Skoða frumkóða fyrir Graz

{{Borg
|Nafn=Graz
|Mynd=16-07-06-Rathaus Graz Turmblick-RR2 0275.jpg
|Skjaldarmerki=AUT Graz COA.svg
|Land=Austurríki
 |lat_dir=N | lat_deg=47 | lat_min= 4
 |lon_dir=E | lon_deg=15 | lon_min=26
|Hérað=Steiermark
|Flatarmál=127,46
|Íbúafjöldi=273.838 <small>(1. jan 2015)</small>
|Íbúar/km2=2.050
|Hæð=353
|Vefslóð=http://www.grazz.at
}}
'''Graz''' er borg í [[Austurríki]] og jafnframt höfuðborg sambandslandsins [[Steiermark]]. Með 274 þúsund íbúa ([[1. janúar]] [[2015]]) er Graz næststærsta borgin í Austurríki. Í borginni er háskóli. Miðborgin og Eggenberg-kastali eru á [[heimsminjaskrá UNESCO]]. Síðan í [[mars (mánuður)|mars]] [[2011]] er Graz UNESCO City of Design.

== Lega og lýsing ==
Graz liggur við ána Mur sunnarlega í Austurríki í frekar þröngu dalverpi. Fjöll umliggja borgina á þrjá vegu, sem liggur því mjög ílöng í norður/suðurstefnu meðfram Mur. Slóvensku landamærin eru aðeins 40 km fyrir sunnan. Næstu stærri borgir eru [[Maribor]] í [[Slóvenía|Slóveníu]] til suðurs (50 km), [[Klagenfurt]] til suðvesturs (130 km) og [[Vín (Austurríki)|Vín]] til norðausturs (190 km).

== Skjaldarmerki ==
[[Skjaldarmerki]] Graz er hvítt pardusdýr á grænum grunni. Á höfðinu situr gullkóróna. Pardusdýrið er tilkomið [[1315]], en á því ári fór aðallinn frá Steiermark í herför með Ottokar II konungi [[Bæheimur|Bæheims]] til að berjast við [[Ungverjaland|Ungverja]]. Merki Ottokars var hvítt pardusdýr á grænum grunni. Merkið er einnig skjaldarmerki Steiermark, fyrir utan rauðu eldtungurnar og gullkórónuna.

== Orðsifjar ==
Borgin dregur heiti sitt af slavneska orðinu gradec, sem merkir ''lítið virki''. Þegar þýskumælandi fólk settist þar að var hljóðmyndinni breytt í Gratz, en síðar í Graz.

== Saga Graz ==
[[Mynd:Vischer - Topographia Ducatus Stiria - 110 Graz.jpg|thumb|left|Graz, Georg Matthäus Vischer (1670)]]
=== Upphaf ===
Það voru slavar sem fyrstir reistu virki á staðnum, en héraðið var þá strjálbýlt. Þeir voru kristnaðir af bæjurum og frönkum á 7. öld, en seinna gengu þeir upp í mannhafi [[Karlamagnús]]ar. Á [[10. öldin|10. öld]] réðust Ungverjar inn í héraðið. Þegar þeir voru endanlega sigraðir [[955]], stóð [[Bæjaraland]] fyrir germönsku landnámi í og við Graz. Næstu áratugi réðu hinar og þessar ættir yfir bænum. Graz kemur fyrst við skjöl á árinu [[1128]]/[[1129|29]] að talið er. Bærinn var þá lítill, ekki meira en þorp. En [[1160]] eignast Ottokar III frá Bæjaralandi héraðið og bæinn. Við það myndaðist veglegur markaður í Graz. [[1233]] fær bærinn sína fyrstu múra. [[1379]] eignast Habsborgarar Graz. Þeir reistu sér veglegt aðsetur þar og stjórnuðu þaðan héraðinu í kring. Bærinn varð því að nokkurs konar höfuðborg héraðsins í kring, en það náði yfir mestan hluta Steiermark, hluta [[Kärnten]] og nyrstu hluta [[Ítalía|Ítalíu]] og [[Slóvenía|Slóveníu]].

=== Skólar ===
Þegar árið [[1573]] var stofnaður latínuskóli í Graz. Tólf árum síðar stofnaði erkihertoginn Karl II háskóla þar í borg og ári síðar voru skólarnir sameinaðir. Annar skóli var stofnaður á [[16. öldin|16. öld]] af siðaskiptamönnum, nokkurn veginn sem mótvægi við kaþólska háskólann. Stjörnufræðingurinn [[Johannes Kepler]] kenndi við þann skóla [[1594]]-[[1600]]. Sökum tíðra innrása [[Tyrkland|Tyrkja]] (osmana) í héraðið á [[17. öld]] fluttu allir Habsborgarar og stjórnkerfi þeirra til Vínar. Tyrkir náðu hins vegar ekki að vinna Graz.

=== Franski tíminn ===
[[Mynd:Graz I Innere Stadt Uhrturm 2.jpg|thumb|Klukkuturninn sem íbúar Graz fengu að bjarga er einkennismerki borgarinnar í dag]]
[[10. apríl]] [[1797]] hertóku [[Frakkland|Frakkar]] Graz. Tveimur dögum síðar birtist [[Napoleon Bonaparte|Napleon]] sjálfur í borginni og dvaldi þar í tvo daga. Frakkar stóðu stutt við að þessu sinni, en hertóku Graz á nýjan leik [[14. nóvember]] [[1805]]. Að þessu sinni voru Frakkar í nokkra mánuði í borginni áður en þeir héldu áfram. [[1809]] hertóku Frakkar Graz í þriðja sinn. Króatískar hersveitir birtust skömmu síðar og hófu skærur á hendur Frökkum. Friður komst á í [[júlí]] 1809, en Frakkar ákváðu að sprengja virkið í borginni. Áður fengu íbúar Graz að bjarga klukkuturninn (með bjöllum) og klukkuturninn (með úri) úr virkinu fyrir tæplega 3.000 gyllini. Síðari turninn er einkennisbygging Graz enn í dag. Virkið var síðan sprengt, en Frakkar yfirgáfu borgina [[4. janúar]] [[1810]]. Eftir það tók borgin að blómstra. [[Iðnaður]] komst á um miðja [[19. öldin|19. öld]]. Graz varð að miðstöð samgangna í norður-suðurátt, en einnig til Ungverjalands, Slóveníu og Ítalíu. Í borginni var stofnaður tækniskóli og sett var á laggirnar bókasafn.

=== Nýrri tímar ===
Eftir [[Heimstyrjöldin fyrri|heimstyrjöldina fyrri]] var samið í Graz um stofnun lýðveldis í Austurríki, án aðkomu keisarans í Vín. Lýðveldið var stofnað [[12. nóvember]] [[1918]] og tilkynnt hátíðlega af svölum leikhússins af sósíaldemókratanum Ludwig Oberzaucher. Í [[maí]] á næsta ári fóru fyrstu borgarstjórnarkosningar fram í Graz. Vinzenz Muchitsch varð borgarstjóri og sat hann til [[1934]], er Austurríki varð fasistaríki til skamms tíma. [[1938]] tóku [[Nasismi|nasistar]] við völdum eftir innlimun Austurríkis í [[Þýskaland]]. Stór hluti borgarbúa marseraði eftir aðalgötunum með hakakrossfána, þar á meðal meginþorri stúdentanna. [[Hitler]] sjálfur sótti borgina heim 3.-4. apríl 1938 og lét hilla sig úr opnum bíl. Graz var fyrsta borgin sem Hitler sótti heim í ferð sinni um Austurríki þennan mánuð. Svo mikill var fögnuðurinn í Graz að Hitler veitti borginni sæmdarheitið ''Borg rísandi fólksins'' (''Stadt der Volkserhebung''). Áður en árið var liðið var búið að flytja alla [[Gyðingar|gyðinga]] burt úr Graz. Í heimstyrjöldinni sem fylgdi varð Graz fyrir nokkrum loftárásum bandamanna. Alls létust 1788 manns í þeim og um 16% húsanna eyðilögðust. Miðborgin slapp hins vegar að mestu við skemmdir. [[1945]] hertóku [[Sovétríkin|Sovétmenn]] borgina, en [[Bretland|Bretar]] tóku við henni um sumarið. Graz var á breska hernámssvæðinu til [[1955]]. Á því ári varð Austurríki lýðveldi á ný. Graz var höfuðborg sambandslandsins Steiermark og varð að nokkurs konar hliði fyrir suðaustasta hluta landsins. [[1999]] var miðborgin sett á heimsminjaskrá UNESCO. [[2001]] varð Graz að mannréttindaborg Evrópu, [[2003]] að [[Menningarborg Evrópu|menningarhöfuðborg Evrópu]].

== Viðburðir ==
* Steirischer Herbst er alþjóðleg listahátíð, sú elsta í [[Evrópa|Evrópu]] fyrir nútímalist.
* Styriarte er hátíð klassískrar og gamallar tónlistar sem fram fer um sumarið.
* Springfestival er árleg tónlistarhátíð með raftónlist og raflist.
* Aufsteirern er nokkurs konar þjóðhátíð í Graz, en það er stærsta alþýðuhátíð Austurríkis.
* Diagonale í Graz er kvikmyndahátíð Austurríkis, þar sem veitt eru verðlaun fyrir bestu myndir landsins ár hvert.
* Jazz-Sommer Graz er jazzhátíð sem fram fer árlega í nokkrar vikur í júlí og ágúst.
* LaStrada er alþjóðleg götulistasýning í ágúst.

== Íþróttir ==
Tvö stór [[Knattspyrna|knattspyrnufélög]] eru í Graz: SK Sturm Graz og Grazer AK. Sturm Graz hefur þrisvar orðið austurrískur meistari ([[1998]], [[1999]] og [[2011]]) og fjórum sinnum bikarmeistari (síðast [[2010]]). Í alþjóðlegri knattspyrnu komst félagið í fjórðungsúrslit í [[Evrópukeppni bikarhafa]] (1976) og í [[Evrópukeppni félagsliða í knattspyrnu|Evrópukeppni félagsliða]] ([[1984]]). Grazer AK hefur einu sinni orðið austurrískur meistari ([[2004]]) og fjórum sinnum bikarmeistari (síðast 2004).

Í [[íshokkí]] leikur liðið EC Graz 99ers í efstu deild. Í [[Ruðningur|ruðningi]] leikur Turek Graz Giants einnig í efstu deild.

[[Maraþonhlaup]]ið í Graz er árlegur viðburður síðan [[1994]] og fer fram í [[október]]. Samfara því er einnig hlaupið hálfmaraþon (Hervis Halbmarathon) og 9,6 km hlaup (Puma City Run).

== Vinabæir ==
Graz viðheldur vinabæjatengslum við eftirfarandi borgir:

{|
|-
| valign="top" |
* {{GBR}} [[Coventry]] í [[England]]i, síðan [[1948]]
* {{USA}} [[Montclaire]] í [[New Jersey]], [[Bandaríkin|BNA]], síðan [[1950]]
* {{NLD}} [[Groningen]] í [[Holland]]i, síðan [[1964]]
* {{DEU}} [[Darmstadt]] í [[Þýskalandi]], síðan [[1968]]
* {{NOR}} [[Þrándheimur]] í [[Noregur|Noregi]], síðan 1968
| valign="top" |
* [[Mynd:Flag of Croatia.svg|20px]] [[Pula]] í [[Króatía|Króatíu]], síðan [[1972]]
* {{ITA}} [[Triest]] á [[Ítalía|Ítalíu]], síðan [[1973]]
* [[Mynd:Flag of Romania.svg|20px]] [[Temeswar]] í [[Rúmenía|Rúmeníu]], síðan [[1982]]
* [[Mynd:Flag of Slovenia.svg|20px]] [[Maribor]] í [[Slóvenía|Slóveníu]], síðan [[1987]]
* {{HUN}} [[Pécs]] í [[Ungverjaland]]i, síðan [[1989]]
| valign="top" |
* [[Mynd:Flag of Croatia.svg|20px]] [[Dubrovnik]] í [[Króatía|Króatíu]], síðan [[1994]]
* {{RUS}} [[Sankti Pétursborg]] í [[Rússland]]i, síðan [[2001]]
* [[Mynd:Flag of Slovenia.svg|20px]] [[Ljubljana]] í [[Slóvenía|Slóveníu]], síðan 2001
* [[Mynd:Flag of Palestine.svg|20px]] [[Zababdeh]] í [[Palestína|Palestínu]], síðan [[2007]]
|}

== Frægustu börn borgarinnar ==
* ([[1578]]) [[Ferdinand II (HRR)|Ferdinand II]], keisari [[Heilaga rómverska ríkið|þýska ríkisins]]
* ([[1608]]) [[Ferdinand III (HRR)|Ferdinand III]], keisari þýska ríkisins
* ([[1863]]) Franz Ferdinand, krónprins Austurríkis, myrtur í [[Sarajevó]] [[1914]]
* ([[1942]]) Gerhard Roth, rithöfundur
* ([[1947]]) [[Arnold Schwarzenegger]], kvikmyndastjarna og ríkisstjóri [[Kalifornía|Kaliforníu]] (fæddist í nágrannaþorpinu Thal bei Graz)
* ([[1974]]) Mario Haas, knattspyrnumaður
* ([[1974]]) Markus Schopp, knattspyrnumaður

== Byggingar og kennileiti ==
[[Mynd:Graz - Dom.jpg|thumb|Dómkirkjan í Graz]]
[[Mynd:Schlosseggenbergluftaufnahme.jpg|thumb|Kastalinn Eggenberg]]
Miðborg Graz var sett á heimsminjaskrá UNESCO árið 1999 sökum heillegs gamals borgarkjarna, þar sem hægt er að lesa byggingasöguna í gegnum tíðina einkar vel. Langflestar þekktar byggingar eru í miðborginni.
* [[Kastalavirkið í Graz]] liggur á 123ja metra hárri hæð í miðborginni. Uhrturm (Klukkuturninn) sem þar stendur er einkennismerki borgarinnar. Virkið gildir sem óvinnandi og er skráð í [[heimsmetabók Guinnes]] sem sterkasta virki heims. Það er á heimsminjaskrá UNESCO.
* Dómkirkjan í Graz var reist á [[15. öldin|15. öld]] og var um tíma aðalkirkja Ferdinands III keisara. [[1786]] varð Graz að biskupssetri og varð kirkjan þá að dómkirkju í kaþólskum sið. Kirkjan er mjög íburðarmikil að innan.
* Katrínarkirkjan stendur áföst við hliðina á dómkirkjunni og var reist á [[17. öldin|17. öld]]. Hún er jafnframt [[grafhýsi]] Ferdinands II keisara, en það er stærsta grafhýsi Habsborgarættarinnar. Þakið er kúpt, það elsta sinnar tegundar utan Ítalíu, og setur mikinn svip á miðborgina.
* Landhaus er heiti á mikilli byggingu í Graz sem reist var [[1527]]-[[1531|31]] í endurreisnarstíl. Hún er því elsta endurreisnarbygging borgarinnar. Samstæðan var upphaflega reist sem gildishús, en er þinghús Steiermark í dag.
* Ráðhúsið í Graz var reist [[1805]]-[[1807]], eftir að önnur tvö ráðhús voru rifin sökum smæðar. Byggingin kostaði 150 þús gyllini þá, en peningurinn var tekinn af vínskatti. Á síðustu árum [[19. öldin|19. aldar]] var byggingin stækkuð til muna. Efst eru þrír turnar, en turninn fyrir miðju hvílir á hvolfþaki. Utan á húsinu eru fígúrur sem tákna merka Austurríkismenn (fram að þeim tíma), s.s. nokkra keisara, ásamt allegóríunum fjórum (listin, vísindin, viðskiptin og handverkið). Ráðhúsið er enn notað sem slíkt í dag og stendur við aðalmarkaðstorgið í miðborginni.
* Listahúsið í Graz (Kunsthaus Graz) er sjálft algjört listaverk. Það var vígt [[2003]] og er nýtt einkennismerki borgarinnar. Listahúsið er nýlistasafn fyrir verk síðustu 50 ára. Sökum óvenjulegs forms á húsinu gengur það einnig undir alþýðuheitinu Friendly Alien.
* Mur-eyjan (Murinsel) er manngerð eyja í ánni Mur. Hún var lögð 2003 í sambandi við menningarhöfuðborg Evrópu (sem þá var Graz) og átti að skapa nýtt einkennismerki borgarinnar. Eyjan er svið og er hún öll umvafin glerveggjum og glerþaki. Nýtísku brýr tengja hana við sitthvorn árbakkann. 
* Kastalinn Eggenberg er stærsti og merkasti barokkkastali í Steiermark. Byggingin sjálf, garðarnir fyrir utan og listaverkin fyrir innan teljast meðal merkustu menningarverðmæta Austurríkis. Kastalinn var reistur á [[17. öldin|17. öld]] og var lengi vel eign Eggenberg-aðalsættarinnar. Í honum eru 24 íburðarmiklir salir, þar á meðal Plánetusalurinn og Beletage. Í öllum sölum eru ómetanleg málverk, freskur og listaverk. Í dag er kastalinn eign sambandslandsins Steiermark og er opinn almenningi. [[2010]] var hann settur á heimsminjaskrá UNESCO.

<gallery>
Mynd:IMG 0411 - Graz - Landhaushof.JPG|Landhaus
Mynd:Graz - Rathaus2.jpg|Ráðhúsið
Mynd:Graz Kunsthaus vom Schlossberg 20061126.jpg|Listahúsið er listasmíð
Mynd:Graz - Murinsel1.jpg|Murinsel að næturlagi
</gallery>

== Heimildir ==
* {{Wpheimild|titill= Graz|tungumál= de|mánuðurskoðað= 27. janúar|árskoðað= 2012}}

{{Commons}}

[[Flokkur:Borgir í Austurríki]]
[[Flokkur:Heimsminjar]]