Skoða frumkóða fyrir Bragfræði

'''Bragfræði''' er sú undirgrein [[bókmenntafræði]], sem fjallar um uppbyggingu ''hefðbundins kveðskapar'', svo sem [[Dróttkvæði|dróttkvæða]], [[Eddukvæði|Eddukvæða]] og [[rímnahættir|rímnahátta]] og hefur verið hluti ljóðagerðar frá örófi alda. '''Íslensk bragfræði''' hefur strangar reglur um ''ljóðstafi'', [[hrynjandi]] og [[rím]], auk þess hvernig skýra megi [[heiti og kenningar]] orða. ''[[Skáldskaparmál]]'' [[Snorra-Edda|Snorra-Eddu]] fjallar m.a. um bragfræði.

==Ljóðstafir==
{{Aðalgrein|Ljóðstafir}}
'''Ljóðstafir''' skiptast í '''stuðla''' og '''höfuðstafi''', og eru svipuð eða eins hljóð í upphafi atkvæða, sem eru endurtekin með reglulegu og taktföstu millibili til þess að tengja eina eða tvær ljóðlínur saman. Stuðlar geta verið einn eða tveir (fer eftir bragarhætti) og standa ávallt saman í línu, en höfuðstafur er ávallt einn og fylgir ýmist í næstu línu á eftir eða aftast í sömu línu (fer eftir bragarhætti). '''Sérhljóðar''' stuðla hver við annan og stundum líka við „j“ (einkum í fornum kveðskap) en '''samhljóðar''' stuðla saman (r-r, l-l o.s.frv.). Um orð sem byrja á „s“ gilda sérstakar reglur, og fer rétt stuðlasetning eftir hljóðunum sem á eftir koma þannig að orðin byrji á sams konar hljóðum. Sérreglur um s eru þær að sk- stuðlar eingöngu við sk-, sp- við sp- og st- við st-. Þetta kallast '''gnýstuðlar'''. Þannig stuðlar orðið „strákur“ við „stelpa“ eða „starf“ en ekki við t.d. „slæpingi“ eða „skíði“. Vegna mismunandi framburðar eftir landshlutum þykir mörgum rangt/ljótt að stuðla „hv-“ saman við „kv-“ þótt flestir beri hljóðin eins fram. Það fer eftir lengd ljóðlínu og hrynjandi hvar stuðlar eiga að vera.

Dæmi um rétt stuðlaða vísu (stuðlar og höfuðstafir feitletraðir):

:'''Þ'''að minn uggir '''þ'''ankabás,<br>
:'''þ'''að við stuggi mörgum,<br>
:að '''f'''ara í muggu '''f'''rá Laufás<br>
:'''f'''ram að Skuggabjörgum.<br>
(Gömul vísa úr Höfðahverfi, höfundur óþekktur og beygir ''Laufás'' ekki skv. nútímavenju).

==Hrynjandi==
{{Aðalgrein|Hrynjandi}}
'''Hrynjandi''' er taktur sem þarf að gæta að til þess að ljóð fylgi bragfræðireglum. Hrynjandi er vanalega talin í [[taktbil]]um sem kallast '''kveður''' sem geta verið „rísandi“ eða „hnígandi“ eftir því hvort áhersluatkvæði er fyrst eða síðast í viðkomandi kveðu. Fyrsta kveða í braglínu er kölluð '''hákveða''', og svo skiptast á hákveður og '''lágkveður'''. Stundum kemur áherslulaus '''forliður''' á undan fyrstu kveðu. Kveður kallast '''tvíliður''' eða '''þríliður''' eftir atkvæðafjölda. Bragarháttur kveður á um hvernig hrynjandin á að vera og hvernig stuðlar og höfuðstafir raðast á kveður, en ávallt gildir að ekki má vera of langt á milli ljóðstafa, stuðlarnir mega ekki vera báðir í lágkveðu (í ferskeyttum háttum verður annar þeirra að vera í síðustu hákveðu) og höfuðstafur er alltaf í fyrstu hákveðu.

Dæmi um vísu með hnígandi tvíliðum með einföldum forlið í þrem fyrstu línum (áherslusérhljóði feitletraður):

:Þeir '''e'''ltu h'''a'''nn á '''á'''tta h'''ó'''fahr'''ei'''num<br>
:og '''a'''ðra tv'''e'''nna h'''ö'''fðu þ'''ei'''r til r'''ei'''ðar,<br>
:en Sk'''ú'''li g'''a'''mli s'''a'''t á S'''ö'''rla '''ei'''num<br>
:sv'''o''' að h'''e'''ldur þ'''ó'''tti g'''o'''tt til v'''ei'''ðar.<br>
(Grímur Thomsen: „Skúlaskeið“)

==Rím==
{{Aðalgrein|Rím}}
Það er kallað að tvö orð '''rími''' þegar þau hljóma eins að hluta til, t.d. fiskur-diskur, hús-mús o.s.frv. Í fornum íslenskum kveðskap, t.d. dróttkvæðum, var rím ávallt innan línu ('''lárétt innrím''') og var þá gjarnan '''hálfrím''' í oddatölulínu og '''heilrím''' í línum með sléttum tölum.

'''Endarím''' í norrænum kveðskap er talið koma til sögunnar með [[Höfuðlausn]] [[Egill Skalla-Grímsson|Egils Skallagrímssonar]], sem er ort undir [[hrynhenda|hrynhendum hætti]] og gæti verið undir áhrifum frá keltneskum kveðskap, þar sem endarím er mun eldra, en Egill átti [[Þorgerður brák|írska fóstru]]. Rímuð orð enda oftast eins, en í innrími er nóg að áhersluatkvæði í orðunum rími. Það er kallað '''lóðrétt innrím''' þegar sama innrímið er í mörgum línum, t.d. í [[Hringhenda|hringhendum hætti]].

Þegar eitt atkvæði rímar kallast það '''karlrím''' (kann-mann), þegar tvö atkvæði ríma kallast það '''kvenrím''' (kanna-manna) og þegar þrjú atkvæði ríma er það kallað '''veggjað rím''' (kannana-mannanna). Hálfrím eru hljóð sem hljóma svipað en ekki eins. Í sérhljóðshálfrími, sem er mun algengara í flestum íslenskum kveðskap, breytist áherslusérhljóð (fiskur-fauskur, sverð-orð) en í samhljóðshálfrími, sem helst heyrist í vikivökum og þulum, og í seinni tíð í [[rapp]]i, breytast samhljóðar (fiskur-frystur, hoppa-hotta).

==Bragarhættir==
{{Aðalgrein|Bragarhættir}}
Enginn hefur tölu á þeim bragarháttum sem fyrirfinnast í íslenskum kveðskap. Þó er hægt að flokka þá í yfir- og undirflokka. Til forna voru '''[[dróttkvæði]]''' með láréttu [[innrím]]i, og órímuð '''[[Eddukvæði]]''' (svo sem [[ljóðaháttur]] og [[fornyrðislag]]) langalgengustu hættirnir, síðan bættist [[endarím]]uð [[hrynhenda]] við á tíundu öld. [[Þula|Þulur]] eru einnig forn og fremur frjálslegur bragarháttur. Á [[miðaldir|miðöldum]] kom '''[[ferskeytla]]n''' fram, svo og '''[[braghenda]]''' og '''[[afhending]]'''. [[Rímnahættir|Óteljandi undirtegundir]] eru til af þessum háttum, með tilbrigðum í endarími, innrími og lengd á braglínum. Á síðmiðöldum komu einnig fram fleiri hættir, svo sem '''[[vikivakalag]]''' og ýmsir '''[[Sálmaháttur|sálmahættir]]''', og á [[Rómantíkin|rómantíska tímanum]] bættist við urmull fleiri hátta, flestra erlendra að uppruna, svo sem '''[[sonnetta]]''', '''[[pentametur]]''' og '''[[hexametur]]'''. Á [[20. öldin|tuttugustu öld]] losnuðu bönd bragfræðinnar af íslenskum skáldum og menn fóru að yrkja þannig að þeir notuðu reglur bragfræðinnar eins og þeim sjálfum hentaði, eða alls ekki, t.d. [[Atómskáld]]in.

==Heiti og kenningar==
{{Aðalgrein|Heiti og kenningar}}
Í bragfræði er '''heiti''' sama og [[samheiti]] og '''kenning''' er umorðun í tveim eða fleiri orðum, til þess að skáldið geti sagt það sem það vill segja og látið það lúta reglum um stuðlasetningu, hrynjandi og rím. Heiti fyrir [[Konungur|konung]] getur til dæmis verið '''herra''', '''jöfur''' (það sem hann er) eða '''ríkir''', '''ræsir''' eða '''stillir''' (það sem hann gerir). [[Gull]] getur til dæmis verið kennt sem '''jötna mál''', '''eldur Rínar''' eða '''Kraka sáð''', sem allt eru vísanir í goðsögur, fornaldarsögur eða önnur forn fræði og kvæði.

==Tenglar==
* [http://bragi.info Bragi - óðfræðivefur]  (Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og Óðfræðifélagið Boðn)
* [http://wayback.vefsafn.is/wayback/20121112210441/http://www.skolavefurinn.is/_opid/islenska/bragarbot/bragarbot_index.html Bragur.is]
* [http://www.rimur.is/ Kvæðamannafélagið Iðunn]
* [http://www.ferskeytlan.is/ Óðfræðivefur Ferskeytlunnar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080228014728/http://www.ferskeytlan.is/ |date=2008-02-28 }}
* [http://www.timarit.is/?issueID=416479&pageSelected=2&lang=0 „Rímleikar“; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1933]

[[Flokkur:Bragfræði]]
[[Flokkur:Íslensk málfræði]]
[[Flokkur:Íslensk menning]]
[[Flokkur:Ljóð]]