Póstskipið Phønix

Phønix var byggt í Skotlandi árið 1861. Það var gufuskip, 60 metra langt og 7 metrar á breidd. 628 tonn á þyngd. Það var byggt sem flutningaskip, byrðingur þess var úr stáli, tvímastrað. Það var á einni hæð en bætt var við það brú og var vélin gerð upp árið 1878. Skriflegar heimildir segja að skipið hafi verið traust og skrautlegt og gufuvélin hafi verið sérstaklega vönduð og dýr. Phønix sinnti póstflutningum milli Danmerkur, Færeyja og Íslands. Phønix var fyrsta póstgufuskipið sem sinnti miðsvetrarferðum til Íslands. Voru það ákveðin tímamót. Phønix var í eigu “sameinaða gufuskipafélagsins”, DFDS.

Saga skipsins & strandið

15. janúar 1881 lagði póstskipið Phønix frá Kaupmannahöfn, ferðinni var heitið til Íslands, með viðkomu í Skotlandi og Færeyjum. Á þessum árum voru gufuskipaferðir til Íslands ekki algengari en það að hingað gekk aðeins eitt skip - Póstskipið - og kom það til Reykjavíkur síðustu ferð ársins í nóvember. Síðan kom ekkert skip fyrr en seint í janúar, miðvetrarskipið, og eftir það var aðeins farin ein ferð í mánuði. Þessi janúar mánuður 1881 hefur verið kallaður Þorrabylurinn en hann var einn mesti frosta og harðindavetur sem gengið hefur yfir Ísland. Faxaflói að innanverðu hafi allur verið ísilagður, ein hella.

Er Phønix sigldi fyrir Reykjanes hreppti það aftaka norðanveður með hörkufrosti og blindhríð. Skipið var allt yfirísað og erfiðlega gekk að stýra skipinu, auk þess vissu menn ekki nákvæmlega hvar þeir voru staddir. Eftir tveggja sólarhringa baráttu við veðuröflin og þrotlausa vinnu við að brjóta ísinn af skipinu voru menn að niðurlotum komnir. Er skipið var statt útaf Löngufjörum, Snæfellsnesi, tók það niður á blindskeri þannig að leki kom. Áhöfnin, alls 24 manns, höfðu engan tíma til að bjarga farmi skipsins, aðeins það að sjósetja björgunarbáta. Það var til happs að skipið hafði strandað stutt frá landi, þannig að allir komust í land. Aftakabylur var og mikill kuldi -10° til -20° frost. Þegar menn náðu til byggða eftir marga klukkutíma barning í veðrahaminum voru margir þeirra illa á sig komnir. Þannig fór að einn úr áhöfninni lést nokkrum dögum síðar, sökum kalsára. Þá varð læknir að fjarlægja útlimi nokkurra skipsbrotsmanna. Sá látni hét Alexius Bech, þrítugur að aldri, en hann var kokkur um borð í skipinu. Alexius var jarðsettur í Miklholtskirkjugarði, 16. febrúar 1881.

Næstu daga var reynt að bjarga einhverju af farmi skipsins en það reyndist miklum erfiðleikum bundið. Margir misstu mikið við strand þetta enda mikið af nauðsynjavörum var um borð. Nokkrar ferðir voru farnar um borð í skipið þar sem það hékk á skerinu en lestin var full af sjó og því ógerlegt að bjarga póstpokum skipsins þar sem hann var allur geymdur í skuti skipsins. Töluverður reki varð úr flakinu og náði rekasvæðið alla leið frá strandstað að Búðum á Snæfellsnesi. Sagt var að rekasvæðið hafi verið allt að 10 mílur. Uppboð á rekamunum voru haldin af sýslumanni og gat fólk boðið í þá hluti sem ekki voru merktir einhverjum ákveðnum eiganda.

Þess ber að geta að árið áður en skipið fórst eða 4. maí 1880 voru jarðneskar leifar Jóns Sigurðssonar og konu hans, frú Ingibjargar flutt með Phønix frá Danmörku til Íslands. Til heiðra minningu þeirra voru listamenn og myndhöggvarar fengnir til að koma með hugmyndir, gera teikningar og kostnaðaráætlanir að gerð minnismerkis, sem setja átti upp á Íslandi við leiði þeirra hjóna. Þessar tillögur og teikningar voru sendar með Phönix í þessari örlagaríku ferð. Einnig eru heimildir fyrir því að marmaraplata sem setja átti á leiði skáldsins Kristjáns Jónssonar, Fjallaskálds, hafi verið með í skipinu. Er þetta aðeins hluti af þeim munum og skjölum sem fóru niður með skipinu.

Fyrsta ferð Phønix til Íslands var 7. júní 1864 og var það á áætlunum til landsins allt til þess tíma er það fórst. Phønix var fyrsta gufuskipið sem sinnti svokölluðum miðsvetrarferðum til Íslands. Á þessum tíma skipti það Íslendinga miklu máli að fá ýmsar vörur og halda uppi samgöngum á milli Íslands og Evrópu yfir vetrartímann. Friðlýsingin á flakinu.

Leitin að skipsflaki Phønix

Leitin að flaki Phønix hófst í janúar 2006. Arnar Þór Egilsson, kafari, hóf undirbúningsvinnu, gerð áætlana og sá um að setja saman leiðangra til þess að freista þess að reyna að finna flakið. Ýmsar ástæður voru fyrir því hvers vegna var farið út í leit að þessu flaki en ekki einhverju öðru. Leitað var upplýsinga og gagna á mörgum stöðum. Tvö ár liðu, þar til framkvæmdar voru kafanir á líklegasta leitarsvæðinu. Var það gert með aðstoð kafarahóps Ríkislögreglustjórans. Trausti Skúlason og Guðríður Kristjánsdóttir, landeigendur á Syðra-Skógarnesi, voru í samráði og veittu þau leyfi sitt svo leiðangurshópurinn fengi að fara um jörð þeirra og athafna sig. Það var svo þann 16. apríl 2009 að flakið fannst eftir ítarlega leit. Leiðangursmenn voru Arnar Þór Egilsson, Eggert Magnússon og Eiríkur Ó. Jónsson. Í kjölfarið af fundinum var haft samband við Fornleifavernd Ríkisins og þeim kynnt málið.

Friðlýsing á flakinu

Það var nokkuð ljóst þegar flakið fannst að eitthvað yrði að gera til að vernda það. Þarna var að finna áhugaverða og merkilega sögu og var flakið algjörlega óhreift af mannanna völdum frá því að skipið sökk. Ákveðið var að óska eftir sérstakri friðlýsingu á flakinu. Helstu ástæður fyrir því að friðlýsa flakið voru tvíþættar.

Samkvæmt Þjóðminjalögum þá eru flök eldri en 100 ára sjálfkrafa friðuð eða vernduð. En bæta þyrfti um betur.
Þarna var fundið skipsflak sem hafði strandað og sokkið, og samkvæmt heimildum með allan farm og póst landsmanna með því. Því væri það nauðsynlegt að gera ítarlega rannsókn á flakinu og kanna hvað skildi leynast í því.

Flakið af Póstskipinu Phønix var friðlýst þann 20. október 2010 af Fornleifavernd Ríkisins að beiðni finnanda flaksins, Arnars Þórs Egilssonar. Friðlýsingin felur í sér köfunarbann yfir flakinu og í 20 metra radíus í kringum það.

Neðansjávarrannsókn á flaki Phønix

Meginn markmið rannsóknarinnar

Nákvæm skráning og uppmæling á flakinu.
Sýnataka til að varpa ljósi á varðveislugildi minjastaðarins.

Við fornleifarannsóknina á Phønix 2011 kom í ljós talverður fjöldi gripa, bæði úr farmi og persónulegir munir áhafnarinnar. Við forkönnun á svæðinu austan megin við flakið sáust ýmsir gripir á botninum. Á því svæði er sandbotn og því líklegt að talsvert mun fleiri leynist undir sandinum. Við flakið voru skráðir nokkrir gripir og þá sérstaklega vert að nefna heillega keramík gripi, diska og súpuskálar. Nánari athugun á keramík gripunum leiddi í ljós að uppruni þeirra var frá Englandi (Ragnar Edvardsson og Arnar Þór Egilsson 2012).

Fréttagreinar og ritrýnd tímarit

International Journal of Nautical Archaeology

Heimildir

Facebook síða um verkefnið Phönix
Fönix, félag um neðansjávarfornleifafræði
Heimasíða um Phönix
http://vest.hi.is/póstskipið_phönix^{[óvirkur tengill]}