Skoða frumkóða fyrir Istanbúl

{{Tilvísun|Mikligarður}}
{{Byggð
| nafn                     = Istanbúl
| nafn_á_frummáli          = İstanbul
| tegund_byggðar           = [[Borg]]
| mynd                     = Istanbul collage 5555.jpg
| teiknibóla_kort          = Tyrkland
| teiknibóla_kort_texti    = Staðsetning Istanbúl innan Tyrklands.
| hnit                     =  {{coord|41|00|49|N|28|57|18|E|region:TR|display=inline,title}}
| undirskipting_gerð       = Land
| undirskipting_nafn       = {{TUR}} [[Tyrkland]]
| undirskipting_gerð1      = Sýsla
| undirskipting_nafn1      = [[Istanbul-sýsla]]
| stofnun_titill           = Stofnun
| stofnun_dagsetning       = 
| leiðtogi_titill          = Borgarstjóri
| leiðtogi_nafn            = [[Ekrem İmamoğlu]]
| leiðtogi_flokkur         = [[Lýðveldisflokkur alþýðunnar|CHP]]
| heild_gerð               = Stórborgarsvæðið
| flatarmál_heild_km2      = 	2.576,85
| hæð_m                    = 537
| mannfjöldi_frá_og_með    =  23. desember 2023<ref name="Population of Turkey">{{cite web |url=https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=The-Results-of-Address-Based-Population-Registration-System-2023-49684&dil=2 |title=The Results of Address Based Population Registration System, 2023 |publisher=Hagstofa Tyrklands |website=www.tuik.gov.tr |date=6 February 2024 |access-date=6 February 2024}}</ref>
| mannfjöldi_heild         = 15.655.924
| mannfjöldi_þéttleiki_km2 = 5.939
| tímabelti                = [[UTC+03:00]]
| póstnúmer_gerð           = Póstnúmer
| póstnúmer                = 34000 til 34990
| svæðisnúmer              = +90 212 (Evrópu megin)<br>+90 216 (Asíu megin)
| vefsíða                  ={{URL|https://ibb.istanbul/en|ibb.istanbul}}<br>{{URL|http://en.istanbul.gov.tr/|istanbul.gov.tr}}
}}
[[Mynd:Istanbul and Bosporus big.jpg|thumb|Gervihnattamynd af borginni.]]
'''Istanbúl''' ([[tyrkneska]]: ''İstanbul'') er stærsta [[borg]] [[Tyrkland]]s og fyrrum [[höfuðborg]] [[Tyrkjaveldi]]s frá því skömmu eftir fall borgarinnar fyrir her [[Mehmet 2.|Mehmets 2.]] þar til það var leyst upp 1922. Borgin stendur beggja vegna [[Bosporussund]]s. Hún er eina borg heims sem stendur í tveimur [[heimsálfa|heimsálfum]]; bæði í [[Evrópa|Evrópu]] ([[Þrakía|Þrakíu]]) og [[Asía|Asíu]] ([[Anatólía|Anatólíu]]). Árið 2020 bjuggu um 15,5 milljónir í borginni, eða tæpur fimmtungur allra íbúa Tyrklands, sem gerir hana að stærstu borg í Evrópu.

Borgin var stofnuð á 7. öld f.Kr. sem bærinn [[Býsantíon]] af grískum landnemum frá [[Megara]].<ref name="Herrin2009">{{cite book | author = Judith Herrin | date = 28 September 2009 | page=5| title = Byzantium: The Surprising Life of a Medieval Empire | publisher = Princeton University Press | isbn = 978-0-691-14369-9 | oclc = 1091569907 | url = https://books.google.com/books?id=n2aYDwAAQBAJ}}</ref> Árið 330 gerði rómverski keisarinn [[Konstantínus mikli]] bæinn að höfuðborg sinni og nefndi hann fyrst [[Nýja Róm|Nýju Róm]] (''Nova Roma'')<ref name="Britannica-Istanbul">{{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Istanbul|title=Istanbul|website=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> en síðan Konstantínópólis eftir sjálfum sér.<ref name="Britannica-Istanbul"/><ref name="ODB"> Mango, Cyril (1991). "Constantinople". In Kazhdan, Alexander (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford and New York: Oxford University Press. pp. 508–512.</ref> Borgin óx hratt eftir það og varð ein af endastöðvum [[silkivegurinn|silkivegarins]] og ein af mikilvægustu borgum sögunnar.

Í nærri 16 aldir var borgin höfuðborg keisaraveldis, fyrst 330–1453 í [[Austrómverska veldið|Austrómverska veldinu]] og síðan 1453–1922 í [[Tyrkjaveldi]]. Borgin lék lykilhlutverk í framgangi [[kristni]] á tímum Rómaveldis. Þar voru haldin fjögur af [[fyrstu sjö kirkjuþingin|fyrstu sjö kirkjuþingunum]], þar á meðal [[kirkjuþingið í Kalkedón]]. Eftir [[fall Konstantínópel]] varð hún ein af helstu borgum [[íslam]], sérstaklega eftir stofnun [[Kalífadæmi Ottómana|kalífadæmis Ottómana]] árið 1513.<ref name="maag1145">Masters, Bruce Alan; Ágoston, Gábor (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Infobase Publishing. pp=114–15.</ref>

Eftir [[sjálfstæðisstríð Tyrklands]] 1923 tók [[Ankara]] við sem höfuðborg hins nýstofnaða lýðveldis Tyrklands. Árið 1930 var nafni borgarinnar formlega breytt í Istanbúl. 

Árið 2018 komu yfir 13 milljón erlendir ferðamenn til Istanbúl eftir að borgin varð [[menningarborg Evrópu]], sem gerði hana að 8. mest heimsóttu borg heims.<ref name="statista.com">{{cite web |title=Top city destinations by overnight visitors|website=Statista |access-date=1 December 2020 |url=https://www.statista.com/statistics/310355/overnight-visitors-to-top-city-destinations-worldwide/}}</ref> Í Istanbúl er fjöldi staða á [[heimsminjaskrá UNESCO]] og höfuðstöðvar margra tyrkneskra fyrirtækja.<ref name="hisdic">{{cite book|last1=Heper|first1=Metin|chapter=Istanbul |title=Historical dictionary of Turkey|date=2018|publisher=Rowman & Littlefield |location=Lanham, MD |isbn=978-1-5381-0224-4|edition=4th}}</ref><ref name="oecd">{{cite book |url=http://www.oecdbookshop.org/get-it.php?REF=5KZSL2MLL49Q&TYPE=browse|title=OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey|publisher=The Organisation for Economic Co-operation and Development|date=March 2008|work=Policy Briefs |isbn=978-92-64-04383-1}}</ref>

== Nafn ==
[[Mynd:Istanbul asv2020-02 img45 Hagia Sophia.jpg|thumb|right|[[Hagía Sófía]] var byggð á tímum [[Jústiníanus 1.|Jústiníanusar 1.]] keisara [[Austrómverska ríkið|Austrómverska ríkisins]].]]
Istanbúl hefur borið mörg nöfn. Hún var fyrst byggð af grískum nýlendumönnum frá Megöru um 660 f.Kr. og hét þá Βυζάντιον ''Býzantíon''. Árið 330 gerði [[Konstantínus mikli]], keisari Rómaveldis, borgina að höfuðstað hins rómverska ríkis og var bærinn síðan kallaður Κωνσταντινούπολις ''Konstantínúpólis'' („borg Konstantínusar“) eða [[Konstantínópel]]. Í [[fornkirkjuslavneska|fornkirkjuslavnesku]] var borgin nefnd Цѣсарьградъ ''Tsarjgradj'' („keisaraborg“). Á víkingaöldinni og lengur kölluðu norrænar þjóðir borgina ''Miklagarð'' („hina miklu borg“). Á tímum Tyrkjaveldis var borgin ýmist kölluð قسطنطينيه ''Ḳosṭanṭīnīye'' eða ''İstanbul''.

Nafnið Istanbúl er talið dregið af grísku orðunum εἰς τὴν Πόλιν ''eis ten Pólin'' („til borgarinnar“).<ref>Necdet Sakaoğlu (1993/94a): "İstanbul'un adları". Í: ''Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi'', ed. Türkiye Kültür Bakanlığı, Istanbul.</ref> Grikkir notuðu þetta heiti almennt til að vísa til borgarinnar, enda var hún eina borgin á þessu svæði. Ottómanar notuðu líka ýmis auknefni yfir borgina, eins og ''Der Saadet'' („gnægtahliðið“).<ref>{{cite book |last1=Grosvenor |first1=Edwin Augustus |title=Constantinople |date=1895 |publisher=Roberts Brothers |volume=1 |page=69 |url=https://books.google.com/books?id=IGoLAQAAIAAJ&pg=PA69 |access-date=15 March 2021}}</ref> Aðrir höfundar hafa haldið því fram að Istanbúl sé dregið af Konstantínópel með fyrsta og þriðja atkvæði fellt niður.<ref name="roo177">Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites (2nd ed.). Jefferson, NC: McFarland & Company.</ref> Tyrkneskar heimildir frá 17. öld tala um það sem almennt heiti borgarinnar, en fyrstu peningarnir með heitinu اسلامبول ''Islambol'' voru slegnir árið 1730 í valdatíð soldánsins [[Mahmud 1.]] Í nútímatyrknesku er nafnið ritað ''İstanbul'' með punkti yfir i-inu. Áherslan í tyrknesku er á annað atkvæðið ''tan''.

== Saga Istanbúl ==

===Upphaf borgarinnar===
Fyrstu heimildir um borg þar sem Istanbúl er nú, eru frá árinu 657 fyrir Krist þegar grískir landnemar frá borgini Megara stofnuðu nýja borg sem þeir kölluðu Býsanskt. Borgin var hertekinn af mörgum nágrannaríkjum til dæmis Persíu, [[Aþena|Aþenu]] og [[Sparta|Spörtu]]. Eftir að [[Rómaveldi]] lagði undir sig Býsanskt sýndu þeir borginni meiri áhuga en önnur veldi og byrjuðu að byggja hana upp.

===Rómaveldi og Býsanska veldið===
Árið 285 var [[Rómaveldi]] skipt í tvennt og varð Býsanskt að höfuðborg austurhlutans árið 330. Nafnið borgarinnar var einnig breytt í Konstantínópel eftir [[Konstantínus mikli|Konstantínusi keisara]]. Barbarar sem komu frá austurhluta [[Evrópa|Evrópu]] réðust á vesturhluta [[Rómaveldi]]s og leið það undir lok á [[5. öldin|5.öld]]. Austurhluti Rómaveldis stóð enn, en býsanski keisarinn [[Justinianus 1.|Justinianus I]] ákvað að byggja háa varnamúra utan um Konstantíópel. Þessir múrar voru frægir víða um álfuna og þekktir sem þeódósísku veggirnir. Árið 532 var gerð [[uppreisn]] geng [[Justinianus 1.|Justinianus]] eftir að hann lagði þunga skatta á almúgann. Í uppreisninni brann nærri helmingur Konstantínópel og einnig kirkjan [[Ægisif|Hagía Sofía]]. Eftir að [[Justinianus 1.|Justinianus]] var búinn að berja uppreisnina niður byrjaði hann strax að byggja Konstantínópel upp úr öskunni.

===Hámiðaldir===
Árið 1197 braust út mikill eldur í borginni sem olli töluverðri eyðileggingu. Árið 1202 varð Konstantínópel fyrir árás úr vestri þegar hermenn [[Fjórða krossferðin|fjórðu krossferðarinnar]] ákváðu að ráðast á borgina. Þeir tóku borgina, lögðu hana í rúst og stofnuðu nýtt keisaraveldi. Nokkrum árum eftir að fjórðu krossferðinni lauk, risu grískumælandi íbúar Konstantínópel upp gegn innrásarhernum og hröktu keisara hans í burtu.

===Fall Konstantínópel===
Á [[síðmiðaldir|síðmiðöldum]] var sótt víða að Konstantínópel og kepptust nágrannaríki um að leggja hana undir sig. Eftir stanslaus [[borgarastríð]] og landvinninga [[Tyrkland|Tyrkja]] í [[Anatólía|Anatólíu]], stóð borgin frami fyrir mikilli ógn. Árið 1453 gerðu Tyrkir umsátur um borgina. Borgin hefði átti að þola marga mánaða umsátur en þar sem gleymdist að verja eitt hliðið og nýttu Tyrkir sér það og réðust inn í borgina. Lögðu þeir hana í rúst en byggðu hana upp aftur. Tyrkir breyttu nafninu í Istanbul og varð hún höfuðborg [[Tyrkjaveldi]]s.

=== Höfuðborg Tyrkjaveldis===
Eftir að Tyrkir höfðu lagt borgina undir sig, hófst Tyrkjasoldán, [[Mehmet 2.]], þegar handa við að endurreisa borgina og gera hana að höfuðborg. Hann bauð alla velkomna þangað, bæði úr Evrópu og Asíu, og tyrknesk stjórnvöld reyndust mjög opin fyrir aðkomufólki af öllu tagi. Hann hóf miklar framkvæmdir í borginni, reisti vegi og áveitur, byggði [[Topkapı-höll]] sem var stærri en gamla [[keisarahöllin í Konstantínópel|keisarahöllin]] og yfirbyggðan [[Basarinn í Istanbúl|markað]]. Borgin byggðist smám saman að nýju eftir langt hnignunarskeið undir síðustu keisurunum.

Árið 1517 gerði Tyrkjaveldi tilkall til þess að teljast [[kalífadæmi]]. Istanbúl var höfuðborg þessa síðasta kalífadæmis í fjórar aldir. Borgin blómstraði í valdatíð [[Súleiman mikli|Súleimans mikla]] frá 1520 til 1566 þegar arkitektinn [[Mimar Sinan]] hannaði margar byggingar borgarinnar, eins og [[moska Súleimans|mosku Súleimans]]. Undir lok 18. aldar voru íbúar borgarinnar um 570.000. Á 19. öld voru nýjar brýr reistar yfir [[Gullhornið]] og borgin tengdist evrópska járnbrautarnetinu árið 1880. Nútímaveitukerfi voru smám saman innleidd í borginni, þótt það gerðist seinna en í mörgum öðrum evrópskum borgum.

Í miðju [[Sjálfsstæðisstríð Tyrklands|sjálfstæðisstríði Tyrklands]], eftir ósigur í [[fyrri heimsstyrjöld]], lýsti [[Mustafa Kemal Atatürk]] yfir stofnun nýs þings í [[Ankara]] árið 1920. Síðasti soldáninn, [[Mehmet 6.]], yfirgaf borgina 17. nóvember 1922 um borð í bresku herskipi. Hernámi Istanbúl lauk árið eftir og sveitir tyrknesku stjórnarinnar í Ankara héldu inn í borgina í október 1923. Eftir [[síðari heimsstyrjöld]] voru gerðar miklar breytingar á borginni með breiðari götum og nýjum torgum, sem oft fólu í sér niðurrif eldri bygginga. Borgin stækkaði ört vegna aðflutnings frá Anatólíu og nærliggjandi byggðir runnu saman við [[borgarsvæði]]ð.

== Tilvísanir ==
{{reflist}}

== Heimildaskrá ==
* {{wpheimild | tungumál = en | titill =Justinian I | mánuðurskoðað = 24. Apríl | árskoðað = 2018}}
* {{wpheimild | tungumál = en | titill = Istanbul | mánuðurskoðað = 24. Apríl | árskoðað = 2018}}
* {{wpheimild | tungumál = en | titill = Byzantium | mánuðurskoðað = 24. Apríl | árskoðað = 2018}}
* {{wpheimild | tungumál = en | titill = Fall of Constantinople | mánuðurskoðað = 24. Apríl | árskoðað = 2018}}

== Tenglar ==
* {{Tímarit.is|3290582|Konstantínópel|blað=[[Lesbók Morgunblaðsins]]|útgáfudagsetning=19. febrúar 1967|blaðsíða=5-6; 15|höfundur=Siglaugur Brynleifsson}}
* {{Tímarit.is|3288819|Býzans|blað=[[Lesbók Morgunblaðsins]]|útgáfudagsetning=20. september 1964|blaðsíða=1; 12-13}}

{{Stærstu þéttbýlissvæði í heimi}}
{{Stubbur|landafræði}}
[[Flokkur:Borgir í Tyrklandi]]