. Ein mesta framkvæmd Riis var vandað sláturhús er hann lét byggja árið 1912. Þetta hús var eitt hið besta og vandaðasta sláturhús á þeim tíma og starfrækt til ársins 1968 og stendur enn. Er nú notað sem fjárrétt fyrir nýja sláturhúsið. Þegar Riis kaupmaður lést árið 1920, mynduðu Thor Jensen, Ólafur Benjamínsson stórkaupmaður í Reykjavík og Hinrik Theódórs síðasti verslunarstjóri hjá Riis kaupmanni, hlutafélag um verslun hans undir sama firmanafni þ.e. Riisverslun. Var hún rekin allt til ársins 1930 er hún var seld Kaupfélagi Hrútfirðinga. Var þá lokið kaupmannaverslun á Borðeyri. Síðan hefur Kaupfélagið haft þar alla verslun til þessa.

Um Richard P. Riis

Í bók sinni, "Enginn ræður sínum næturstað" segir höfundurinn Pétur Sigfússon sem var kaupfélagsstjóri á Borðeyri árin 1935-42 frá.

"Á þessum árum lifðu enn margar sagnir um hinn stórbrotna danska kaupmann. Hinn aldni ágætismaður Lýður Sæmundsson kunni margt frá honum að segja. Hann hafði unnið fyrir Riis og drukkið með Riis og þekkti gjörla alla hans háttu í einkalífi og störfum. Það sem einkenndi þennan mann voru vissir eiginleikar sem á þeim dögum voru í háu gildi. Loforð hans öll stóðu sem stafur á bók og bókaði hann þó aldrei slík loforð. Árvekni hans og hirðusemi var með afbrigðum og það alveg eins þó sofnað hefði á skrifstofugólfinu útúrfullur. Og þar gekk Lýður oft frá honum um miðnæturskeið. Fyrstur var hann á stjá hvern morgun þrátt fyrir það og leit með eigin augum eftir hverju starfi. Þetta sagði mér sómamaðurinn Lýður, sem svo mjög kunni að mesta kosti þessa mæta manns og átti sjálfur þessa sömu eiginleika í ríkum mæli og mat allan manndóm og trúmennsku fyrst allra kosta.

En það sem ég get hér um Riis er af því tilefni að eitt sinn á Borðeyrarárum mínum komu gestir til mín og höfðu gistingu í húsi mínu. Við burtför að morgni kom í ljós að einn af gestunum hafði séð gamlan og feitan mann sofandi á stofugólfinu á vissum tilteknum stað. Af kurteisi minntist hann ekki á þetta um kvöldið, áleit þetta illa staddan heimamann aðeins en þegar enginn annar af gestunum hafði séð þetta kom það eðlilega til umræðu. Lýsing þessa gests sem ekkert gat þekkt til Riis kom mjög vel heim við lýsingu af honum að sögn kunnugra, og á nákvæmlega þessum stað sofnaði hann margsinnis eftir drykkju. "Hann var of þungur fyrir mig" sagði Lýður, "enda vildi hann helst liggja þarna. Þetta var skrifstofa hans hér áður fyrr en aldrei hnaut ég um hann þótt ég gengi þarna út og inn á öllum tímum sólarhrings í átta ár".

Þannig segir Pétur Sigfússon frá og ekki er þetta eina dæmið um að menn hafi séð í Riishúsi roskinn mann og virðulegan sem ekki hefur reynst af þssum heimi þegar til átti að taka. Víst er um að engan hefur sakað að þekkja Riis á þennan yfirnáttúrulega hátt og er það trú sumra að hann sé þarna enn og fylgi þessu húsi eins og góður vættur og gæti þess.

Eldsvoðar

Vonandi er það rétt því svo merkilegt sem það er þá er þetta eina húsð sem enn stendur frá fornum frægðartíma staðarins. Öll hin verslunarhúsin utan pakkhúsið frá 1860 urðu eldi að bráð. Nýleg verslunarhús Kaupfélags Hrútfirðinga brunnu til ösku árið 1931, þá flutti kaupfélagið starfsemi sína í hin gömlu verslunarhús Riisverslunar sem það hafði keypt árið áður. Árið 1941 varð annar stórbruni á Borðeyri, það þessu sinni af völdum setuliðsins breska sem fór óvarlega með eld og þá brann Riisverslunin, frystihúsið, hluti sláturhússins og einnig svokallað sýslumannshús til grunna og meginhluti staðarins var rjúkandi rúst.

Þessir miklu brunar urðu Borðeyri ægilegt áfall, segja má að staðurinn hafi aldrei náð sér að fullu síðan. Þessi skaði er því á margan hátt óbætanlegur, einnig glötuðust mest öll gögn um verslunina. Aðeins það sem var varðveitt í Riishúsi bjargaðist. En nú fékk Riishús nýtt hlutverk, í það var verslunin flutt á jarðhæðina en efri hæðin var íbúð fyrir verslunarstarfsmenn. Kaupfélagsstjórinn flutti í annað hús "Tómasarbæ" sem kaupfélagið hafði þá nýkeypt. Þarna var verslunin starfrækt þar til kaupfélagið reisti ný hús undir starfsemi sína og flutti þangað verslunina árið 1960 og þar er hún nú.

Íbúar Riishúss

Margir eru þeir sem búið hafa í þessu húsi um lengri eða skemmri tíma og væri of langt upp að telja enda brestur mig kunnugleika til þess.

Ekki verður svo skilist við íbúa Riishúss að ekki sé minnst á þær Höllu og Rúnu sem um áraraðir bjuggu tvær saman í litlu súðarherbergi í Riishúsi. Halla Björnsdóttir var Árnesingur að uppruna en fluttist ung norður í Hrútafjörð í Bæ til Sigurðar Sverrissonar Sýslumanns, giftist Kristjáni Gíslasyni sýsluskrifara, fyrsta formanni Kaupfélags Hrútfirðinga og bjuggu þau lengst af á Prestbakka, þar til Kristján lést árið 1927.

Það orð fór af Höllu að hún hefði verið óvenjuleg kona um margt, stórglæsileg, tápmikil, hraust, gáfuð, orðdjörf og hrókur alls fagnaðar ef svo má um konu segja.

Kristrún Jónsdóttir var ættuð héðan úr Hrútafirði. Hún réðst sem unglingur til Höllu og Kristjáns á Prestbakka og skildu þær Halla og Rúna aldrei eftir það meðan báðar lifðu.

"Tvær ríkja þær saman sem ein heild í meðvitund samtíðarfólksins hér um slóðir, og tvær saman munu þær lifa lengi sem ein óaðskiljanleg heild í hugum fjölmargra jafnvel þótt önnur eða báðar hverfi af yfirborði jarðar, því svo nátengd og samslungin eru þessi tvö nöfn: Rúna og Halla eða Halla og Rúna um allan Hrútafjörð og víðar".

Síðast íbúi Riishússins var einmitt Kristrún ( Rúna ) Jónsdóttir, hún bjó þar langa hríð eftir að Halla lést, flutti úr húsinu árið 1965. Eftir að fastri búsetu lauk má segja að húsið hafi drabbast niður. Um nokkurra ára skeið starfrækti Helgi Hannesson smiður trésmíðaverkstæði í hluta hússins, annars staðar safnaðist upp drasl og aðrir einskis nýtir hlutir.

Fyrir nokkrum árum fór af stað umræða um að varðveita og endurbyggja þetta merkilega hús. Til tals kom að flytja það á Byggðasafnið að Reykjum, en frá því var horfið og ákveðið að gera húsið upp á sama stað. Um það verkefni hefur verið stofnaður starfshópur eða byggingarnefnd sem í eiga sæti fulltrúar frá Kaupfélagi Hrútfirðinga, Bæjarhreppi, Verkalýðsfélagi Hrútfirðinga, Sparisjóði Húnaþings og Stranda, Kvenfélaginu Iðunni og áhugamannahópi um endurbyggingu hússins. Formaður starfshópsins er Sverrir Björnsson bóndi í Brautarholti í Húnaþingi-Vestra.

Styrktaraðilar auk framangreindra sem starfshópinn skipa hafa verið Húsfriðunarsjóður, Byggðastofnun, Framleiðnisjóður Landbúnaðarins, Þjóðhátíðarsjóður, Landsbankinn, VÍS, Sjóvá-Almennar og fyrrum Staðarhreppur. Húsið er endurbyggt fyrir styrktarfé eingöngu og nemur það nú 10,5 millj. króna.

Þorgeir Jónsson arkitekt var fenginn til að vinna teikningar og áætlun um endurbyggingu og hafa yfirumsjón með framkvæmdum. Árið 1994 var hafist handa og suðurgaflinn endurnýjaður. Við það var notaður rekaviður af Ströndum. Aðalsmiður við bygginguna er Bragi Skúlason frá Ljótunnarstöðum, nú búsettur á Sauðárkróki en hann hefur mikla reynslu af endurgerð gamalla húsa. Sumarið 1996 var haldið áfram framkvæmdum og endurnýjun hússins að utan var lokið haustið 1998.

Ánægjulegt er að sjá þetta gamla minnismerki um verslunarsögu staðarins öðlast að nýju reisn og þokka. Merki um hugsjónir manna sem ruddu brautina fyrir því að landsmenn tækju sjálfir verslunina í eigin hendur og stunduðu vöruvöndun jafnt í aðkeyptum nauðsynjum sem afurðum þeim er framleiddar voru í landinu til sölu og útflutnings.

Hugmyndir um hvaða hlutverki þessu húsi verður valið, þegar endurbyggingu lýkur eru ekki að fullu mótaðar en rætt hefur verið um að þar verði handverksstofa fyrir smáiðnað og minjagripasölu. Auk þess að tengja húsið ferðamálum og ferðaþjónustu sem upplýsingamiðstöð fyrir þá sem inn í héraðið koma og ætla að ferðast um Strandir og Vestfirði. Einnig að reka þar að sumarlagi kaffistofu í gömlum stíl og að sjálfsögðu verður reynt að kynna söguna í myndum og máli svo og með þeim munum sem til eru.