Skoða frumkóða fyrir Þorlákur helgi Þórhallsson

{{Persóna 
| nafn           = Þorlákur helgi
| búseta         = 
| mynd           =
| myndastærð     = 80px
| myndatexti     = Stytta í Niðarósi
| fæðingarnafn   = 
| fæðingardagur  = [[1133]]
| fæðingarstaður = [[Hlíðarendi | Hlíðarenda]], [[Fljótshlíð]]
| dauðadagur     = [[23. desember]] [[1193]]
| dauðastaður    = [[Skálholt | Skálholti]]
| orsök_dauða    = 
| þekktur_fyrir  = 
| starf          = [[Skálholtsbiskupar | Skálholtsbiskup]]
| titill         = [[Verndardýrlingur]] [[Ísland | Íslands]]
| laun           = 
| trú            = 
| maki           = 
| börn           = 
| foreldrar      = 
| heimasíða      = 
| niðurmál       = 
| hæð            = 
| þyngd          = 
}}

'''Þorlákur Þórhallsson ''helgi''''' ([[1133]] – [[23. desember]] [[1193]]) vígðist ungur sem [[prestur]], menntaðist síðan í mörg ár erlendis, innleiddi á Íslandi [[Ágústínusarregla | reglu Ágústínusarkanoka]] og gerðist [[ábóti]] en var síðast [[biskup]] í [[Skálholt]]i frá [[1178]]. Hann vann að siðbót á Íslandi og reyndi að innleiða lög og venjur, sem kirkjan beitti sér fyrir í öðrum löndum. Hann var árið [[1198]] tekinn í helgra manna tölu á Alþingi, og [[1984]] útnefndi páfastóll hann [[Verndardýrlingur | verndardýrling]] Íslands.

== Uppruni ==

[[Mynd:Hliðarendi 03.jpg|thumb|left|125px|Hlíðarendi.]]
Þorlákur fæddist á [[Hlíðarendi í Fljótshlíð | Hlíðarenda]] í [[Fljótshlíð]]. Foreldrar hans hétu Þórhallur Þorláksson og Halla Steinadóttir. Einnig eru nefndar tvær dætur þeirra, sem hétu Eyvör og Ragnheiður. Það er að skilja, að þetta hafi verið fremur fátækt fólk, því að „Þorlákur var þá ungur að aldri, er þau brugðu búi sínu, faðir hans og móðir."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 2. kafli.</ref> Hann fylgdi móður sinni, og hún var hjá honum á efri árum sínum. Halla kenndi syni sínum [[Ættfræði | ættvísi]] og mannfræði. Þórhallur hafði verið farmaður, en að öðru leyti er fátt um foreldra Þorláks vitað, nema ættartölur rekja framætt þeirra.<ref>Guðrún Ása Grímsdóttir gaf út: ''Biskupa sögur III'', Íslenzk fornrit XVII, bls. 465-466, Reykjavík 1998.</ref> Þær ná ekki til hinna frægustu manna úr sögu landsins, þótt sumir séu allkunnir. Þannig var Þorgils örrabeinsstjúpur langa-langafi Þorláks,<ref> Sbr. ''Flóamanna sögu'', 24. kafla.</ref> sem hefur verið þekkt ætt á Suðurlandi. Að því marki sem ''frændur'' biskupsins eru nefndir í sögu hans og jarteinum, virðast ýmsir þeirra hafa verið fátækt fólk.

== Nám og prestsþjónusta ==

Þorlákur lærði fyrst í [[Oddi á Rangárvöllum|Odda]] hjá [[Eyjólfur Sæmundsson | Eyjólfi Sæmundssyni]] fróða. Hann „tók vígslur þegar á unga aldri allar, uns hann varð [[djákni]] af Magnúsi biskupi, en hann var þá fimmtán vetra gamall, er biskup andaðist."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 3. kafli.</ref> [[Magnús Einarsson]] biskup fórst haustið 1148, og nýr biskup var ekki vígður til Skálholts fyrr en vorið 1152. Á þeim tíma gerðist fátt kennimanna syðra, svo að [[Björn Gilsson]] Hólabiskup var fenginn til að vígja hóp manna prestsvígslu á Alþingi. Þar á meðal var Þorlákur, sem hefur vantað mörg ár í venjulegan lágmarksaldur presta, sem var 25 ár. Sú undanþága skýrist sjálfsagt bæði af þessum erfiðu aðstæðum og góðum undirbúningi og hæfni piltsins. Ef hann vígðist sumarið 1152, var hann 19 ára gamall, sem er mikið frávik frá reglunum, og því meira væri það, ef giskað er á eitthvert árið næst á undan.

Sem prestur tók Þorlákur sér í fyrstu „lítil þing, fésöm, og hafði þau nokkra stund, og varð honum bæði gott til fjár og vinsælda, af því að nálega unni honum hugástum hvert barn, er hjá honum var."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 4. kafli.</ref> Tíminn leyfir varla, að hann hafi gegnt þessari þjónustu í sérlega mörg ár, þótt misserum kunni að skipta, enda segir það ekki heldur í sögu Þorláks, né eru raktir neinir sérstakir atburðir í sambandi við þennan tíma.

[[Mynd:Abbaye Saint-Victor de Paris en 1655.png|thumb|left|180px|Viktorsklaustrið í París árið 1655.]]
Þorlákur fór síðan utan og lærði í [[París]] og [[Lincoln]] á [[England]]i. Hann var sex vetur í þessari ferð, sem væntanlega gerðist á árabilinu 1155 – 1160 með litlum vikmörkum í báðar áttir. Eyjólfur fóstri Þorláks dó árið 1158. Hann hafði efni til að styrkja piltinn til siglingar og hefur af sínum föður vitað ýmislegt um nám í Frakklandi.

Þess hefur verið getið til, að Þorlákur hafi lært í skóla Viktorsklaustursins í París,<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://fr.wikipedia.org/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Paris Wikipédia á frönsku: ''Abbaye Saint-Victor de Paris'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref> sem var frægur og þótti ágætur, en klaustrið heyrði til Ágústínusarreglu, var í strangara lagi og beitti sér fyrir siðbót innan kirkjunnar. Þetta hafa Ásdís Egilsdóttir og fleiri rökstutt.<ref>''Biskupa sögur II'', bls. 52, Íslenzk fornrit XVI, Reykjavík 2002.</ref> Þar lærðu nokkrir forystumenn í norsku kirkjunni, til dæmis báðir erkibiskuparnir Eysteinn og Eiríkur. Í París var einnig kunnur dómkirkjuskóli. Honum stjórnaði Petrus Lombardus (d. 1160),<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://de.wikipedia.org/wiki/Petrus_Lombardus Wikipedia á þýsku: ''Petrus Lombardus'']. Skoðað 27. ágúst 2010.</ref> virtur guðfræðingur og síðast skamma stund biskup í París.

Á þessum árum var Róbert de Chesney (d. 1166)<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_de_Chesney Wikipedia á ensku: ''Robert de Chesney'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref> biskup í Lincoln, athafnasamur maður og þótti standa framarlega í kirkjulögum. Hann hafði verið kanoki og hafði marga lærða menn í þjónustu sinni.

[[Mynd:Systrafoss.JPG|thumb|left|140px|Kirkjubæjarklaustur.]]
Eftir að Þorlákur kom aftur til Íslands, var hann fyrst „með frændum sínum nokkra vetur og hafði þá mjög góðan fjárhlut með höndum",<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 5. kafli.</ref> en ekki leyfir tíminn, að það hafi verið margir vetur. Frændurnir álitu, að hann væri fémaður og forsjármaður um flest og eggjuðu hann að biðja sér virðulegrar ekkju, sem bjó í Háfi í Rangárþingi. Þorlákur fór með þeim þangað, og birtist honum þá í draumi göfuglegur maður í sæmilegum búningi, sem mælti: „Veit eg, að þú ætlar þér hér konu að biðja, en þú skalt það mál eigi upp láta koma, af því að það mun eigi ráðið verða, og er þér önnur brúður miklu æðri huguð, og skaltu engrar annarrar fá." Þegar Þorlákur vaknaði, var hann svo horfinn frá þessu máli, að hann bað sér aldrei konu þaðan í frá.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 5. kafli.</ref> Á þessum tíma hafði sú skipan ekki fest rætur á Íslandi og aðeins að takmörkuðu leyti í næstu löndum, að prestar skyldu lifa einlífi, eins og klaustrafólk.

Næst gerðist Þorlákur í sex vetur prestur í [[Kirkjubæjarklaustur | Kirkjubæ á Síðu]] og þjónaði með öðrum presti, sem hét Bjarnhéðinn og var sagður ágætur kennimaður, vitur og vinsæll. „Fór það víða um héruð, hversu ólíkir þeir þóttu flestum mönnum vera í sínum framferðum. Var það þá þegar viturra manna mál, að hvergi myndi vera vænna til að leita en þar, þótt mann þyrfti að ráða til hins mesta vanda á Íslandi...", stendur í ''Þorláks sögu''.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 6. kafli.</ref> Þessi dvöl í Kirkjubæ hefur verið nálægt árunum 1162 – 1168. Þorlákur "kvaðst aldrei sínu ráði betur hafa unað en þá sex vetur, er hann var í Kirkjubæ."<ref>''Þorláks saga hin yngri'', 7. kafli.</ref> Klausturstofnun á þeim bæ í biskupstíð hans varð honum áreiðanlega gleðiefni.

== Príor og ábóti ==

Þorlákur tók árið [[1168]] þátt í að stofna [[Þykkvabæjarklaustur]] í [[Álftaver]]i.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 7. kafli.</ref> Hann var í upphafi [[príor_(titill) | príor]] í klaustrinu, uns hann tók um [[1170]] vígslu sem ábóti. Þarna var regla Ágústínusarkanoka, sem hafði ekki fyrr verið fylgt á Íslandi. „Menn fóru til kanokaseturs Þorláks ábóta úr öðrum munklífum eða reglustöðum, bæði samlendir og útlendir, að sjá þar og nema góðu siðu, og bar það hver frá, er þaðan fór, að hvergi hefði þess komið, að það líf þætti jafn fagurlega lifað sem þar, er Þorlákur hafði fyrir séð."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 8. kafli.</ref> Á þessum tíma voru líklega hafskipasiglingar til [[Vestur-Skaftafellssýsla | Vestur-Skaftafellssýslu]]. Höfnin hét [[Minþakseyri]]. Á korti frá 1595 finnst hún með réttu eða röngu staðsett vestan Kúðafljóts, en þar stóð klaustrið. Satt getur því verið sagt um útlenda gesti, sem hefði auðveldað Þorláki að fá fréttir frá vinum sínum erlendis og halda sambandi við þá, auk þess sem aðdrættir til klaustursins eftir efnum þess og önnur viðskipti hefðu mátt teljast greið. Á árum Þorláks sem ábóti varð þess vart, að fólk varð heilbrigt eftir blessun hans og yfirsöngva en búfé læknaðist af vatnsvígslum hans. Þorlákur vígði nýjan ábóta eftir sig árið 1178. En frá árinu 1175 hafði hann varla tækifæri til að vera langdvölum í klaustri sínu.

== Skálholtsbiskup ==

=== Biskupskosning og vígsla ===

[[Mynd:Trondheim-cathedral.jpg|thumb|right|275px|[[Niðarósdómkirkja]], sem var í smíðum, þegar Þorlákur vígðist. Stytta hans er [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nidaros_Cathedral,_Trondheim_-_IMG_8687.jpg þriðja frá hægri í miðröð].]]
Þorlákur var kjörinn biskup á [[Alþingi]] [[1174]], eftir að erkibiskup gerði orð, að kjósa skyldi nýjan Skálholtsbiskup. Einnig voru nefndir í biskupskjörinu Ögmundur Kálfsson ábóti í Flatey og [[Páll Sölvason]] prestur í Reykholti. Þorlákur hafði sig lítið í frammi. Þorkell Geirason mælti með honum og sagði: „Meir kostgæfir Þorlákur að gera allt sem best en mæla sem flest." Kosningu var loks skotið til hins fráfarandi biskups, [[Klængur Þorsteinsson | Klængs Þorsteinssonar]], sem valdi Þorlák til utanferðar og biskupsvígslu.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 9. kafli.</ref>

Þorlákur var ekki vígður fyrr en í [[Niðarós]]i [[2. júlí]] [[1178]]. Hann hafði í fyrstu farið aftur til klausturs síns, en fjárhagir í Skálholti gerðust óhægir og Klængur biskup máttlítill, svo að hann fór loks þangað og hafði þó á biskupsstólnum „mikla skapraun, bæði af viðurvist manna og öðrum óhægindum, þeim er hann átti um að vera, og bar hann þær allar þolinmóðlega."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 10. kafli.</ref> Meðal annars gæti átt við, að Ingveldur Þorgilsdóttir, barnsmóðir og frænka Klængs biskups, hafi verið þar viðloðandi, en barneign þeirra var líklega helsta ástæða biskupaskiptanna.<ref>Einar Arnórsson: „Hjúskapur Þorvalds Gizurarsonar og Jóru Klængsdóttur", ''Saga I'', Reykjavík 1949.</ref> Loks dó Klængur [[28. febrúar]] [[1176]]. Hættuspil þótti á þeim misserum að sigla, því að ófriður var á milli Íslendinga og Norðmanna, en Þorlákur tók af skarið sumarið [[1177]] og kvaðst ekki skelfast ótta vondra manna.

Þorlákur tók biskupsvígslu af [[Eysteinn Erlendsson | Eysteini Erlendssyni]] erkibiskupi, en auk hans tóku þátt í henni [[Eiríkur Ívarsson]] biskup í Stafangri, sem síðar varð erkibiskup, og Páll biskup í Björgvin.<ref>„Páll Björgvinjarbiskup, mikill skörungur og vinur Þorláks biskups alla ævi síðan", segir ''Þorláks saga hin elsta'', 11. kafli. En norskum heimildum ber ekki saman, hvort hann eða Nikulás Pétursson var starfandi biskup á þessum tíma (sjá [http://no.wikipedia.org/wiki/Selje_kloster norsku Wikipediu um Seljuklaustur] og hins vegar [http://www.katolsk.no/biografi/biskoper.htm biskupatal hjá kaþólsku kirkjunni í Noregi]). Þótt Páll hefði aðeins verið uppgjafabiskup, var hann sjálfsagt fullgildur við vígsluna.</ref> Eysteinn vildi forðast að vígja Íslendingum biskup í trássi við [[Magnús Erlingsson (konungur) | Magnús konung]] og föður hans, Erling jarl, og bar góð orð á milli. Þeir samþykktu um síðir vígsluna, tóku Þorláki vingjarnlega og skiptust á gjöfum við hann. „Og hafði Sverrir konungur það uppi, er bæði var merkur í máli og spakur að mannviti, að þeim feðgum hefði þá allir hlutir léttast gengið, er þeirra var vingan á milli og Þorlákur var þar í landi, bæði í sóknum og nálega velflest annað."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 11. kafli.</ref> Það mátti Sverrir best vita, því að hann barðist þá til ríkis gegn þeim.

=== Starfsferill ===


Þorlákur vildi efla kirkjuvald á Íslandi og deildi hart við veraldlega höfðingja, þar á meðal [[Jón Loftsson]] í Odda, um forræði yfir kirkjueignum. Kallast það [[staðamál fyrri]]. Ítrekað lá nærri, að vopn væru borin á biskup, en óskelfdur var hann jafnan. Honum gramdist, að Jón tók Ragnheiði systur hans frillutaki (sonur þeirra var [[Páll Jónsson (biskup) | Páll]], eftirmaður Þorláks á biskupsstóli). Loks vægði Jón, og hún var gift Arnþóri austmanni. Aldrei greri þó um heilt á milli Jóns og biskups.<ref>''Þorláks saga hin yngri'', 27. kafli.</ref> Á þessum tíma var [[Brandur Sæmundsson]] Hólabiskup. Heimildir greina naumast, að hann hafi blandað sér í átakamál. En árið 1198 tók hann af skarið, að Þorlákur væri heilagur maður.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 20.-21. kafli.</ref> Í biskupstíð Þorláks bannaði kirkjan, að goðorðsmenn fengju prestsvígslu.<ref>Sigurður Nordal: ''Íslenzk menning I'', bls 315, Reykjavík 1942.</ref> Hann gekk ríkt eftir siðferðismálum, að menn héldu til dæmis ekki frillur, og við hann eru kennd [[statúta| boð]] um [[Skriftaboð Þorláks helga | skriftir]]. Hann hefur talið fólki hollt að gera allmiklar kröfur til sín, fyrirmæli þessi sem sagt álitin í strangara lagi. Sömuleiðis eru kennd við Þorlák [[Föstuboð Þorláks helga | föstuboð]]. Nokkrir máldagar kirkna eru enn fremur eignaðir honum. Öll þessi skjöl, auk heldur bréf frá Eysteini erkibiskupi, eru prentuð í [[Íslenskt fornbréfasafn | ''Íslensku fornbréfasafni'']].<ref>[http://www.archive.org/details/diplomatariumisl01kaupuoft ''Íslenzkt fornbréfasafn'', I. bindi (einkum frá bls. 235), Kaupmannahöfn 1857-1876]. Skoðað 25. ágúst 2010 (pdf 64 MB).</ref> Einnig tóku gildi árið 1179 samþykktir þriðja kirkjuþingsins í Lateran.<ref>[http://www.piar.hu/councils/ecum11.htm Samþykktir þriðja Lateranþingsins árið 1179] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100901000205/http://www.piar.hu/councils/ecum11.htm |date=2010-09-01 }}. Skoðað 13. september 2010.</ref> Þorláks er einna helst minnst fyrir að reyna að bæta siðu presta og almennings.<ref>[http://www.santopedia.com/santos/san-thorlaco/ ''Santopedia'', spænskur vefur] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100820043140/http://www.santopedia.com/santos/san-thorlaco/ |date=2010-08-20 }}. Skoðað 24. ágúst 2010.</ref> Þrátt fyrir deilur, þótti hann fara vel með vald sitt, og góður fésýslumaður var hann álitinn.<ref>Magnús Jónsson: „Skrúðganga Skálholtsbiskupa", ''Skálholtshátíðin 1956'', bls. 150, Hafnarfjörður 1958.</ref> Í biskupstíð Þorláks var [[1186]] stofnað fyrsta nunnuklaustur á Íslandi, [[Kirkjubæjarklaustur (klaustur) | Kirkjubæjarklaustur]].

=== Daglegir hættir ===

Eftir að Þorlákur kom aftur í Skálholt, var fyrsta verk hans „að semja þá af nýju heimamanna siði og hýbýla háttu, þá er héldust um hans daga vel í mörgu lagi".<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 12. kafli.</ref> Þótt orðinn væri biskup, hélt hann nálega í öllu kanokareglu, bæði í klæðabúnaði, vökum, föstum og bænahaldi. Hann kenndi prestsefnum, og „jafnan var hann að riti og ritaði ávallt helgar bækur... voru hans varir aldrei kyrrar frá Guðs lofi og bænahaldi..."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 13. kafli.</ref>

Á morgnana var vani Þorláks að syngja „fyrst [[Trúarjátning (kristni) | ''Credo'']] og [[Faðir vor | ''Pater noster'']] eftir það, er hann hafði signt sig, og [[hymni | hymnann]] ''Jesu nostra redemptio''<ref>[http://ordab30.lexis.hi.is/bragi/log.php?ID=15 Bragi óðfræðivefur: ''Kristur vor allra endurlausn'']{{Óvirkur hlekkur|bot=InternetArchiveBot }}. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref>... Þá söng hann Gregoriusbæn, á meðan hann klæddi sig, og þar eftir hinn fyrsta sálm úr [[Sálmarnir | saltara]]... En er hann kom til kirkju, söng hann fyrst lof Heilagri Þrenningu. Eftir það lofaði hann með söngvum þá heilaga menn, er kirkjan var vígð, sú er þá var hann í... Síðan las hann Maríutíðir,<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Little_Office_of_Our_Lady Wikipedia á ensku: ''Little Office of Our Lady'']. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref> og eftir það lagðist hann niður fyrir altari allur til jarðar, þá er eigi var heilagt, og bað lengi fyrir allri Guðs kristni, og hvern dag söng hann þriðjung saltara umfram vanasöng sinn, hvort sem hann var heima eða eigi, og söng fleira milli sálma en aðrir menn. Hann söng fyrst ''Gloria Patri'' af Heilagri Þrenningu,<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Gloria_Patri Wikipedia á ensku: ''Glory Be to the Father'']. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref> þá næst ''Miserere mei Deus'',<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Psalm_51 Wikipedia á ensku: ''Psalm 51'']. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref> þá ''Salvum fac Pater et Domine''<ref>Orðin ''salvum fac'' og ''salvum me fac'' [http://drbo.org/cgi-bin/s?t=0&q=Salvum+fac+Pater+et+Domine&b=lvb koma víða fyrir í ''Biblíunni'']. Stefið hjá biskupi getur verið tekið úr gamalli bæn eða tíðasöng, sem nú er erfitt að greina.</ref> fyrir öllu kristnu fólki. En ef honum báru til vandamál, söng hann það vers, sem Salómon hinn spaki bað til Guðs á sínum dögum: ''Mitte mihi, Domine, auxilium de sancto.''<ref>Ásdís Egilsdóttir fann heimild fyrir því, að þetta stef hefði verið sungið í Viktorsklaustrum. ''Biskupa sögur II'', Íslenzk fornrit XVI, bls. 78, Reykjavík 2002.</ref> En er hann gekk frá matborði, söng hann: ''Benedicam Dominum in omni tempore''.<ref>[http://breviarium-romanum.blogspot.com/2009/09/2009-washington-chant-pilgrimage.html Vefurinn Breviarium Romanum, færsla frá 29. september 2009]. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref> En er hann afklæddist til svefns, söng hann... ''Domine, quis habitabit'',<ref>Sálmur 15 úr ''saltaranum'' (eða 14. sálmur, eins og talið var í [http://vulsearch.sourceforge.net/html/Ps.html gömlu ''Vulgötu''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140109114302/http://vulsearch.sourceforge.net/html/Ps.html |date=2014-01-09 }}).</ref> og var honum mikið yndi að halda slíkar venjur og vænti, að nokkur mundi eftir hans háttum víkja..."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 16. kafli.</ref> Biskupi „var málið stirt og óhægt", þótt orðin væru sæt og vel saman sett, og var það vinum hans „mikil mannraun".<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 12. kafli.</ref> Ef hann stamaði, verður slíks síður vart í söng en mæltu máli.<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Stammering#Variability Wikipedia á ensku: ''Stuttering'']. Skoðað 28. ágúst 2010.</ref>

=== Postulleg vígsluröð ===

[[Mynd:B alexander III2.jpg|thumb|right|285px|Alexander III. var páfi á árunum 1159 – 1181. Hann efndi árið 1179 til þriðja kirkjuþingsins í Lateran. Á myndinni beygir [[Friðrik barbarossa | Friðrik keisari]] sig fyrir valdi hans, sem gerðist árið 1177.]]
* Þorlákur Þórhallsson<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 11. kafli.</ref>
* Eysteinn Erlendsson erkibiskup (d. 1188)<ref>[http://www.katolsk.no/biografi/eystein.htm Odden, séra Per Einar @ Den Katolske Kirke i Norge: ''Den hellige Eystein Erlendson'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref>
* Alexander páfi III. (d. 1181)<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://de.wikipedia.org/wiki/Alexander_III._(Papst) Wikipedia á þýsku: ''Alexander III. (Papst)'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref>
* Lucius páfi III. (d. 1185)<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Pope_Lucius_III Wikipedia á ensku: ''Pope Lucius III'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref>
* Hadrianus páfi IV. (d. 1159)<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Pope_Adrian_IV Wikipedia á ensku: ''Pope Adrian IV'']. Skoðað 25. ágúst 2010. </ref>
* Eugenius páfi III. (d. 1153).<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://it.wikipedia.org/wiki/Papa_Eugenio_III Wikipedia á ítölsku: ''Papa Eugenio III'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref>

[[Postulleg vígsluröð]] biskupanna þykir varða miklu í rómversk-kaþólsku kirkjunni. Hún er nokkurs konar „andleg ættartala" allar götur til postulanna. Ekki er hér rakið lengra en svo, að Þorláki megi af eigin raun hafa verið kunnug kirkjustefna fyrirrennara sinna. Á þessum árum snérist hún um allmiklar breytingar, oftast kallaðar umbætur, ekki síst að stemma stigu við stjórnsemi aðals og höfðingja í málefnum kristni og kirkju og bæta siðferði.<ref>[http://www.piar.hu/councils/ecum10.htm Samþykktir annars Lateranþingsins árið 1139] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070607033723/http://www.piar.hu/councils/ecum10.htm |date=2007-06-07 }} eru eitt skýrasta dæmið um þessa kirkjustefnu. Skoðað 13. september 2010.</ref>

== Andlát ==

Á biskupsárum sínum bjó Þorlákur við „margfalda vanheilsu", og síðast langaði hann til að „gefa upp biskupsdóminn og ráðast aftur undir hina sömu kanokareglu. En allsvaldandi Guð lét þetta því eigi framgengt verða, að hann sá hreinlífi hans og góðlífi vel nægjast honum til heilagleika, þó að hvergi minnkaði hans tign fyrir manna augum, sú er hann hafði honum gefið".<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 17. kafli.</ref>

Þorlákur lauk haustið 1193 við að vísitera þann landsfjórðung, sem næstur honum var. En í ferðinni tók hann þá sótt, sem dró hann til bana. Hann „lá þrjá mánuði í rekkju og hafði þunga sótt, en aldrei svo harða verki, að hann mætti eigi fyrir öllu ráð gera og skipa, sem hann vildi". Meðal annars kom til hans [[Þorvaldur Gissurarson]], og reiknaði þá „Þorlákur fyrir kennimönnum og höfðingjum fjárhagi staðarins, og hafði allmikið græðst, meðan hann hafði fyrir ráðið... Sjö náttum fyrir andlát sitt kallar hann til sín lærða menn og lét olea<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://en.wikipedia.org/wiki/Anointing_of_the_Sick Wikipedia á ensku: ''Anointing of the Sick'']. Skoðað 29. ágúst 2010.</ref> sig, og áður hann væri smurður talaði hann langt erindi, þó honum væri málið erfitt..." Hann lauk ræðu sinni með þessum orðum: „Harmið eigi, þó að skilji vorar samvistir, því að eg fer eftir mínum forlögum. Hefi eg jafnan til lítils fær verið, ef eigi hefðu aðrir mér hjálpað. Er yður lítill skaði að mér, en næst eftir mig mun koma mikill höfðingi. Vil eg yður í því hugga, að eg þykjumst víst vita, að eigi mun Guð mig helvítismann dæma." Síðustu orð Þorláks voru þau, að hann beiddist að drekka. Eftir dauðann þóttu ásjóna hans og augu mjög björt. Hann hafði haft mörg sár stór og smá á líkamanum, en þau voru öll gróin.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 18. kafli.</ref>

Lík biskups var borið til kirkju og látið standa í kór í þrjár nætur. Margir voru viðstaddir útförina. [[Gissur Hallsson]] talaði yfir moldum biskupsins.<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 19. kafli.</ref>

== Dýrlingur ==

[[Mynd:Saint Thorlakur.JPG|thumb|250px|Þorláksstytta í Kristskirkju í Landakoti.]]
Þorlákur fékk snemma á sig orð sem helgur maður sem gott var að heita á. Hann var tekinn í dýrlinga tölu á Íslandi og áheit á hann leyfð árið 1198. Páll Skálholtsbiskup lýsti því yfir í [[lögrétta | lögréttu]] á Pétursmessudag [[29. júní]]. Bein Þorláks voru tekin upp [[20. júlí]] það sama ár. Þá voru komnir í Skálholt þeir Brandur Hólabiskup og [[Guðmundur góði Arason | Guðmundur prestur Arason]], eins og segir í sögu hins síðarnefnda, en hann réð mestu, hvað sungið var við athöfnina. Þorlákur á tvo [[dýrlingadagur|messudaga]] á ári: dánardag sinn, [[Þorláksmessa á vetri|Þorláksmessu á vetri]] 23. desember, og [[Þorláksmessa á sumri|Þorláksmessu á sumri]] 20. júlí. Þá voru sungnar [[Þorlákstíðir]]. Einnig var samin [[Þorláks saga]], sem er til í nokkrum gerðum. Og fjölmörgum sögum um [[kraftaverk]], sem eignuð voru árnaðarorði hans, var safnað saman í [[Jarteinabækur Þorláks helga]]. Páll biskup lét gera mikið og vandað [[Þorláksskrín]], sem fór forgörðum eftir siðskipti. Sagt er, að smábrot af helgum dómi biskupsins sé varðveitt í vegg [[Múrinn | Magnúsardómkirkju í Færeyjum]]. Búast má við, að kirkjur, sem helgaðar voru Þorláki eða hans var sérstaklega minnst í, svo sem Niðarósdómkirkja, hafi einnig fengið að gjöf einhvern helgan dóm tengdan biskupinum, þótt vitneskju um það skorti.

Heilagur Þorlákur þótti vera dýrlingur alls almennings og bera fram árnaðarorð fyrir snauða ekki síður en ríka, eins og hann í jarðlífinu "lagði mikla stund á að elska fátæka menn. Klæddi hann kalna en fæddi hungraða... lét kalla saman fátæka menn fyrir hinar hæstu hátíðir, tólf eða níu eða sjö, og kom til leynilega að þvo fætur þeirra og þerraði síðan með hári sínu og gaf hverjum þeirra nokkra góða ölmusu, áður á brott færi."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 14. kafli.</ref> Sagt er, að sums staðar í Noregi hafi fátækt fólk átt jafnvel auðveldara með að snúa sér til hans en heilags [[Ólafur helgi | Ólafs konungs]]. Og í færeyskri þjóðtrú varð heilagur Þorlákur að nokkurs konar jólasveini.<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://no.wikipedia.org/wiki/Thorlákr_Thorhallsson Wikipedia á norsku: ''Thorlákr Thorhallsson'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref> Þar var, eins og á Íslandi, venja að kalla 23. desember Þorláksmessu.<ref>Sjá nánari umfjöllun: [http://fo.wikipedia.org/wiki/Tollaksmessudagur Wikipedia á færeysku: ''Tollaksmessa'']. Skoðað 25. ágúst 2010.</ref>

[[Jóhannes Páll II | Jóhannes Páll páfi II.]] útnefndi Þorlák verndardýrling Íslands 14. janúar 1984.<ref>''Acta Apostolicae Sedis'', bindi LXXVI, bls. 438, Typis Polyglottis Vaticanis M-DCCCC.LXXXIV.</ref> Þannig lagði hann „réttilega áherslu á, að nærvera trúarinnar mótar" þetta land, sagði [[Benedikt 16. | Benedikt páfi XVI.]]<ref>[http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2008/december/documents/hf_ben-xvi_spe_20081218_iceland_it.html Benedikt páfi XVI. í ávarpi til nýskipaðs sendiherra 18. desember 2008]. Skoðað 27. ágúst 2010.</ref>

== Kirkjur helgaðar Þorláki ==

Þorlákur helgi er verndari [[Kristskirkja|Kristskirkju]] í [[Reykjavík]]. Kaþólska kirkjan á Íslandi kennir við hann ''heilags Þorlákssókn'' í Reyðarfirði, sem var stofnuð [[28. júlí]] [[2007]] og nær yfir [[Austur-Skaftafellssýsla | Austur-Skaftafellssýslu]] og [[Múlasýslur | báðar Múlasýslur]], en sóknarkirkja og klaustur eru á [[Kollaleira | Kollaleiru]]. Fyrir siðskipti voru meira en fimmtíu íslenskar kirkjur helgaðar heilögum Þorláki. Hin elsta þeirra mun hafa staðið á Stóra-Hofi á [[Rangárvellir | Rangárvöllum]], og vígsla hennar tengist jartein, sem fólk áleit vera.<ref>[http://helgisetur.wordpress.com/2010/08/15/3-sngg-og-g-verabrigi-fyrir-kirkjuvgslu/ ''Snögg og góð veðrabrigði fyrir kirkjuvígslu'', vefurinn Helgisetur]. Skoðað 27. ágúst 2010.</ref> Kauptúnið [[Þorlákshöfn]] í Árnessýslu dregur nafn af biskupinum. Sagt er, að þar hafi áður verið bærinn Elliðahöfn, en í sjóhrakningi hafi bóndinn heitið á Þorlák að breyta nafninu, ef skip hans næði landi.<ref>Sigurður Þorsteinsson: ''Þorlákshöfn'', bls. 9, Reykjavík 1938.</ref> Hitt kann þó að vera eldra, að bærinn hafi fengið nafn af kirkjunni á þeim stað, sem var helguð Þorláki.<ref>Ólafur Lárusson: ''Byggð og saga'', bls. 245, Reykjavík 1944.</ref> Enn ber guðshús þjóðkirkjunnar í Þorlákshöfn heiti hans.

== Samtímamenn lýsa Þorláki ==

* Gissur Hallsson: „Hann var hreinlífur alla ævi, siðsamur og lastvar, ör og réttlátur, miskunnsamur og heilráður, lítillátur og stjórnsamur, mjúklyndur með sannri ást og elsku bæði við Guð og menn. Hann tók vígslur á barnsaldri, og sýndist hinum vitrustu mönnum að auka hans sæmd og vígslur, meðan til voru, og á unga aldri gaf hann sig undir heilaga reglu og varðveitti hana allt til dauða. Nú þó að það sé boðið, að vér leggjum eigi bera dóma á ráð manna, þá munu fáir vonarmenn vera, ef hann er eigi fullsæll, svo ólíkur sem hann var flestum mönnum í sínu lífi og góðum siðum."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 19. kafli.</ref>

* Eysteinn erkibiskup: „Má eg yður svo nokkuð segja helst, hve viturlegir mér hafa virst hans hættir, að eg mundi þvílíkt kjósa mitt lífsdægur hið efsta sem eg sé hans hvert."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 11. kafli.</ref>

* Eiríkur erkibiskup: „Ágætan bróður vorn, Þorlák biskup, góðrar minningar, trúum vér helgan verið hafa í lífinu en nú dýrlegan kraftanna gimstein fyrir Guði og mikils ráðandi."<ref>''Þorláks saga hin elsta'', 19. kafli. Biskupar kalla hver annan bróður, og ''bræðralag biskupa'' er hugtak í kaþólsku kirkjunni. Þorlákur og Eiríkur áttu auk þess sama vígsluföður, Eystein erkibiskup.</ref>

* Höfundur ''Þorláks sögu hinnar yngri'': „Heilagur Þorlákur biskup var meðalmaður að vexti, svartjarpur á hárs lit, hrokkinhærður, réttnefjaður, fagureygður og nokkuð opineygður, fölleitur og ljósleitur, hörundljós og hentur vel og hendur hvítar, þýður og þekkilegur, grandlegur og auðveldlegur, léttur á sér og jafnan holdlítill og nokkuð herðilútur."<ref>''Biskupa sögur II'', Íslenzk fornrit XVI, bls. 205, Reykjavík 2002. Orðið ''grandlegur'' á ef til vill að lesa sem ''grannlegur'' (sbr. orðabankann [http://dataonp.hum.ku.dk/index.html ONP] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110410105116/http://dataonp.hum.ku.dk/index.html |date=2011-04-10 }}).</ref>

== Ítarefni ==

* Ásdís Egilsdóttir (gaf út): ''Biskupa sögur II'', Íslenzk fornrit XVI, Reykjavík 2002.
* Björn Þorsteinsson: ''Ný Íslandssaga'', bls. 256 – 264 og víðar, (Reykjavík) 1966.
* Bogi Th. Melsteð: ''Íslendinga saga'', 3. bindi, Kaupmannahöfn 1916-1930.
* Egill Jónasson Stardal: ''Jón Loftsson - Samtíð hans og synir'', Reykjavík 1967.
* Finnur Jónsson: ''Historia Ecclesiastica Islandiæ'', 1. bindi, bls. 287 – 300, Havniæ MDCCLXXII.
* Finnur Jónsson: ''Historia Ecclesiastica Islandiæ'', 4. bindi, bls. 55 – 57, Havniæ MDCCLXXVIII.
* Guðbrandur Vigfússon (sá um útgáfuna): ''Biskupa sögur'', 1. bindi, Kaupmannahöfn 1858.
* Jón Helgason: ''Kristnisaga Íslands'', 1. bindi, bls. 73 – 85 og víðar, Reykjavík 1925.
* Jón Jóhannesson: ''Íslendinga saga I-II'', einkum fyrra bindið bls. 211 – 227, (Reykjavík) 1956-1958.
* Sigurður Sigurðarson: ''Þorlákur helgi og samtíð hans'', (Reykjavík) 1993.

== Tengt efni ==

* [[Föstuboð Þorláks helga]]
* [[Jarteinabækur Þorláks helga]]
* [[Skálholt]]
* [[Skriftaboð Þorláks helga]]
* [[Staðamál fyrri]]
* [[Þorláksmessa]]
* [[Þorláks saga]]
* [[Þorláksskrín]]
* [[Þorlákstíðir]]
* [[Þykkvabæjarklaustur]]  

== Tilvísanir, skýringar ==
<references/>

== Tenglar ==

* [http://helgisetur.wordpress.com/2010/08/15/jarteinabk-orlks-biskups-fr-1199/ ''Jarteinabók Þorláks biskups 1199''; netútgáfa á vefnum ''Helgisetur'']
* [http://www.katolsk.no/biografi/thorlakr.htm ''Den Katolske Kirke i Norge''; æviágrip Þorláks eftir séra Per Einar Odden]
* [http://www.augustiniancanons.org/About/saints.htm ''Vefur Ágústinusarkanoka um helga menn úr röðum þeirra sjálfra''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923180143/http://www.augustiniancanons.org/About/saints.htm |date=2015-09-23 }}
* [http://mariu.kirkju.net/thorlakur.html ''Maríukirkjan í Breiðholti'', umfjöllun um Þorlák]
* [http://www.santiebeati.it/dettaglio/92233 ''Santi, beati e testimoni'', ítalskur vefur um dýrlinga, grein um Þorlák eftir Fabio Arduino]
* [http://bautz.de/bbkl/t/thorlak_thorhallsson.shtml ''Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon'', grein eftir Ekkart Sauser]
* [http://www.heiligenlexikon.de/BiographienT/Thorlak_Thorhallson.html ''Ökumenisches Heiligenlexikon'']
* [http://www.kirkju.net/index.php/2009/12/23/torlakur_helgi?blog=8 ''Kirkju.net'', grein um Þorlák eftir Ragnar Geir Brynjólfsson]
* [http://www.skalholt.is/frodleikur/biskupar/thorlakur_thorhallsson/ Vefur Skálholtsstaðar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140220162343/http://skalholt.is/frodleikur/biskupar/thorlakur_thorhallsson/ |date=2014-02-20 }}
* [http://www.islandia.org.pl/artykuly/2006/thorlakur.html Vefurinn Islandia: ''Święty Þorlákur – patron Islandii'']
* [http://www.timarit.is/?issueID=419115&pageSelected=0&lang=0 Sigurður Pálsson í Lesbók Morgunblaðsins 24. desember 1965: ''Þorlákur helgi'']
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1609476 ''Þorlákur biskup helgi''; grein í Morgunblaðinu 1985]

{{Töflubyrjun}}
{{Erfðatafla |
  fyrir=[[Klængur Þorsteinsson]] |
  titill=[[Skálholtsbiskupar|Skálholtsbiskup]] |
  frá=[[1178]] |
  til=[[1193]] |
  eftir=[[Páll Jónsson (biskup)|Páll Jónsson]]
}}
{{Töfluendir}}

{{fd|1133|1193}}

{{Skálholtsbiskupar}}

[[Flokkur:Íslenskir kaþólskir dýrlingar]]
[[Flokkur:Íslenskir ábótar og príorar]]
[[Flokkur:Skálholtsbiskupar]]