Skoða frumkóða fyrir Aargau

{{Svissnesk fylki|
Nafn=Aargau|
Skjaldarmerki=CHE Aargau COA.svg|
Höfuðstaður=Aarau|
Flatarmál=1.403,81|
Mannfjöldi=635.797 (31. desember 2013)|
Þéttleiki=447|
Sameinaðist Sviss=[[1803]]|
Stytting=AG|
Tungumál=[[Þýska]]|
Vefsíða=[http://www.AG.ch]|
Kort=Karte Kanton Aargau.png|
}}
'''Aargau''' er þýskumælandi kantóna í norðurhluta [[Sviss]] og liggur að [[Þýskalandi]]. Hún er jafnframt fjórða fjölmennasta kantónan. Höfuðborgin heitir [[Aarau]].

== Lega og lýsing ==
Aargau er tíunda stærsta kantónan í Sviss með 1.404 km<sup>2</sup>. Hún er nær nyrst í Sviss og á landamæri að [[Þýskaland]]i. [[Rín (fljót)|Rínarfljót]] myndar náttúruleg landamæri þar á milli. Í Aargau sameinast fjórar af fimm stærstu ám Sviss: Rín, [[Aare]], Reuss og Limmat. Aðrar kantónur sem lggja að Aargau eru: [[Basel-Landschaft]] og [[Solothurn (fylki)|Solothurn]] fyrir vestan, [[Bern (fylki)|Bern]] fyrir suðvestan, [[Luzern (fylki)|Luzern]] fyrir sunnan, [[Zug (fylki)|Zug]] fyrir suðaustan og [[Zürich (fylki)|Zürich]] fyrir austan. Aargau er ein þeirra kantóna sem varla ná að [[Alpafjöll]]um, en þau eru fyrir sunnan kantónuna. Hæsta fjallið í kantónunni er aðeins 908 metra hátt. Íbúar eru 581 þús talsins, sem gerir Aargau að fjórðu fjölmennustu kantónu Sviss. Aðeins Zürich, Bern og [[Waadt|Vaud (Waadt)]] eru fjölmennari.

== Skjaldarmerki ==
[[Skjaldarmerki]] Aargau er samsett úr tveimur helmingum. Til vinstri er svartur hálfskjöldur með hvítri á fyrir miðju. Til hægri er blár hálfskjöldur með þremur hvítum stjörnum. Svarti liturinn táknar fósturmoldina, blái liturinn táknar loftið, hvítu línurnar tákna vatnið (þ.e. árnar) og stjörnurnar tákna eld. Vinstri helmingurinn stendur fyrir kantónuna í heild, með ána Aare fyrir miðju. Hægri helmingurinn stendur fyrir bróðurlegu sameiningu hinna þriggja trúarbragða: [[Kaþólska kirkjan|Kaþólsku kirkjuna]], reformeruðu kirkjuna og [[Gyðingdómur|gyðingdóm]]. Skjaldarmerkið var tekið upp 1803 þegar Aargau varð formlega að kantónu í Sviss.

== Orðsifjar ==
Aargau er samsett orð. ''Aar'' stendur fyrir ána Aare og láglendið þar í kring. ''Gau'' merkir landsvæði eða hérað. Heitið Aargau kom fyrst fram árið [[768]].

== Söguágrip ==
[[Mynd:Aargau 1798.png|thumb|250px|Héraðinu Aargau skipt í þrjár skammlífar kantónur á tímum helvetíska lýðveldisins (1798–1803). Á kortinu sjást árnar miklu vel.]]
Í upphafi bjuggu [[keltar]] á svæðinu, en [[Rómverjar]] settust þar að snemma á 1. öld e.Kr. Fyrsta rómverska hervirkið reist við samflæði Aare, Reuss og Limmat árið 14 e.Kr. Þar reis svo rómverska borgin Vindonissa. Aðrar rómverskar borgir voru t.d Aquae Helveticae (Baden í dag) og Augusta Raurica (Kaiseraugst í dag). Um miðja 3. öld fóru [[germanir]] að ráðast inn í héraðið, aðallega alemannar. Rómverjar hörfuðu að lokum milli 401-406 og námu alemannar þá land. Héraðið hafði kristnast á 4. öld, en árið 346 var biskupsstóll stofnaður í Augusta Raurica. Á tímum [[Heilaga rómverska ríkið|þýska ríkisins]] voru tvær valdaættir sem mestu ítökin áttu í héraðinu, Kyburg-ættin og Habsborgarættin. [[1415]] varð ósætti milli [[Sigismundur (HRR)|Sigismundi]] keisara og Friðriki frá Habsborg á ríkisþinginu í [[Konstanz]]. Sigismundur bauð þá nágrönnum Aargau að hrifsa til sín öll lönd Habsborgara. Kom þá til átaka í öllu héraðinu. [[1526]] hófust [[siðaskiptin]] í héraðinu. En eftir síðari Kappeler-stríðið [[1531]] milli kaþólikka og mótmælenda voru íbúar neyddir til kaþólsku á ný. Það var ekki fyrr en eftir orrstuna við Villmergen [[1712]], þar sem kaþólikkar töpuðu gegn ofurefli frá Bern og Zürich, að reformeraða kirkjan náði yfirhöndinni á ný. [[1798]] hertóku [[Frakkland|Frakkar]] héraðið, sem og alla Sviss. Þá voru þrjár kantónur myndaðar úr héraðinu Aargau og nálægum héruðum: Kantónan Aargau, kantónan Fricktal og kantónan Baden. Árið síðar, [[1799]], sló í orrustu milli Frakka og [[Austurríki]]smanna við ána Aare. Þar sigruðu Frakkar, en nærsveitir voru að hluta lagðar í rúst. Íbúar kantónanna þriggja voru óánægðir með fyrirkomulag landamæranna, þannig að [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] sjálfur gaf tilskipun um að sameina þær allar í eina stóra kantónu. Þetta gerðist [[1803]] og hlaut nýja kantónan nafnið Aargau. Höfuðborgin varð Aarau. [[1813]] fóru þýskar, rússneskar og austurrískar hersveitir yfir Rínarfljót og hröktu alla Frakka burt. Hin nýja kantóna var við það að klofna í sundur, en fulltrúar hennar á [[Vínarfundurinn|Vínarfundinum]] fengu því framgengt að viðhalda henni eins og Napoleon hafði ákvarðað tíu árum áður. Á [[19. öldin|19. öld]] þróaðist kantónan frá því að vera bændahérað í iðnaðarhérað. [[1848]] keyrðu fyrstu [[járnbraut]]irnar um kantónuna og með henni kom þungaiðnaðurinn. Árið [[1900]] voru enn um 43% vinnufærra manna í landbúnaðarstörfum, en 42% í [[Iðnaður|iðnaði]] og 14% í þjónustu. Á síðustu árum hefur iðnaðurinn og þjónustan aukist talsvert.

== Borgir ==
{| class="wikitable"
|-
! Röð !! Borg !! Íbúafjöldi !! Ath.
|-
| 1 || Wettingen || 20 þús || 
|-
| 2 || [[Aarau]] || 19 þús || Höfuðborg kantónunnar
|-
| 3 || [[Baden (Sviss)|Baden]] || 17 þús || Aquae Helveticae
|-
| 4 || Wohlen || 14 þús || 
|-
| 5 || 0ftringen || 12 þús || 
|-
| 6 || Rheinfelden || 11 þús || 
|}

== Heimildir ==
* {{wpheimild|tungumál=de|titill=Kanton Aargau|mánuðurskoðað=mars|árskoðað=2011}}

{{commons|Aargau}}

{{Fylki í Sviss}}

[[Flokkur:Aargau|*]]
[[Flokkur:Fylki í Sviss]]