Skoða frumkóða fyrir Albanía

{{Land
|nafn = Lýðveldið Albanía
|nafn_á_frummáli = Republika e Shqipërisë
|nafn_í_eignarfalli = Albaníu
|fáni = Flag of Albania.svg 
|skjaldarmerki = Coat_of_arms_of_Albania.svg
|staðsetningarkort = Albania_(orthographic_projection).svg
|kjörorð = Feja e Shqiptarit eshte Shqiptaria
|þjóðsöngur = [[Hymni i Flamurit]]
|tungumál = [[Albanska]]
|höfuðborg = [[Tírana]]
|stjórnarfar = [[Lýðveldi]]
|titill_leiðtoga1 = [[Forseti Albaníu|Forseti]]
|titill_leiðtoga2 = [[Forsætisráðherra Albaníu|Forsætisráðherra]]
|nafn_leiðtoga1 = [[Bajram Begaj]]
|nafn_leiðtoga2 = [[Edi Rama]]
|staða = Sjálfstæði
|staða_athugasemd = frá [[Tyrkjaveldi]]
|atburður1 = Yfirlýst
|dagsetning1 = [[28. nóvember]] [[1912]]
|atburður2 = Viðurkennt
|dagsetning2 = [[29. júlí]] [[1913]]
|atburður3 = Lýðveldi
|dagsetning3 = [[31. janúar]] [[1925]]
|atburður4 = Konungsríki
|dagsetning4 = [[1. september]] [[1928]]
|atburður5 = Lýðveldi
|dagsetning5 = [[11. janúar]] [[1946]]
|stærðarsæti = 140
|flatarmál = 28.748
|hlutfall_vatns = 4,7
|fólksfjöldi = 2.402.113
|mannfjöldaár = 2023
|mannfjöldasæti = 143
|íbúar_á_ferkílómetra = 83,6
|VLF = 58,196
|VLF_ár = 2024
|VLF_sæti = 118
|VLF_á_mann = 21.376
|VLF_á_mann_sæti = 83
|VÞL = {{hækkun}} 0.789
|VÞL_ár = 2022
|VÞL_sæti = 74
|gjaldmiðill = [[Albanskt lek|Lek]]
|tímabelti = [[UTC+1]] (+2 [[evrópskur sumartími|á sumrin]])
|tld = al
|símakóði = 355
}}
'''Albanía''' ([[albanska]]: ''Shqipëri'' eða ''Shqipëria''; [[gegalbanska]]: ''Shqipni'' eða ''Shqipnia'', líka ''Shqypni'' eða ''Shqypnia'') er land í [[Suðaustur-Evrópa|Suðaustur-Evrópu]]. Það á landamæri í norðri að [[Kosóvó]] og [[Svartfjallaland]]i, [[Norður-Makedónía|Norður-Makedóníu]] í austri og [[Grikkland]]i í suðri. Vesturhluti landsins liggur að [[Adríahaf]]inu og í suðvestri liggur strönd landsins meðfram [[Jónahaf]]inu. Bæði höfin eru hluti af [[Miðjarðarhaf]]i. [[Landhelgi]] Albaníu liggur að landhelgi Grikklands, Svartfjallalands og [[Ítalía|Ítalíu]].

Albanía er landfræðilega fjölbreytt þótt landið sé aðeins 28.748 km² að stærð, frá snævi þöktum fjallstindum í [[Albönsku Alparnir|Albönsku Ölpunum]] að heitum og sólríkum ströndum við Miðjarðarhafið. 

Sögulega hefur Albanía verið byggð ýmsum þjóðum frá fornöld. Þar hafa búið [[Illyría|Illýrar]], [[Þrakía|Þrakverjar]], [[Forn-Grikkir]], [[Rómverjar]], [[Feneyingar]] og [[Ottómanar]]. [[Albanar]] stofnuðu sjálfstæða [[furstadæmið Arbër]] á 12. öld. [[Konungsríkið Albanía]] og [[Furstadæmið Albanía]] stóðu þar á 13. og 14. öld. Þegar [[Tyrkjaveldi]] hóf að leggja Balkanskagann undir sig á 15. öld veittu Albanar harða mótspyrnu undir stjórn [[Skanderbeg]]s.

Sjálfstæðisbarátta hófst með [[Albanska endurreisnin|Albönsku endurreisninni]] á 19. öld og þegar Tyrkjaveldi beið ósigur í [[Balkanstríðin|Balkanstríðunum]] lýstu Albanar yfir stofnun sjálfstæðs [[þjóðríki]]s árið 1912. Í upphafi [[Síðari heimsstyrjöld|Síðari heimsstyrjaldar]] gerði Ítalía óvænt innrás í [[Konungsríkið Albanía|Konungsríkið Albaníu]] 1939 og stofnuðu þar verndarríkið [[Stór-Albanía|Stór-Albaníu]] með hlutum af landsvæðum [[Júgóslavía|Júgóslavíu]], [[Búlgaría|Búlgaríu]] og Grikklands þar sem stórir hópar Albana bjuggu. Eftir styrjöldina stofnaði [[Enver Hoxha]] kommúnistaríkið Albaníu sem var einangrað alræðisríki. Uppreisnir gegn kommúnistastjórninni hófust árið 1990 og 1991 var fjölflokkalýðræði komið á.

Í landinu er [[þingræði]]. Höfuðborg Albaníu er með 600.000 íbúa af þeim 3.000.000 sem búa í öllu landinu.<ref name="cia.gov">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html |title=CIA - The World Factbook |access-date=2011-04-04 |archive-date=2020-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200515105026/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html |url-status=dead }}</ref> Landið er skilgreint sem [[þróunarland]] og miðtekjuland þar sem þjónustugeirinn er stærstur en framleiðsluiðnaður kemur þar á eftir. Lagabreytingar sem miða að frjálsum markaði hafa opnað landið fyrir erlendum fjárfestingum, sérstaklega á orku- og samgöngusviði.<ref>Reports: Poverty Decreases In Albania After Years Of Growth.Dow Jones Newswires, 201-938-5500. [http://www.nasdaq.com/aspx/stock-market-news-story.aspx?storyid=200904231403dowjonesdjonline000935&title=reports-poverty-decreases-in-albania-after-years-of-growth Nasdaq.com]</ref> Hið opinbera sér öllum borgurum fyrir ókeypis heilsugæslu og grunn- og framhaldsmenntun. 

Landið er aðili að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[NATO]], [[Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu]], [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]], [[Alþjóðaviðskiptastofnunin]]ni, [[Samtök um íslamska samvinnu|Samtökum um íslamska samvinnu]] (OIC) og [[Miðjarðarhafsráðið|Miðjarðarhafsráðinu]]. Það hefur verið umsóknaraðili að [[Evrópusambandið|ESB]] síðan 2003 og sótti formlega um aðild þann 28. apríl 2009.<ref>{{vefheimild | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8023127.stm | titill=Albania applies for EU membership | mánuður=28 Apríl | ár=2009}}</ref>

==Heiti==
Landaheitið Albanía kemur úr [[miðaldalatína|miðaldalatínu]]. Hugsanlega er það dregið af nafni illyríska ættbálksins sem Grikkir kölluðu [[Albanoi]]. Uppruni heitisins er hugsanlega [[frumindóevrópska]] orðið ''*alb'' sem merkir „hæð“ eða „fjall“ og er mögulega líka uppruni heitis [[Alpafjöll|Alpafjalla]]. Landfræðingurinn [[Kládíus Ptólmæos]] gerði landakort árið 150 sem sýnir borgina [[Albanopolis]] norðaustan við [[Durrës]].<ref>Madrugearu A, Gordon M. The wars of the [[Balkan Peninsula]]. Rowman & Littlefield, 2007. p. 146.</ref><ref>Richard Talbert (2000). ''Barrington Atlas of the Greek and Roman World'' (ISBN 0-691-03169-X): 49 & neðanmálsgreinar.</ref> Hugsanlega kemur sama nafn fyrir sem heiti á [[Furstadæmið Arbanon|Albanon]] eða Arbanon, þótt ekki sé víst að um sama stað sé að ræða.<ref>''The Illyrians'' eftir J. J. Wilkes, 1992, {{ISBN|978-0-631-19807-9}}, síða 279, „We cannot be certain that the Arbanon of Anna Comnena is the same as Albanopolis of the Albani, a place located on the map of Ptolemy (3.12)“</ref> Austrómverski sagnaritarinn [[Mikhael Attaleiates]] segir frá því í samtímasögu sinni sem er skrifuð á 11. öld að Albanoi hafi tekið þátt í uppreisn gegn [[Konstantínópel]] árið 1043. Hann minnist líka á Arbanitai sem undirsáta hertogans af Dyrrachium (Durrës).<ref>Robert Elsei. ''The Albanian lexicon of Dion Von Kirkman. Earliest reference to the existence of the Albanian language'', pp. 113–122.</ref> Á [[Miðaldir|miðöldum]] nefndu Albanar land sitt ''Arbëri'' eða ''Arbëni'' og sjálfa sig ''Arbëreshë'' eða ''Arbëneshë''.<ref>{{cite web|url=http://www.radio-arberesh.eu/|title=Radio-Arberesh.eu|author=Casanova|publisher=Radio-Arberesh|accessdate=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20100402063902/http://www.radio-arberesh.eu/|archive-date=2 April 2010|url-status=dead}}</ref> 

Í dag kalla Albanar land sitt ''Shqipëri'' eða ''Shqipëria''. Orðin ''Shqipëri'' og ''Shqiptar'' koma fyrir frá 14. öld,<ref name=Matasović>{{cite book|last=Matasović|first=Ranko|year=2019|title=A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo European|url=http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf|place=Zagreb|page=39}}</ref> en það var ekki fyrr en á 17. öld sem staðarheitið ''Shqipëria'' og þjóðarheitið ''Shqiptarë'' tóku við af ''Arbëria'' og ''Arbëreshë'' meðal albönskumælandi fólks.<ref name=Matasović /><ref name = Lloshi>{{cite book|last=Lloshi|first=Xhevat|chapter=Albanian|editor1-last=Hinrichs|editor1-first=Uwe|editor2-last=Büttner|editor2-first= Uwe|title=Handbuch der Südosteuropa-Linguistik|year=1999|location=Wiesbaden|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=9783447039390|chapter-url=https://books.google.com/books/about/Handbuch_der_S%C3%BCdosteuropa_Linguistik.html?id=Phyvk2tPaYQC&redir_esc=y|p=277}}</ref> ''Sqhipëri'' er hugsanlega dregið af albanska orðinu yfir örn (''shqiponjë'') eða sögninni að bera fram (''shqiptoj'') sem er dregin af latneska orðinu ''excipere'' og merkir þá „þeir sem tala sama mál“.<ref>{{cite book|last=Kamusella|first=Tomasz|title=The politics of language and nationalism in modern Central Europe|year=2009|location=Basingstoke|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=9780230550704}}</ref>

==Landfræði==
===Lífríki===
[[Mynd:Golden_eagle_(13434882845).jpg|thumb|right|Gullörn er þjóðarfugl Albaníu.]]
Albanía býr yfir mikilli [[líffjölbreytni]] vegna staðsetningar sinnar í miðju [[Miðjarðarhaf]]i og vegna þess hve landslag, veðurfar og vatnafar eru fjölbreytt. 

Fjöll og hæðir eru þakin gróðri, grösum og skógi, og skapa þannig kjöraðstæður fyrir mikinn fjölda dýrategunda, þar á meðal tvær tegundir [[í útrýmingarhættu]]; [[balkangaupa|balkangaupuna]] og [[brúnbjörn]]. Auk þess lifa þar [[villiköttur]], [[gráúlfur]], [[rauðrefur]], [[gullsjakali]], [[skarngammur]] og [[gullörn]], sem er þjóðardýr Albaníu.

Árósar, votlendi og stöðuvötn eru mikilvæg búsvæði fyrir [[rauðflæmingi|rauðflæmingja]], [[dvergskarfur|dvergskarf]] og [[hrokkinkani|hrokkinkana]], sem er afar sjaldgæfur. Við strendur landsins kæpa meðal annars [[munkselur]], [[risasæskjaldbaka]] og [[græn skjaldbaka]].

Í [[plöntulandfræði]] er Albanía hluti af [[holarktíska flóruríkið|holarktíska flóruríkinu]]. Hægt er að skipta landinu í fjögur [[vistsvæði]]: Sígrænu [[Illyríuskógarnir|Illyríuskógana]], blönduðu [[Balkanskógarnir|Balkanskógana]], blönduðu [[Pindusfjallaskógarnir|Pindusfjallaskógana]] og blönduðu [[Dinarafjallaskógarnir|Dinarafjallaskógana]].

Um 3.500 plöntutegundir finnast í Albaníu og er samsetning þeirra dæmigerð fyrir Miðjarðarhafssvæðið og Evrasíu. [[Grasalækningar]] eiga sér langa hefð í landinu. Um 300 tegundir jurta eru notaðar í lækningaskyni. Trjátegundir eru aðallega [[þinur]], [[eik]], [[beyki]] og [[fura]]. 

Í [[Umhverfisvísitalan|Umhverfisvísitölunni]] árið 2010 var Albanía í 23. sæti af 163 löndum. Árið 2012 fór landið upp í 15. sæti og var hæst af löndum í Suður- og Austur-Evrópu og Mið-Asíu. Landið var í 13. sæti í [[Hamingjusöm jörð]]-vísitölunni árið 2016.

== Stjórnmál ==
=== Stjórnsýslueiningar ===
Albanía skiptist í 12 sýslur sem hver hefur sitt sýsluráð og sýslustjórn. Sýslurnar eru aðalstjórnsýslueining landsins og skiptast aftur í 61 [[sveitarfélag]]. Sveitarfélögin bera ábyrgð á grunnþjónustu og löggæslu. Alls eru 2980 þorp eða byggðir í landinu. 

Sýslurnar voru stofnaðar árið 2000 og tóku við af 36 umdæmum. Ríkisstjórnin kynnti stjórnsýsluumbætur árið 2015 þar sem sveitarfélögum var fækkað í 61 og dreifbýlisfélög voru lögð niður. Fyrrverandi sveitarfélög voru eftir það þekkt sem hverfi eða þorp.

Fjölmennasta sýsla landsins er Tirana-sýsla með yfir 800.000 íbúa. Næstfjölmennasta sýslan, Fier-sýsla, er með 300.000 íbúa. Fámennasta sýslan er Gjirokastër-sýsla með yfir 70.000 íbúa. Stærsta sýslan er Korçë-sýsla, 3.711 km² að stærð í suðausturhluta Albaníu. Þar á eftir kemur Shkodër-sýsla sem er 3.562 km². Minnsta sýslan er Durrës-sýsla sem er 766 km² að stærð í vesturhluta landsins. 

<div style="margin:auto; display: block; width:50%">
[[File:Harta_Administrative_e_Shqip%C3%ABris%C3%AB.svg|146px|left]]
{{div col|colwidth=60em}}
#  [[Shkodër-sýsla|Shkodër]]
#  [[Kukës-sýsla|Kukës]]
#  [[Lezhë-sýsla|Lezhë]]
#  [[Dibër-sýsla|Dibër]]
#  [[Durrës-sýsla|Durrës]]
#  [[Tirana-sýsla|Tiranë]]
#  [[Elbasan-sýsla|Elbasan]]
#  [[Korçë-sýsla|Korçë]]
#  [[Fier-sýsla|Fier]]
#  [[Berat-sýsla|Berat]]
#  [[Vlorë-sýsla|Vlorë]]
#  [[Gjirokastër-sýsla|Gjirokastër]]
{{div col end}}
</div>
{{-}}
== Tilvísanir ==
<references/>

== Tenglar ==
* [https://timarit.is/page/3295058 ''Albanía''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1972]

{{Evrópa}}
{{Evrópuráðið}}
[[Flokkur:Evrópulönd]]
[[Flokkur:Albanía]]