Skoða frumkóða fyrir Ítalska

{{tungumál|nafn=Ítalska|nafn2=italiano
|ættarlitur=Indóevrópskt
|ríki=[[Ítalía]] og 29 önnur lönd
|svæði=[[Suður-Evrópa]] 
|talendur=70 milljónir
|sæti=21
|ætt=[[indóevrópsk tungumál]]<br />
&nbsp;[[ítalísk tungumál]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[rómönsk tungumál]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Ítalska'''
|þjóð=[[Ítalía]], [[Sviss]], [[San Marínó]], [[Slóvenía]], [[Vatíkanið]], [[Istría]] ([[Króatía]])
|stýrt af=[[Accademia della Crusca]]
|iso1=it|iso2=ita|sil=ITA}}
Ítalska er [[rómönsk tungumál|rómanskt mál]] talað af um 70 milljónum manna, sem flestir búa á [[Ítalía|Ítalíu]]. Nútíma-ítalska hefur myndast aðallega úr þeim [[mállýska|mállýskum]] sem talaðar eru í [[Toskana]]. Á síðustu áratugum hafa áhrif Mílanó-mállýskunnar aukist mjög í ítölsku almennt. 

== Sögulegt yfirlit ==
Þar sem ítölsku ríkin sameinuðust ekki í eitt ríki fyrr en [[1861]] hefur staða sameiginlegs máls á Ítalíuskaga verið mjög flókin og er svo enn. Stöðluð nútímaítalska er af þessum orsökum tiltölulega nýlegt mál. Enn eru fjölmargar [[mállýska|mállýskur]] talaðar á Ítalíuskaganum, sem sumar hverjar (eins og til dæmis [[sardiníska]]) eru jafnólíkar staðlaðri ítölsku og [[íslenska]] er [[danska|dönsku]]. 

Elstu textar sem hægt er að kalla ítalska (til aðgreiningar frá [[alþýðulatína|alþýðulatínu]]) eru nokkrir lagatextar frá héraðinu [[Beneventum]] frá því u.þ.b. [[960]]-[[963]] e.Kr.

Það var þó fyrst með ''[[Hinn guðdómlegi gleðileikur|Hinum guðdómlega gleðileik]]'' eftir [[Dante Alighieri]] á [[14. öldin|14. öld]] sem ítalska myndast sem sérstakt tungumál, aðskilið frá [[latína|latínu]] og alþýðlegu talmáli. Dante notar þar [[mállýska|mállýsku]] [[Toskana]] og blandar við ýmsar suður-ítalskar mállýskur, einkum [[Sikileyska|sikileysku]]. Síðar tóku rithöfundar eins og [[Ludovico Ariosto]] og [[Alessandro Manzoni]] upp það [[ritmál]] sem Dante hafði þróað og notuðu í verkum sínum. Við það varð til það staðlaða ítalska ritmál sem notað er í dag. Það var þó í raun ekki fyrr en með útsendingum [[ítalska ríkissjónvarpið|ítalska ríkissjónvarpsins]] ([[RAI]]) frá árinu [[1954]] að þessi toskanska mállýska náði almennri útbreiðslu sem [[talmál]] (sem „sjónvarpsítalska“).

== Útbreiðsla í heiminum ==
[[Mynd:Languages spoken in Italy.svg|thumb|Mállýskur í ítölsku og minnihlutamál á Ítalíu]]
Ítalska er [[opinbert tungumál]] á Ítalíu og í [[San Marínó]], og er að auki töluð í [[sviss]]nesku [[kantóna|kantónunum]] [[Ticino]] og [[Graubünden]]. Hún er einnig annað opinbert mál í  [[Vatíkanið|Vatíkaninu]] og á [[Króatía|króatíska]] skaganum [[Istría|Istríu]] sem tilheyrði Ítalíu á [[millistríðsárin|millistríðsárunum]]. Ítalska er einnig töluð af fjölmennum hópum innflytjenda í [[Lúxemborg]], [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]], [[Venesúela]], [[Brasilía|Brasilíu]], [[Kanada]], [[Argentína|Argentínu]] og [[Ástralía|Ástralíu]]. Fjölmargir tala ítölsku í nærliggjandi löndum svo sem  [[Albanía|Albaníu]] og [[Malta|Möltu]] (þar sem ítalska var lengi opinbert mál). Það má einnig nefna að nokkuð stórir hópar eru enn ítölskumælandi í þeim löndum [[Afríka|Afríku]] sem áður voru ítalskar [[nýlenda|nýlendur]], það er [[Sómalía|Sómalíu]], [[Líbýa|Líbýu]] og [[Erítrea|Erítreu]].

== Málfræðiágrip ==
{{aðalgrein|Ítölsk málfræði}}
Ítölsk [[nafnorð]] eru annaðhvort [[Karlkyn (málfræði)|karlkyns]] eða [[Kvenkyn (málfræði)|kvenkyns]]. Nafnorð sem enda á ''-o'' eru oftast karlkyns og nafnorð sem enda á ''-a'' eru oftast kvenkyns. Nafnorð sem enda á ''-e'' geta verið annaðhvort karl- eða kvenkyns. Nafnorð sem enda á ''-o'' og ''-e'' í [[eintala|eintölu]] taka endinguna ''-i'' í [[fleirtala|fleirtölu]] og kvenkyns nafnorð sem enda á ''-a'' taka á sama hátt endinguna ''-e''. Lýsingarorð beygjast eftir kynjum og tölum en stigbeygjast ekki fyrir utan nokkur algeng óregluleg. Lýsingarorð stigbeigðust í latínu en þetta hefur þróast af í ítölsku og frönsku og ég held öllum vest-rómönsku málunum.  Ef frumlag sagnorðs er fornafn er því (fornafninu) venjulega sleppt. Það er að segja að sagt er "Sono affamato" (Ég er svangur) en ekki "Io sono affamato".
Í boðhætti er ekki um það að ræða að persónufornafni í nefnifalli sé skeytt við hins vegar eru persónufornöfn í aukaföllum skeitt við sagnorð og þá jafnvel fleirra en eitt þannig að - færðu mér það - verður skrifað sem eitt orð. Þérun eru mikið notuð í ítölsku en er mynduð með þriðju persónu en ekki fleirtölu.<ref>[[#fberloco2018|Berloco 2018]]</ref><ref>[[#serianni1997|Serianni 1997]]</ref>

==Tilvísanir==
<references/>

== Heimildir ==
* Maurizio Tani, ''Hvaða tungumál tala Ítalir?'', ''Málfríður. Tímaritið samtaka tungumálakennara á Íslandi'', 2 (2012), bls. 16-18 og http://malfridur.ismennt.is/vor2012/vol-28-01-16-18_mt.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304220825/http://malfridur.ismennt.is/vor2012/vol-28-01-16-18_mt.htm |date=2016-03-04 }}
* {{Kilde www | år = 2018 | forfatter = Berloco, Fabrizio |tittel = The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition | isbn = 978-8894034813 | location =  | utgiver = Lengu | url = https://books.google.it/books?id=DYynDwAAQBAJ&pg=PA1#v=onepage&q&f=false | ref = fberloco2018 }}
* {{Kilde bog |forfatter = Serianni, Luca |forfatter2 = Castelvecchi, Alberto |år = 1997 | tittel = Italiano. Grammatica, sintassi, dubbi. | isbn =  |location = Milan |utgiver = Garzanti | url = | ref = serianni1997 }}
* {{Cite book |author = Berruto, Gaetano |year = 1987 |title = Sociolinguistica dell'italiano contemporaneo | isbn = |location = Roma |publisher=Carocci |ref=fberruto1987}}

== Tengt efni ==
{{wikibækur|Ítalska|ítölsku}}
{{Wiktionary|Ítalska}}

[[Flokkur:Ítalska]]
[[Flokkur:Rómönsk tungumál]]