Skoða frumkóða fyrir Laukur

{{skáletrað}}
{{Taxobox
| name               = Matlaukur
| image              = Onions.jpg
| image_caption      = Laukar
| regnum             = [[Jurtaríki]] (''Plantae'')
| divisio            = [[Dulfrævingar]] (''Angiosperms'')
| classis            = [[Einkímblöðungur]] (''Monocots'')
| ordo               = [[Laukabálkur]] (''Asparagales'')
| familia            = [[Laukætt]] (''Alliaceae'')
| genus              = ''[[Laukar]]'' (''Allium'')
| species            = '''''A. cepa'''''
| binomial           = ''Allium cepa''
| binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}
[[File:Nature_morte_avec_oignons,_par_Paul_Cézanne,_Musée_d'Orsay.jpg|thumb|[[Paul Cézanne]], 1896-1898]]

'''Laukur''' er heiti sem nær yfir nokkrar [[laukar|lauktegundir]] en þegar það er notað eitt sér án útskýringar er oftast átt við '''hnattlauk''' (''Allium cepa''). Blómlaukur hnattlauks vex neðanjarðar og hefur að geyma [[næringarefni]] handa jurtinni. Þess vegna er hann stundum talinn [[rótarhnýði]], sem hann er þó ekki. Hnattlaukur er nú aðeins til ræktaður og vex ekki villtur. Til eru nokkrar villtar tegundir náskyldar honum sem vaxa í [[Mið-Asía|Mið-Asíu]].

== Saga notkunar ==
Ýmsar tegundir af laukætt hafa verið hafðar til manneldis í nokkur árþúsund. Leifar af lauk hafa fundist í [[bronsöld|bronsaldarbyggðum]], blandaðar steinum úr [[fíkja|fíkjum]] og [[daðla|döðlum]], frá um 5000 f.Kr.<ref name="selfsufficientish">{{vefheimild |url=http://www.selfsufficientish.com/onion.htm |titill=Onions Allium cepa |verk=selfsufficientish.com |skoðað=2006-04-02}}</ref> Ekki er þó vitað hvort þessir laukar voru ræktaðir eða ekki. Í nær fjögur þúsund ára gömlum mataruppskriftum sem varðveist hafa á [[Súmer|súmerskum]] [[leirtafla|leirtöflum]] er notað mjög mikið af lauk af ýmsu tagi. Vísbendingar í ýmsum fornum ritum, til dæmis í [[4. Mósebók]] 11:5, benda til laukræktunar fyrir 3000 árum í [[Egyptaland hið forna|Egyptalandi hinu forna]] og á sama tíma var ræktaður [[blaðlaukur]] og [[hvítlaukur]]. Talið er að verkamennirnir sem byggðu [[Pýramídarnir í Gísa|pýramidana]] hafi borðað [[hreðka|hreðkur]] og lauka.<ref name="selfsufficientish"/> Forn-Egyptar tignuðu laukinn af því þeir töldu form hans og hringi tákna eilíft líf.<ref name="onions-usa">{{vefheimild |titill=About Onions: History
|url=http://www.onions-usa.org/about/history.php |skoðað=2008-01-30}}</ref> Laukar voru notaðir við [[jarðarför|útfararathafnir]] og leifar af lauk fundust í augntóftum [[Ramses 4.|Ramsess 4.]] 

Í [[Grikkland hið forna|Grikklandi hinu forna]] borðuðu íþróttamenn mikið af lauk af því þeir töldu hann þynna blóðið. [[Rómaveldi|Rómverskir]] skylmingaþrælar voru nuddaðir með lauk til þess að stæla vöðva þeirra. Á [[miðaldir|miðöldum]] var laukur svo mikilvægur að fólk greiddi landskuld með lauk og notaði hann til gjafa.<ref name="onions-usa"/> Læknar fyrirskipuðu laukát til að minnka [[hægðatregða|hægðatregðu]], auðvelda [[holdris]], draga úr [[höfuðverkur|höfuðverk]] og [[hósti|hósta]], lækna [[slöngur|slöngubit]] og vinna gegn [[hárlos]]i. [[Kristófer Kólumbus]] flutti lauka til [[Ameríka|Ameríku]] árið [[1492]] í leiðangri sínum til [[Hispaníóla|Hispaníólu]]. Laukar voru líka notaðir á [[16. öld]] til að vinna gegn [[ófrjósemi]] hjá konum og einnig hjá hundum, kúm og öðrum húsdýrum. Nútímarannsóknir hafa sýnt fram á möguleg eituráhrif hjá hundum, köttum og ýmsum öðrum dýrum ef þeim er gefinn laukur.<ref name="petsonions">{{vefheimild |titill=Human Foods that Poison Pets |url=http://www.petalia.com.au/Templates/StoryTemplate_Process.cfm?Story_No=257#ct-4 |skoðað=2008-01-30}}</ref>

== Notkun ==
Laukur er notaður í alls konar rétti í flestum menningarheimum. Hann fæst ferskur, frosinn, niðursoðinn, steiktur, pæklaður, í duftformi, saxaður og þurrkaður. Í matargerð er laukur oftast notaður saxaður eða sneiddur, en þó stundum heill. Hann er bæði eldaður með í ýmsum réttum og notaður hrár í salöt og fleira, en þó oftast í fremur litlum mæli því hrár laukur er bragðsterkur. Bragðið mildast hins vegar mjög fljótt við eldun. Einnig er bragðið misjafnt eftir laukafbrigðum. Laukur er sjaldan borðaður einn og sér en er stundum hafður sem meðlæti með mat, einkum steiktur eða súrsaður, eða er aðalhráefni í réttum eins og [[lauksúpa|lauksúpu]] eða laukböku.

Sums staðar er laukur aðallega notaður til að krydda og bragðbæta mat en annars staðar, t.d. í [[Indland|indverskri]] og [[pakistan]]skri matargerð, er hann grunnhráefni, í [[karrí]]réttum, sósum og öðru slíku. [[Laukduft]] er [[krydd]] sem notað er til bragðbætis í matseld. Það er gert úr þurrkuðum, fínmuldum lauk. Oftast eru notuð bragðsterk afbrigði af lauk í laukduft og þess vegna er af því sterk lykt og bragð.

== Augnaerting ==
Þegar laukur er skorinn losna úr honum [[rokgjörn olía|rokgjarnar olíur]] og það eru þær sem koma út tárunum á fólki sem sker eða meðhöndlar laukinn. Ýmis ráð eru til að draga úr þessu, svo sem að skera laukinn undir rennandi vatni eða dýfa honum vel í vatn áður en hann er skorinn, kæla hann eða frysta eða setja upp sundgleraugu. Einfaldasta ráðið er þó ef til vill að nota vel beittan hníf því að skurður með sljóum hníf kremur laukfrumurnar sundur í stað þess að skera þær og losar um mun meira af rokgjörnu olíunum en ef beittur hnífur er notaður.

Vefir úr lauk eru oft notaðir í [[kennsla|kennslu]] til þess að þjálfa nemendur í notkun [[smásjá]]r, af því [[fruma|frumur]] í laukum eru stórar og sjást án mikillar stækkunar.

== Ræktun ==
[[Mynd:2005onion and shallot.PNG|thumb|250px|Heimsframleiðsla lauks og [[skalotlaukur|skalotlauks]] árið [[2005]].]]
Einfalt er að rækta, flytja og geyma lauk. Hann má rækta upp af fræi eða af smálaukum frá fyrra ári. 

=== Heimsframleiðsla ===
{| class="wikitable"
|-
! colspan=2|Helstu laukframleiðendurnir tíu — 2005
|-
! style="background:#ddf;"| Land
! style="background:#ddf;"| Framleiðsla (þúsundir [[tonn]]a)
|-
| {{IND}} [[Indland]] || style="text-align:right;"| 9.793
|-
| {{CHN}} [[Kína]] || style="text-align:right;"| 5.500
|-
| {{AUS}} [[Ástralía]] || style="text-align:right;"| 4.003
|-
| {{USA}} [[Bandaríkin]] || style="text-align:right;"| 3.346
|-
| {{TUR}} [[Tyrkland]] || style="text-align:right;"| 2.220
|-
| {{PAK}} [[Pakistan]] || style="text-align:right;"| 1.764
|-
| {{RUS}} [[Rússland]] || style="text-align:right;"| 1.758
|-
| {{KOR}} [[Kórea]] || style="text-align:right;"| 1.750
|-
| {{JPN}} [[Japan]] || style="text-align:right;"| 1.637
|-
| {{ESP}} [[Spánn]] || style="text-align:right;"| 1.149
|-  style="background:#ccc;" 
|'''Heimurinn''' || style="text-align:right;"| '''64.101'''
|-
|colspan=2 style="font-size:.7em"|''Heimild: [[UN Food & Agriculture Organisation]] (FAO)''<ref>{{Cite web |url=http://faostat.fao.org/site/340/default.aspx |title=Geymd eintak |access-date=2010-01-25 |archive-date=2007-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070310232049/http://faostat.fao.org/site/340/default.aspx |url-status=dead }}</ref>
|}

{{clear}}

=== Ræktunarafbrigði ===
<div class="center"><gallery>
File:Two colors of onions.jpg|Brúnn og hvítur laukur
File:YellowOnions.jpg|Gulur laukur
File:Onion Flower Head.jpg|Blóm á hvítum lauk
File:ARS red onion.jpg|Rauðlaukur
</gallery></div>

* [[Blaðlaukur]]
* [[Gulur laukur]]
* [[Rauðlaukur]]
* [[Skalottlaukur]]
* [[Sætur laukur]]

== Tilvísanir ==
{{reflist|2}}

== Heimildir ==
* {{wpheimild|tungumál=en|titill=Onion|mánuðurskoðað=janúar|árskoðað=2010}}

[[Flokkur:Laukar|Laukar]]

[[Flokkur:Matjurtir]]