Skoða frumkóða fyrir Marshalláætlunin

[[Mynd:Marshall Plan poster.JPG|thumb|right|Áróðursplakat fyrir bættri samvinnu vesturlanda. Undir fánarellunni stendur: ''„Sama hvernig blæs, við verðum að vera samstíga.“'']]
'''Marshalláætlunin''', einnig nefnd '''Marshallaðstoðin''', var áætlun á eftirstríðsárunum (1948–53) sem [[Bandaríkin|bandaríska]] [[Utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna|utanríkisráðuneytið]] skipulagði og átti að hjálpa löndum [[Vestur-Evrópa|Vestur-Evrópu]] að reisa sig við á ný eftir eyðileggingu [[seinni heimsstyrjöldin|seinni heimstyrjaldarinnar]], stuðla að efnahagslegum uppgangi og nútímavæðingu, auka samvinnu milli landanna, og að sporna gegn útbreiðslu [[kommúnismi|kommúnismans]] og áhrifa [[Sovétríkin|Sovétríkjanna]].

Áætlunin var nefnd í höfuðið á þáverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna [[George Marshall]] en aðalhöfundar hennar voru aðrir starfsmenn ráðuneytisins, og má þá sérstaklega nefna [[William L. Clayton]] og [[George F. Kennan]].

Sextán lönd í Evrópu þáðu boð Bandaríkjamanna um að taka þátt í áætluninni þ.á m. Ísland. Íslendingar högnuðust mjög mikið á aðstoðinni, og mest miðað við höfðatölu. Aðstoðin gegndi lykilhlutverki í uppbyggingu landsins eftir stríðið.

== Eftir seinni heimsstyrjöldina ==
Afleiðingar seinni heimstyrjaldarinnar voru hryllilegar; milljónir manna létu lífið á vígvellinum og í [[helförin]]ni og öll Evrópa var í rúst. Eyðileggingin náði líka til innviða samfélagsins, bygginga, samgangna og opinberra stofnanna. [[Berlín]], [[Dresden]] og fleiri þýskar borgir auk [[Varsjá]]r í Póllandi voru svo gott sem jafnaðar við jörðu. Flestar stærri borgir í Þýskalandi, [[London]] og [[París]] og ótal fleiri borgir og bæir höfðu orðið fyrir miklum skemmdum. Talið er að á bilinu 50-70 milljónir manna hafi látið lífið í seinni heimsstyrjöldinni sem lauk með [[Krímráðstefnan|Yaltafundinum]] í febrúar 1945 og friðarviðræðunum í París 1947. [[Winston Churchill]], þáverandi forsætisráðherra Breta flutti á þeim fundi fræga ræðu [[5. mars]] 1946 þar sem hann nefndi það [[Járntjald]] (e. „iron curtain“) sem skildi að lýðræðisríki [[Evrópu]] frá kommúnistaríkjum [[Sovétríkin|Sovétríkjanna]].

Við tók djúp efnahagsleg lægð í Evrópu og árið [[1948]] voru helstu hagtölur iðnríkja Evrópu enn vel undir þeirri framleiðslugetu sem náð hafði verið fyrir stríð.

[[Kalda stríðið]], og vopnakapphlaupið sem því fylgdi, var ekki enn hafið fyrir alvöru. George F. Kennan, deildarstjóri í bandaríska utanríkisráðuneytinu, hafði þegar spáð fyrir um það hvernig andstæðar fylkingar myndu skipa sér hvor gegn annarri sitt hvoru megin járntjaldsins. Bandarískir ráðamenn höfðu töluverðar áhyggjur af fylgi við kommúnistaflokka í löndum eins og [[Ítalía|Ítalíu]], [[Grikkland]]i og [[Frakkland]]i, og því varð eitthvað að gera.

== Morgenthauáætlunin ==
[[Mynd:Marshallplanhilfe.gif|thumb|right|Ljósmynd frá vesturhluta [[Berlín]]ar þar sem sést í veggspjald sem auglýsir Marshallaðstoðina.]]
Lagðar voru fram ýmsar tillögur um það hvernig best væri að byggja upp Evrópu á ný. Annar valkostur sem kom til greina var svonefnd [[Morgenthauáætlunin|Morgenthauáætlun]], en hún var nefnd eftir þáverandi fjármálaráðherra Bandaríkjanna [[Henry Morgenthau, yngri]]. Sú áætlun gekk í stuttu máli út á það að afvopna [[Þýskaland]], skipta því í tvö sjálfstæð ríki, eitt alþjóðlegt svæði og úthluta Frakklandi og [[Pólland]]i landsvæði sem að þeim lá. Jafnframt átti að eyðileggja verksmiðjur og framleiðsluaðstöðu Þjóðverja í [[Ruhrhérað]]i [[Norðurrín-Vestfalía|Norðurrín-Vestfalíu]] og koma þannig í veg fyrir að Þýskalandi gæti á ný orðið efnahagslegt stórveldi sem gæti ógnað öðrum. Samkvæmt áætluninni áttu Þjóðverjar einnig að greiða himinháar stríðsskaðabætur líkt og þeir voru skyldaðir til með [[Versalasamningurinn|Versalasamningnum]] eftir [[fyrri heimsstyrjöldin]]a.

Áætlun Morgenthau var þó ekki valin því viðurlögin þóttu of grimmileg. Þess í stað var Þýskalandi skipt í [[Vestur-Þýskaland]] og [[Austur-Þýskaland]] árið [[1949]] og hélst sú skipting allt fram að falli [[Berlínarmúrinn|Berlínarmúrsins]] [[1989]].

== Undirbúningur ==
[[Mynd:Marshall Plan.png‎|thumb|right|Kort af Evrópu á árum [[Kalda stríðið|Kalda stríðsins]]. Myndin sýnir hlutfallslega dreifingu heildarupphæðar Marshall-áætlunarinnar.]]
Bandarískum ráðamönnum þótti það vandasamt að útfæra þessar hugmyndir sínar um fjárhagsstuðning við lönd Evrópu. Þeir óttuðust mótstöðu í [[bandaríska þingið|bandaríska þinginu]]. Fyrst var látið í veðri vaka í ræðu sem [[George Marshall]] flutti fyrir nemendur [[Harvard háskóli|Harvard háskóla]] í júní 1947 að til stæði að veita Evrópuríkjum efnhagslegan stuðning. Fyrirætlunin var að fréttir af ræðunni bærust til ráðamanna í Evrópu sem myndu síðan hafa samband með eigin hugmyndir um upphæðir og skilmála.

Utanríkisráðherrar Bretlands og Frakklands hittust í Frakklandi ásamt utanríkisráðherra Sovétríkjanna. Þeir komu sér saman um að bjóða Sovétríkjunum óhagstæðan samning. Mánuði seinna var stærri fundur haldinn og flestum ríkjum Evrópu boðið að mæta. Ljóst þótti að Sovétríkin myndu ekki mæta og utanríkisráðherrar [[Tékkóslóvakía|Tékkóslóvakíu]] og Póllands voru kallaðir til [[Kremlið í Moskvu|Kreml]]ar þar sem þeir fengu tiltal hjá [[Jósef Stalín]] fyrir að sýna þessu áhuga. Sovétríkin undirbjuggu þá sambærilega áætlun sín megin járntjaldsins sem nefnt var ''Ráð gagnkvæmnar efnahagslegrar aðstoðar'' ([[COMECON]]). Evrópuríkin þau, 16 talsins, sem vildu þiggja aðstoðina höfðu hver fyrir sig sérstakar hugmyndir um þau skilyrði sem yrðu sett fyrir henni. Enn átti eftir að samþykkja lög þess efnis á [[bandaríska þingið|bandaríska þinginu]]. Ráðamenn í Evrópu báðu upphaflega um 22 miljarða dollara, sem ríkisstjórn [[Harry S. Truman|Trumans]] skar niður í 17 miljarða og var loks samþykkt að veittir yrðu 5 milljarðar upphaflega sem á endanum urðu u.þ.b. 13 miljarðar dollara.

Harry Truman, bandaríkjaforseti, undirritaði lög um Stofnun efnahagslegrar samvinnu (e. ''Economic Cooperation Administration'') þann [[3. apríl]] [[1948]]. Í Evrópu var stofnuð sambærileg stofnun sem seinna varð að [[Efnahags- og framfarastofnunin]]ni (OECD).

== Ísland ==
{{stækka|4}}Ísland fór ekki illa út úr stríðinu. Fyrir stríðið var Ísland fátækasta þjóðin í Norður-Evrópu, en eftir stríðið var landið eitt það ríkasta.<ref name=":0">[https://skemman.is/bitstream/1946/11699/1/Marshall-%C3%A1%C3%A6tlunin%20og%20t%C3%A6kniv%C3%A6%C3%B0ing%20%C3%8Dslands%20skil.pdf „Marshall-áætlunin og tæknivæðing Íslands.“] Sigrún Elíasdóttir, 2012.</ref> Herseta Breta og Bandaríkjamanna hafði haft verulega góð áhrif á efnahagslífið, þeir höfðu spýtt inn miklu fjármagni með veru sinni hér og höfðu byggt upp ýmsa innviði. En Ísland féll engu að síður undir Marshalláætlunina, Bandaríkin vildu halda stjórnmálalegum áhrifum sínum og vildu stuðla að efhahagslegum stöðugleika. [[Kalda stríðið]] hafði byrjað og vildu Bandaríkin koma í veg fyrir að Ísland myndi flytja út saltfisk sinn til [[Sovétríkin|Sovétríkjanna]]. Íslendingar vildu ekki endilega fallast á þessa aðstoð, en gerðu það þó því árið 1947 var gjaldeyrisforði landsins uppurinn og allt stefndi í efnahagslægð.<ref name=":0" />

Ísland varð aðili að Marshalláætluninni árið 1948. Stefnt var að nútímavæðingu landsins með [[Vatnsaflsvirkjun|vatnsaflsvirkjunum]] og vélvæðingu [[Landbúnaður|landbúnaðarins]].<ref name=":0" /> Marshallaðstoðin var í megindráttum í formi inneignarnótna eða úttekta á innfluttum bandarískum vörum. En keyptir voru togarar, dráttarbátar og landbúnaðarvélar og var jafnframt ráðist í stærri framkvæmdir s.s. byggingu [[Sogsvirkjun]]ar, [[Laxárvirkjun]]ar, [[Áburðarverksmiðjan í Gufunesi|áburðarverksmiðju í Gufunesi]], steypuverksmiðju, hraðfrystihúsa og klæðaverksmiðju [[Álafoss]] svo fátt eitt sé nefnt.

Marshallaðstoðin færði Íslandi 29,3 milljónir Bandaríkjadala, þar af 24 milljónir í beinan styrk. Það samsvarar 37,7 milljörðum íslenskra króna á nútímaverðgildi ''(2018)'', eða 300.000 krónum á nútímaverðgildi ''(2018)'' fyrir hvern þálifandi Íslending.<ref>{{Vísindavefurinn|3411|Hversu há var Marshallaðstoðin sem Ísland fékk eftir seinni heimsstyrjöld?}}</ref> Marshallaðstoðin var á verðgildi þess tíma 630 milljónir króna, en árleg útgjöld ríkissjóðs voru 260 milljónir króna.<ref>[https://www.althingi.is/altext/69/s/pdf/0049.pdf Fjárlög 1950.]</ref>

Hertakan og Marshallaðstoðin höfðu gríðarmikil áhrif á efnahagslíf og innviði Íslands og spiluðu stóran þátt í því að landið hafi getað nútímavæðst á stuttum tíma.<ref name=":0" />

== Áhrif ==
{| align="right" class="wikitable"
!Land
!1948/49<br /><sup>(milljónir $)</sup>
!1949/50<br /><sup>(milljónir $)</sup>
!1950/51<br /><sup>(milljónir $)</sup>
!Samanlagt<br /><sup>(milljónir $)</sup>
|-
|{{AUT}} Austurríki
|232
|166
|70
|488
|-
|{{BEL}} Belgía og {{LUX}} Lúxemborg
|195
|222
|360
|777
|-
|{{DNK}} Danmörk
|103
|87
|195
|385
|-
|{{FRA}} Frakkland
|1.085
|691
|520
|2.296
|-
|{{DEU}} Þýskaland<ref>Á bara við yfirráðasvæði bandamanna sem seinna varð að [[Vestur-Þýskaland]]i.</ref>
|510
|438
|500
|1.448
|-
|{{GRC}} Grikkland
|175
|156
|45
|366
|-
|{{ISL}} Ísland
|6
|22
|15
|43
|-
|{{IRL}} Írland
|88
|45
| — 
|133
|-
|{{ITA}} Ítalía og [[Mynd:Free Territory Trieste Flag.svg|25px]] [[Trieste]]
|594
|405
|205
|1.204
|-
|{{NLD}} Holland
|471
|302
|355
|1.128
|-
|{{NOR}} Noregur
|82
|90
|200
|372
|-
|{{PRT}} Portúgal
| — 
| — 
|70
|70
|-
|{{SWE}} Svíþjóð
|39
|48
|260
|347
|-
|{{CHE}} Sviss
| — 
| — 
|250
|250
|-
|{{TUR}} Tyrkland
|28
|59
|50
|137
|-
|{{GBR}} Bretland
|1.316
|921
|1.060
|3.297
|}

Evrópulönd höfðu nær engan erlendan gjaldeyri eftir seinna stríð og því var þetta mikilvæg aðstoð svo að Evrópulönd gætu hafið aftur innflutning vara landa á milli. Ýmis skilyrði voru sett fyrir því hvernig Marshallfjármagninu skyldi eytt til uppbyggingar.

Marshall aðstoðinni lauk formlega 1953 en óljóst er hvaða fjárútlát Bandaríkjanna teljast til aðstoðarinnar og hvaða ekki. Þessi ár aðstoðarinnar voru ár mikillar og hraðrar enduruppbyggingar, að miklu leyti þökk sé Marshallaðstoðinni.

Skiptar skoðanir eru um tilgang aðstoðarinnar og sjá sumir hana sem gott dæmi um góðvilja bandarískrar utanríkisstefnu (á þeim tíma) en aðrir sem form af efnahagslegri heimsvaldastefnu. 

== Heimildir ==

* {{bókaheimild|höfundur=Gylfi Þ. Gíslason|titill=Marshalláætlunin|útgefandi=Helgafell|ár=1948}}
* {{vefheimild|url=http://www.hugi.is/saga/articles.php?page=view&contentId=2032008|titill=Marhallaðstoðin|mánuðurskoðað=6. september|árskoðað=2006}}
* {{vefheimild|url=http://www.althingi.is/altext/115/s/0408.html|titill=þskj. 408 # prentað svar   utanrrh., 115. lþ.  231. mál: #A Marshall-aðstoðin #  fsp. (til skrifl.) til utanrrh.|mánuðurskoðað=6. september|árskoðað=2006}}
* [https://web.archive.org/web/20070928021443/http://www.visir.is/article/20070607/SKODANIR04/106070114/1222/SKODANIR Marshallhjálpin], grein eftir [[Þorvaldur Gylfason|Þorvald Gylfason]] í tilefni af því að 60 ár eru liðin síðan að hún var kynnt.
*{{wpheimild | tungumál = En | titill = Marshall Plan | mánuðurskoðað = 8. september | árskoðað = 2006}}

== Tilvitnanir ==
<references />{{Kalda stríðið}}

[[Flokkur:Hagsaga]]