Skoða frumkóða fyrir Brasilía

{{Fyrir|höfuðborg landsins|Brasilía (borg)}}
{{Land
| nafn = Sambandslýðveldið Brasilía
| nafn_á_frummáli = República Federativa do Brasil
| nafn_í_eignarfalli = Brasilíu
| fáni = Flag of Brazil.svg
| skjaldarmerki = Coat of arms of Brazil.svg
| kjörorð = Ordem e Progresso
| kjörorð_tungumál = portúgalska
| kjörorð_þýðing = Regla og framfarir
| staðsetningarkort = BRA orthographic.svg
| tungumál = [[Portúgalska]]
| höfuðborg = [[Brasilía (borg)|Brasilía]]<br />
| stjórnarfar = [[Sambandslýðveldi]], [[forsetaræði]]
| titill_leiðtoga = [[Forseti Brasilíu|Forseti]]
| nöfn_leiðtoga = [[Luiz Inácio Lula da Silva]]
 |titill_leiðtoga2 = [[Varaforseti Brasilía|Varaforseti]]
| nafn_leiðtoga2 = [[Geraldo Alckmin]]
| staða = Stofnun
| atburður1 = Sjálfstæði
| dagsetning1 = [[7. september]] [[1822]]
| atburður2 = Viðurkennt
| dagsetning2 = [[29. ágúst]] [[1825]]
| flatarmál = 8.514.215
| hlutfall_vatns = 0,65
| stærðarsæti = 5
| fólksfjöldi = 206 milljónir.
| mannfjöldaár = Júlí 2014
| mannfjöldasæti = 5
| íbúar_á_ferkílómetra = 24
| VLF = 2.294
| VLF_sæti = 7
| VLF_ár = 2011
| VLF_á_mann = 11.769
| VLF_á_mann_sæti = 75
| VÞL = {{ágóði}} 0,946
| VÞL_sæti = 17
| VÞL_ár = 2011
| gjaldmiðill = [[ríal]]
| tímabelti = UTC -2 til -5
| þjóðsöngur = [[Hino Nacional Brasileiro]]
| tld = br
| símakóði = 55
}}
'''Brasilía''' ([[portúgalska]]: ''Brasil''), opinberlega '''Sambandslýðveldið Brasilía''' (portúgalska: ''República Federativa do Brasil'') er stærsta og fjölmennasta land [[Suður-Ameríka|Suður-Ameríku]] og hið fimmta stærsta í heiminum bæði að flatarmáli og fólksfjölda. Landið er 8.514.877 km² að flatamáli og teygir sig frá ströndum [[Atlantshaf]]sins að rótum [[Andesfjöll|Andesfjalla]] og innan landamæra þess er megnið af [[Amasónfrumskógurinn|Amasónregnskóginum]], stærsta regnskógi heims, en einnig víðáttumikil [[landbúnaður|landbúnaðarsvæði]]. [[Strandlína]] Brasilíu er 7367 km löng.

==Söguágrip==
[[Frumbyggjar Ameríku|Frumbyggjar]] hafa búið á svæðinu sem nú er Brasilía í meira en 11.000 ár. Árið 1500 gerði [[Pedro Alvares Cabral]] tilkall til landsins þegar hann kom þangað með flota sínum. Fyrsta fasta búseta [[Portúgal]]a var um 1532 og [[nýlendustefna]] hófst þegar Dom Joao konungur Portúgals skipti landinu í 15 sjálfstæð [[Nýlenda|nýlendusvæði]]. Þessi skipting skapaði óskipulag og deilur og því lét konungurinn svæðin lúta [[miðstýring|miðstýrðu]] valdi. Fyrstu tvær aldir á nýlendutímanum einkenndust af átökum og stríðum milli frumbyggja og Portúgala. Um miðja 16. öld var [[sykur]] orðinn mikilvægasta útflutningsvara Brasilíu og þrælar frá [[Vestur-Afríka|Vestur-Afríku]] mikilvæg innflutningsvara en þeir unnu á sykurplantekrum.

Árið 1808 flutti João VI konungur Portúgals til Brasilíu tímabundið vegna [[Napóleonsstyrjaldirnar|Napóleonsstyrjaldanna]].
Í byrjun 19. aldar varð spenna á milli brasilískra Portúgala og stjórnvalda í Portúgal sem varð til þess að árið [[1822]] lýsti Brasilía yfir sjálfstæði og síðar var stofnað keisaradæmi með [[Dom Pedro]] sem keisara. Portúgal viðurkenndi sjálfstæði Brasilíu árið 1825.

Árið 1888 var [[þrælahald]] afnumið í landinu. Ári síðar var Dom [[Pedro II]] komið frá völdum og lýðveldi stofnað. Í lok 19. aldar átti Brasilía í stríðum við nágrannaríki sín, [[Argentína|Argentínu]], [[Úrúgvæ]] og [[Paragvæ]] um áhrif og landsvæði. Stríðið við Paragvæ (1864-1870) er það mannskæðasta í sögu Suður-Ameríku.

Í [[fyrri heimstyrjöld]] var Brasilía hlutlaust ríki þar til þýskir kafbátar sökktu skipum þeirra á [[Atlantshaf]]i árið 1917 en þá lýsti Brasilía yfir stríði við [[Miðveldin]]. Hlutverk Brasilíu var aðallega eftirlitshlutverk á Atlantshafi.

Árið 1930 náði [[Getúlio Vargas]] völdum með aðstoð hersins. Stöðug átök og tilraunir til að taka aftur völdin frá Vargas leiddu til þess að Vargas varð einræðisherra og Estado novo tímabilið hófst þar sem stjórnvöld voru annáluð fyrir ofbeldi og kúgun. 

Í [[seinni heimstyrjöldin|seinni heimstyrjöld]] var Brasilía fyrst um sinn hlutlaust ríki til ársins 1942 þegar landið gekk til liðs við [[bandamenn]] eftir að hafa slitið diplómatísk tengsl við [[Öxulveldin]]. Eftir heimstyrjöldina vék Vargas vegna þrýstings og lýðræði var komið á. Vargas var kosinn síðar, árið 1951 en eftir stjórnarkreppu framdi hann sjálfsmorð. Lýðræði var viðkvæmt næstu áratugi og árið 1964 [[Valdaránið í Brasilíu 1964|frömdu brasilískir herforingjar valdarán]] gegn stjórn [[João Goulart]] forseta undir því yfirskyni að koma í veg fyrir að Brasilía yrði kommúnismanum að bráð. Í Brasilíu ríkti [[herforingjastjórn]] til ársins 1985 en á 9. áratugnum var lýðræði smám saman komið aftur á.

[[Luiz Inácio Lula da Silva]] var forseti frá 2002 til 2010 þegar fyrsta konan, Dilma Rousseff, varð forseti. Rannsókn á peningaþvætti og spillingu í kringum ríkisrekna olíufyrirtækið [[Petrobras]] hefur tekið sinn toll í Brasilísku ríkisstjórninni. Lula da Silva var yfirheyrður vegna málsins og síðar ákærður og fangelsaður. Tugir stjórnmálamanna voru bendlaðir við málið.<ref>[http://www.ruv.is/frett/tugir-sakadir-um-spillingu-i-brasiliu Tugir sakaðir um spillingu í Brasilíu] Rúv, skoðað 12. maí, 2016.</ref>

Árið 2016 var [[Dilma Rousseff|Dilmu Rousseff]] vikið úr embætti af öldungadeild þingsins. Samþykkt var að hún sæti ákæru til embættismissis fyrir spillingu. Var hún sökuð um að hafa fegrað efnahagstölur landsins fyrir kosningar. [[Michel Temer]] varaforseti tók við embætti forseta.<ref>[http://www.ruv.is/frett/forseta-brasiliu-vikid-ur-embaetti Forseta Brasilíu vikið úr embætti] Rúv. Skoðað 12. maí, 2016</ref>

Árið 2014 var haldin [[Heimsmeistarakeppnin í knattspyrnu]] í Brasilíu og árið 2016 voru [[Sumarólympíuleikarnir 2016|Ólympíuleikarnir]] í Río de Janeiro.

Barátta vinstri og hægri afla kristallaðist í
[[Árásin á Brasilíuþing 2023|árás á brasilíska þingið árið 2023]] þegar fylgismenn íhaldsforsetans fráfarandi [[Jair Bolsonaro]] réðust þar inn. Árásin minnti á árásina á bandaríkjaþing 2020. Bolsonaro tapaði kosningum fyrir fyrrum forsetanum Lula og flutti til Bandaríkjanna.

== Landafræði ==
[[Mynd:Congresso do Brasil.jpg|thumb|Þjóðþingið]]
Brasilía skiptist í 27 fylki sem hér segir:
{| class="wikitable"
|-
! Nr.
! Nafn
! Lykill
! Höfuðborg
|-
|1. 
| [[Acre (fylki)|Acre]] 
| AC
| [[Rio Branco]]
|-
|2. 
| [[Alagoas]] 
| AL
| [[Maceió]]
|-
|3. 
| [[Amapá]] 
| AP
| [[Macapá]]
|-
|4.
| [[Amazonas]]
| AM
| [[Manaus]]
|-
|5.
| [[Bahia]]
| BA
| [[Salvador]]
|-
|6.
| [[Ceará]]
| CE
| [[Fortaleza]]
|-
|7.
| [[Espírito Santo]]
| ES
| [[Vitória]]
|-
|  8. 
| [[Goiás]]
| GO
| [[Goiânia]]
|-
|  9. 
|[[Maranhão]]
| MA
| [[São Luís]]
|-
| 10.
| [[Mato Grosso]]
| MT
| [[Cuiabá]]
|-
| 11. 
| [[Mato Grosso do Sul]]
| MS
| [[Campo Grande]]
|-
| 12. 
| [[Minas Gerais]]
| MG
| [[Belo Horizonte]]
|-
| 13.
| [[Pará]] 
| PA
| [[Belém]]
|-
| 14.
| [[Paraíba]]
| PB
| [[João Pessoa]]
|-
| 15. 
| [[Paraná (fylki)|Paraná]]
| PR
| [[Curitiba]]
|-
| 16. 
| [[Pernambuco]]
| PE
| [[Recife]]
|-
| 17. 
| [[Piauí]]
| PI
| [[Teresina]]
|-
| 18. 
| [[Rio de Janeiro (fylki)|Rio de Janeiro]] 
| RJ
| [[Rio de Janeiro]]
|-
| 19. 
| [[Rio Grande do Norte]]
| RN
| [[Natal]]
|-
| 20. 
| [[Rio Grande do Sul]]
| RS
| [[Porto Alegre]]
|-
| 21.
| [[Rondônia]]
| RO
| [[Porto Velho]]
|-
| 22.
| [[Roraima]]
| RR
| [[Boa Vista]]
|-
| 23. 
| [[Santa Catarina (fylki)|Santa Catarina]] 
| SC
| [[Florianópolis]]
|-
| 24. 
| [[São Paulo (fylki)|São Paulo]] 
| SP
| [[São Paulo]]
|-
| 25.
| [[Sergipe]]
| SE
| [[Aracaju]]
|-
| 26. 
| [[Tocantins (fylki)|Tocantins]] 
| TO
| [[Palmas]]
|-
| 27. 
| ''[[Distrito Federal]] 
| DF
| [[Brasilía (borg)|Brasilía]]
|-
|}

==Samfélag==
Brasilía fimmta fjölmennasta ríki heims og hefur rúmlega 206 milljónir (2016). Tæplega helmingur íbúa Brasilíu eru hvítir, 43% eru af blönduðum uppruna hvítra og svartra, rúm 7% eru blökkumenn en 1-2% eru frumbyggjar eða fólk af asískum uppruna.

Um 85% Brasilíumanna búa í þéttbýli. Stærsta borg landsins er São Paulo og næst kemur Ríó de Janeiró.<ref>[http://www.visindavefur.is/svar.php?id=18250 Hvað er Brasilía stór og hvað búa margir þar?] Vísindavefurinn. Skoðað 1. október, 2016.</ref>

==Náttúrufar==
Lífríki Brasilíu er gríðarlega fjölbreytt og það er það ríki sem hefur flestar tegundir lífvera (bæði úr dýra- og plönturíkinu) innan sinna landamæra. Vísindamenn telja að um 9,5% allra tegunda á jörðinni finnist í landinu (T.d. 9,3% þekktra [[spendýr]]a og 16% þekktra [[fugl]]a). Af stórum spendýrum má nefna [[jagúar]] og [[fjallaljón]], [[tapír]]a, [[mauraætur]], [[letidýr]], pekkaríusvín, [[beltisdýr]], fjölmargar tegundir [[hjartardýr]]a og margar tegundir [[prímatar|prímata]]. Tegundaauðgi [[froskdýr]]a er einstæð og líklega er Brasilía líka það land heims þar sem flestar tegundir [[skordýr]]a og [[áttfætlur|áttfætlna]] lifa. Erfitt er að áætla þann fjölda skordýrategunda sem þar er að finna, en sumir fræðimenn telja að þær séu yfir 70 þúsund.
<ref>[http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5393 Hvaða dýr búa í Brasilíu og hver þeirra eru í útrýmingarhættu?] Vísindavefurinn. Skoðað 13. maí, 2016.</ref>

Ein af hverjum fjórum tegundum plantna sem fundist hafa á jörðinni í Brasilíu. Þessari fjölbreytni má þakka regnskógum [[Amasónfrumskógurinn|Amason]], miklum ám og [[votlendi]]ssvæðum. Einnig eru strandskógar við ströndina og [[grasslétta|grassléttur]] í austurhluta landsins.<ref>[http://www.visindavefur.is/svar.php?id=60387 Í hvaða landi lifa flestar dýrategundir?] Vísindavefur. Skoðað 13. maí, 2016.</ref>

[[Amasonfljót]]ið í Suður-Ameríku er annað lengsta vatnsfall í heimi á eftir ánni [[Níl]]. Það er vatnsmesta fljót í heimi og [[vatnasvið]] þess er það stærsta í heimi, í kringum 7 milljónir km2. Um 20% alls ferskvatns sem berst í heimshöfin með vatnsföllum kemur með Amasonfljótinu.<ref>[http://www.visindavefur.is/svar.php?id=6633 Hvað veist þú um Amasonfljótið?] Vísindavefurinn. Skoðað 13. maí, 2016.</ref>

Hæsti punktur landsins er Pico da Neblina sem er 2994 metra yfir sjávarmáli. 

== Menning ==
[[Mynd:Heitor Villa-Lobos (c. 1922).jpg|thumb|upright|right|[[Heitor Villa-Lobos]] var einn áhrifamesti tónlistarmaður Brasilíu á 20. öldinni.]]
{{Aðalgrein|Brasilísk menning}}
Kjarni brasilískrar menningar er kominn úr [[Portúgölsk menning|portúgalskri menningu]] vegna sterkra tengsla Brasilíu við móðurríkið á nýlendutímanum. Portúgalar breiddu út tungu sína, portúgölsku, byggingarlist sína og [[Kaþólsk trú|kaþólska trú]]. En menning Brasilíu varð einnig fyrir sterkum áhrifum frá aðfluttu fólki frá öðrum Evrópuríkjum og [[Afríka|Afríku]] auk þess sem eftir leifir af menningu innfæddra [[Frumbyggjar Brasilíu|frumbyggja]]. Meðal annarra má nefna nýbúa frá [[Ítalía|Ítalíu]], [[Þýskaland]]i, [[Japan]] og arabalöndum, sem fluttust í stórum stíl til Suður- og Suðuaustur-Brasilíu. Áhrifa frá brasilískum frumbyggjum gætir á bæði tungu og matarhefðir Brasilíu. Þar gætir einnig áhrifa frá afrískum innflytjendum, sem einnig höfðu áhrif á brasilíska [[tónlist]], [[dans]] og [[trúarbrögð]].<ref>{{cite news |last=Freyre |first=Gilberto |title=The Afro-Brazilian experiment: African influence on Brazilian culture |publisher=UNESCO |year=1986 |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1310/is_1986_May-June/ai_4375022 |accessdate=8. júní  2008 |archiveurl=https://archive.today/20120530050909/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1310/is_1986_May-June/ai_4375022/ |archivedate=2012-05-30  }}</ref>

=== Listasaga ===
[[Brasilísk list]] hefur frá því á 16. öld þróast í ólíkar áttir, meðal annars [[Barokk í Brasilíu|Barokk]], sem var ríkjandi stíll í landinu fram á 19. öldina, [[rómantík]], [[nútímalist]], [[expressjónismi|expressjónisma]], [[kúbismi|kúbisma]], [[súrrealismi|súrrealisma]] og [[abstrakt list]].

Brasilísk kvikmyndasaga á rætur að rekja til upphafs kvikmyndalistar seint á 19. öldinni.

=== Tónlist ===
{{Aðalgrein|Brasilísk tónlist}}
Innan brasilískrar tónlistar eru ýmis afbrigði og mörg þeirra eru einkennandi fyrir tiltekna landshluta. Áhrifa gætir frá afrískri og evrópskri tónlist en einnig frá frumbyggjum Brasilíu. Meðal tónlistargreina má nefna [[samba]], [[Música Popular Brasileira|MPB]], [[choro]], [[Sertanejo]], [[brega (tónlist)|brega]], [[forró]], [[frevo]], [[maracatu]], [[bossa nova]] og [[Axé-tónlist]].
[[Mynd:Machado de Assis aos 57 anos.jpg|thumb|upright|right|[[Machado de Assis]], skáld og rithöfundur er oft talinn merkasti rithöfundur Brasilíu.]]
Meðal þekktra tónlistarmanna má nefna [[Francisco Manuel da Silva]], [[Antônio Carlos Gomes]], [[Elias Álvares Lobo]], [[Brasílio Itiberê da Cunha]], [[Luciano Gallet]], [[Alexandre Levy]], [[Alberto Nepomuceno]], [[Oscar Lorenzo Fernández]], [[Henrique Oswald]], [[Francisco Mignone]], [[Heitor Villa-Lobos]], [[Camargo Guarnieri]], [[Pixinguinha]], [[Hermeto Pascoal]], [[Antônio Carlos Jobim]], [[Edson Zampronha]], [[João Gilberto]], [[Nara Leão]], [[Elis Regina]], [[Caetano Veloso]], [[Maria Bethânia]], [[Chico Buarque]], [[Jorge Ben Jor]], [[Pato Fu]], [[Marisa Monte]], [[Pitty]] og [[Amon Tobin]].

=== Bókmenntir ===
{{Aðalgrein|Brasilískar bókmenntir}}
Saga [[Brasilískar bókmenntir|brasilískra bókmennta]] nær aftur til 16. aldar, til skrifa fyrstu portúgölsku landkönnuðanna. Þeirra á meðal var [[Pêro Vaz de Caminha]]. Skrif þeirra voru uppfull af lýsingum á dýraríki og gróðurfari landsins og á háttum innfæddra frumbyggja, sem vöktu mikla furðu meðal evrópskra lesenda og innflytjenda. Í Brasilíu urðu til mikilvægar bókmenntir innan rómantíkurinnar og skáldsagnahöfundar á borð við [[Joaquim Manuel de Macedo]] og [[José de Alencar]] skrifuðu bækur um ástir og sorgir. Alencar gerði einnig á löngum ferli sínum frumbyggja Brasilíu að söguhetjum í skáldsögunum ''[[O Guarany]]'', ''[[Iracema]]'', ''[[Ubirajara]]''.<ref>[https://web.archive.org/web/20110725100730/http://www.brasembottawa.org/en/culture_academic/literature.html „Brazilian Literature: An Introduction“]; afrit af [http://www.brasembottawa.org/en/culture_academic/literature.html upphaflegu eintaki]. Skoðað 2. nóvember 2009.</ref>

=== Matarmenning ===
[[Mynd:Feijoada 01.jpg|thumb|left|[[Feijoada]], réttur úr svínakjöti, svörtum baunum og hrísgrjónum]]
{{Aðalgrein|Brasilískur matur}}
Brasilískur matur er afar fjölbreytilegur og mikill munur eftir landshlutum. [[Feijoada]] er talinn þjóðarréttur en einnig má minnast á [[vatapá]], [[moqueca]], [[polenta]] og [[acarajé]], sem eru allt hefðbundnir brasilískir réttir.

Hversdagslega borða Brasilíumenn mikið af hrísgrjónum og baunum, gjarnan með nautakjöti og salati og er oft blandað með kassava-hveiti. Oft eru hafðar steiktar kartöflur, steikt kassava eða steiktir bananar í hádegismatur, jafnvel kjötréttir eða steiktur ostur.

Þjóðardrykkir Brasilíu er [[kaffi]] og [[cachaça]], sem er [[áfengur drykkur]] gerður úr [[sykurreyr]] og er megin uppistaðan í þjóðarkokteilnum, [[caipirinha]].

Margvíslegt [[sælgæti]] er til í Brasilíu, svo sem [[brigadeiro]], sem eru [[súkkulaði]]frauðkúlur; [[cocada]] og [[beijinho]] sem er hvort tveggja [[Kókoshneta|kókoshnetusælgæti]]; og sælgæti, sem kallast „romeu e julieta“ (Rómeó og Júlía) og er gert úr [[Ostur|osti]] með guavasultu, sem kallast [[goiabada]]. Úr [[Hneta|hnetum]] er gert [[paçoca]], [[rapadura]] og [[pé-de-moleque]]. Meðal [[ávöxtur|ávaxta]], sem vaxa í Brasilíu, má nefna [[açaí]], [[cupuaçu]], [[mangó]], [[papaja]], [[kókóbaun]]ir, [[Kasjúhneta|kasjúhnetur]], [[guava]], [[appelsína|appelsínur]], [[ástaraldin]] og [[ananas]]. Úr ávöxtum eru gerðir ýmsir blandaðir ávaxtasafar.

== Borgir ==

<gallery>
Image:Esplanada dos Ministérios, Brasília DF 04 2006 (modificada).jpg|[[Brasilía (borg)|Brasilía]]
Image:Climate in Southern Brazil.jpg|[[Curitiba]]
Image:Ponte Hercílio Luz Florianopolis-edit.jpg|[[Florianópolis]]
Image:Caminhada com Maria.JPG|[[Fortaleza]]
Image:Goiania-vaca-brava.jpg|[[Goiânia]]
Image:Maceio02.jpg|[[Maceió]]
Image:Natal-Praia-do-Meio-Santos-Reis.jpg|[[Natal]]
Image:Porto601737 89.jpg|[[Porto Alegre]]
Image:Boa viagem.jpg|[[Recife]]
Image:Rio Corcovado Pain de Sucre.jpg|[[Rio de Janeiro]]
Image:Salvador BA.jpg|[[Salvador]]
Image:Jansen lagoon.jpg|[[São Luis]]
Image:Jardim Paulistano2.jpg|[[São Paulo]]</gallery>

==Heimild==
Söguágrip var unnið úr ensku Wikipedia: {{wpheimild|tungumál= en|titill= Brazil|mánuðurskoðað= 12. maí|árskoðað= 2016 }}
== Tilvísanir ==
<div class="references-small"><references/></div>

== Ítarefni ==
* Bellos, Alex (2003). ''Futebol: The Brazilian Way of Life''. London: Bloomsbury Publishing plc.
* Bethell, Leslie (1991). ''Colonial Brazil''. Cambridge: Cambridge University Press.
* Fausto, Boris (1999). ''A Concise History of Brazil''. Cambridge: Cambridge University Press.
* Skidmore, Thomas E. (1974). ''Black Into White: Race and Nationality in Brazilian Thought''. Oxford: Oxford University Press.
* Wagley, Charles (1963). ''An Introduction to Brazil''. New York, New York: Columbia University Press.

== Tenglar ==
{{Commonscat|Brazil|Brasilíu}}
* [http://www.brasil.gov.br/ Brasilía Portal]
* [http://www.planalto.gov.br/ Formennska Brasilíu]
* [http://www.camara.leg.br/ Þing Brasilíu]
* [http://www.senado.leg.br/ Öldungadeild Brasilíu]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1489513 „Íslendingar í Brasilíu“; grein í ''Morgunblaðinu'' 1977]

{{Fylki Brasilíu}}
{{Suður-Ameríka}}
{{G-20}}

{{Stubbur|landafræði}}

[[Flokkur:Brasilía| ]]