Skipting ríkisvaldsins

Kenningar um þrískiptingu ríkisvaldsins eru raktar til 18. aldar heimspekinga og fræðimanna Upplýsingarinnar, einkum þeirra Montesquieus sem setti fram hugmyndir sínar þess efnis í bók sinni Andi laganna og Johns Locke. John Locke er þeirra eldri og kom upphaflega með hugmyndina sem Montesquieu fullkomnaði og breiddi út.

Kenningin gerir ráð fyrir að ríkisvaldinu sé skipt í þrjá jafn réttháa þætti: löggjafarvald, framkvæmdavald og dómsvald. Hver þáttur átti að takmarka og tempra hinn. Þetta átti að minnka líkur á ofríki og geðþóttastjórn. Óvíða er reglunni fylgt út í hörgul. Í löndum sem búa við þingræði velur í raun löggjafarsamkundan æðstu handhafa framkvæmdavalsins..

Flest lýðfrjáls ríki styðjast við þessa kenningu að mismiklu leyti þó.

Þættir ríkisvaldsins

Hlutverk einstakra þátta er því eftirfarandi: Löggjafarvald setur lög. Framkvæmdavald framkvæmir en þó aðeins það sem lög kveða á um. Dómstólar úrskurða í ágreiningsmálulm um lagaleg efni sem til þeirra er skotið. Þetta er mikilvægt. Framkvæmdavald hefur aðeins heimild til að framkvæma það sem lög segja til um og dómstólar eru bundnir við lög í dómum sínum og geta aðeins beitt valdi sínu í málum sem til þeirra er skotið þ.e. þeir geta ekki tekið upp mál að eigin frumkvæði.

Algengast er að lagafrumvörp sem ná fram að ganga í þingræðislöndum séu undan rifjum framkvæmdavaldsins komin. Sérhverjum þingmanni og ráðherra er heimilt að leggja fram frumvörp en fæst þingmannafrumvörp ná því að verða að lögum. Þingið getur komið skilaboðum um vilja sinn til framkvæmdavaldsins í formi þingsályktana. Slíkar samþykktir hafa ekki lagagildi þ.e. þær setja aðeins þrýsting á framkvæmdavaldið.

Dómstólar dæma eftir lögum í víðum skilningi og eingöngu eftir lögum. Þeim væri t.d. óheimilt að fara að fyrirmælum framkvæmdavaldsins. Dómstólar dæma m.a. um embættistakmörk stjórnvalda, þ.e. hvort þau fara að lögum og hvort lög standist kröfur stjórnarskrár.

Aðstæður innan ríkja

Ísland

Ísland er lýðveldi. Þjóðhöfðinginn - forsetinn - er þjóðkjörinn til fjögura ára í senn. Vald forseta er lítið og verður helst virkt við stjórnarmyndanir.

Skv. stjórnarskrá fara forseti og Alþingi með löggjafarvaldið, forseti og ríkisstjórn með framkvæmdavaldið og dómstólar með dómsvaldið. Vald forseta er takmarkað og er aðallega táknrænt.

Á Íslandi er þingræði og takmarkast þrígreining valdsins hér eins og að ofan greinir.

Forsetinn er ábyrgðarlaus um störf sín og lætur stjórnvöld framkvæma vald sitt.

Þrátt fyrir ákvæði stjórnarsrkár þá voru dómstólar í héraði lítt sjálfstæðir á Íslandi fram til ársins 1989 - sjá lög um aðskilnað framkvæmdavalds og dómsvalds. Sýslumenn landsins voru í senn yfirmenn löggæslu og höfðu með höndum víðtækt framkvæmdavald, bæði fyrir ríki og sveitarfélög. Þeir voru jafnframt dómarar í héraði. Þessu var breytt með fyrrnefndum lögum og breytingu á öllum sérlögum um réttarfar. Hluti þeirra athafna sem áður töldust dómsathafnir, svo sem þinglýsingar, töldust eftir breytinguna framkvæmdavaldsgerðir, sem síðan má bera undir dómstóla.

Mörg dæmi eru um að dómstólar sinni sínu takmarkandi og temprandi hlutverki m.a. með því að dæma að lög ríði í bága við stjórnarskrá og að stjórnvöld fari ekki að lögum.

Nýlegur dómur féll þess efnis að inngrip stjórnvalda og Alþingis í launakjör dómara stæðist ekki vegna þess að slíkt skerti sjálfstæði þeirra. Slíkur dómur byggir á sjónarmiðum þrígreiningar ríkisvaldsins.

Heimildir

• Berling, K., Oplösningsretten (Kaupmannahöfn, 1906).
• Ólafur Jóhannesson, Lög og réttur (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1975).