Skoða frumkóða fyrir Artsak-lýðveldið

{{land
| nafn = Artsak-lýðveldið
| nafn_á_frummáli = Արցախի Հանրապետություն<br />Artsakhi  Hanrapetut'yun
| nafn_í_eignarfalli = Artsak-lýðveldisins
| þjóðsöngur = Ազատ ու Անկախ Արցախ (armenska)<br />''Azat u Ankakh Artsakh''  (umritun)<br />Frjálst og sjálfstætt Artsak
| fáni = Flag_of_Artsakh.svg
| skjaldarmerki = National_Emblem_of_the_Republic_of_Artsakh.png
| staðsetningarkort = Republic_of_Artsakh_(orthographic_projection).svg
| höfuðborg = [[Stepanakert]]
| tungumál = [[armenska]]
| stjórnarfar = [[Lýðveldi]]
| titill_leiðtoga1 = [[Forseti Nagornó-Karabak|Forseti]]
| nafn_leiðtoga1 = [[Robert Kotsjarjan]] (fyrstur)<br>[[Samvel Shahramanjan]] (síðastur)
| staða = Sjálfstæði
| staða_athugasemd = frá [[Aserbaísjan]]
| atburður1 = Yfirlýst
| dagsetning1 = [[2. september]] [[1991]]
| atburður2 = Upplausn og innlimun í Aserbaísjan
| dagsetning2 = [[1. janúar]] [[2024]]
| flatarmál = 11.458
| hlutfall_vatns = N/A
| mannfjöldaár = 2015
| mannfjöldasæti = 191
| fólksfjöldi = 150.932
| íbúar_á_ferkílómetra = (2005) 11,8
| VLF_ár = 2019
| VLF = 0,713
| VLF_á_mann = 4.803
| gjaldmiðill = [[artsakdram]] (AMD)
| símakóði = 374 47
| tímabelti = [[UTC]]+4
| tld = am
}}
'''Artsakh-lýðveldið''' eða '''Nagorno-Karabakh-lýðveldið''' var tví-[[landlukt]] sjálfstætt ríki án alþjóðlegrar viðurkenningar sem sleit sig frá [[Aserbaísjan]] árið 1991. Aðeins þrjú ríki án aðildar að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]] viðurkenndu það formlega: [[Suður-Ossetía]], [[Abkasía]] og [[Transnistría]]. Í landinu var töluð [[armenska]], sami gjaldmiðill var notaður og í [[Armenía|Armeníu]] og fáni landsins var eins og [[armenski fáninn]] nema hvað ör lá meðfram hægri hlið hans. Landsvæði ríkisins voru tæpir 11.500 ferkílómetrar og mannfjöldi var rúmlega 150.000.

Artsakh-lýðveldið náði yfir stærstan hluta sögulega héraðsins [[Nagornó-Karabak|Nagorno-Karabakh]] auk hernámssvæða Armena í Aserbaísjan. Það lá því að landamærum Armeníu í vestri, Aserbaísjan í norðri og austri og [[Íran]] í suðri.

Lýðveldið rakti uppruna sinn til armenska héraðsins [[Artsak|Artsakh]] sem var hluti af [[Konungsríkið Armenía|Konungsríkinu Armeníu]] fram á [[4. öldin|4. öld]]. Þar stóðu síðan nokkur armensk furstadæmi sem heyrðu undir ýmis ríki og síðast [[Kadjarveldið|Persaveldi]] þar til héraðið varð hluti af [[Rússneska keisaradæmið|Rússneska keisaradæminu]] árið [[1813]]. Eftir [[Rússneska byltingin 1917|Rússnesku byltinguna 1917]] varð héraðið hluti af [[Sambandslýðveldi Transkákasus]] en árið eftir leystist sambandsríkið upp og [[Fyrsta armenska lýðveldið]], [[Fyrsta aserbaísjanska lýðveldið]] og [[Fyrsta georgíska lýðveldið]] urðu til. Átök brutust út milli þjóðarbrota og trúarhópa í þessum löndum um leið og bardagar stóðu milli [[Tyrkjaveldi]]s og rússneskra [[bolsévikar|bolsévika]]. [[Bretland|Bretar]] tóku yfir stjórn svæðisins í desember 1918. Bretar og Aserar gerðu tilraunir til að innlima héraðið í Aserbaísjan. Þetta leiddi meðal annars til [[Stríðið um Nagornó-Karabak (1920)|stríðs um Nagorno-Karabakh]] árið 1920. Skömmu síðar urðu Georgía og Armenía hluti af [[Sovétríkin|Sovétríkjunum]] og héraðið varð [[Sjálfstjórnarhéraðið Nagornó-Karabak|Sjálfstjórnarhéraðið Nagorno-Karabakh]] innan landamæra [[Sovétlýðveldið Aserbaísjan|Sovétlýðveldisins Aserbaísjan]]. Við [[upplausn Sovétríkjanna]] kom aftur upp spurningin um stöðu héraðsins. [[Armenía]] lagði þá undir sig stóran hluta Vestur-[[Aserbaísjan]] með stuðningi [[Rússland|Rússa]] í [[stríðið um Nagornó-Karabak|stríðinu um Nagorno-Karabakh]] en bæði [[Tyrkland]] og [[Íran]] studdu Aserbaísjan og kröfðust þess að Armenar drægju herlið sitt til baka. Báðir aðilar stunduðu [[þjóðernishreinsanir]] á þeim svæðum sem þeir náðu að leggja undir sig. Árið [[1994]] var samið um [[vopnahlé]]. Árið 2016 urðu átök að nýju þar sem 30 manns létu lífið. <ref>[http://www.ruv.is/frett/frosid-strid-sem-gaeti-thidnad Frosið stríð sem gæti þiðnað] Rúv. skoðað 8. apríl, 2016.</ref>

Í landinu var kjörinn forseti og einnar deildar þing með 33 sætum. Landið er mjög fjalllent og liggur að meðaltali 1.100 metra yfir sjávarmáli. Íbúar voru að mestu leyti [[Armenar]] sem tala [[armenska|armensku]]. Flestir íbúar voru auk þess í [[armenska kirkjan|armensku kirkjunni]]. Nokkur söguleg klaustur voru vinsæl meðal ferðamanna, sem allir komu þangað í gegnum Armeníu sem var nánast eina leiðin inn í landið.

Eftir árásir frá Aserbaísjan 19. september 2023 þar sem tugir féllu ákvað stjórn landsins að hefja viðræður við Aserbaísjan um innlimun héraðsins. Þann 27. september undirritaði forseti lýðveldisins, [[Samvel Shahramanjan]], yfirlýsingu um upplausn stjórnar þess fyrir 1. janúar 2024. Þann 15. október dró forseti Aserbaísjan, [[Ilham Aliyev]], fána Aserbaísjan að húni við fyrrum forsetahöllina í [[Stepanakert]].

==Stjórnmál==
===Utanríkismál===
Utanríkisráðuneyti Artsakh var í [[Stepanakert]]. Þar sem ekkert aðildarríki [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðanna]] viðurkenndi sjálfstæði Artsakh voru samskipti landsins við erlend ríki ekki samkvæmt formlegum diplómatískum leiðum. Artsakh rak samt sendiskrifstofur, í Armeníu, Ástralíu, Bandaríkjunum, Rússlandi, Þýskalandi og eina fyrir Mið-Austurlönd í Beirút, auk upplýsingaskrifstofu í Frakklandi. Skrifstofurnar áttu að kynna afstöðu stjórnar landsins í ýmsum málum, veita upplýsingar og styðja við friðarferlið. 

Í ræðu árið 2015 sagðist forseti Armeníu, [[Serzh Sargsyan]], líta svo á að Nagorno-Karabakh væri óaðskiljanlegur hluti Armeníu.<ref>[http://www.vestikavkaza.ru/news/Serzh-Sargsyan-Nagornyy-Karabakh-%E2%80%93-eto-Armeniya.html Серж Саргсян: Нагорный Карабах – это Армения] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150927224728/http://www.vestikavkaza.ru/news/Serzh-Sargsyan-Nagornyy-Karabakh-%E2%80%93-eto-Armeniya.html |date=27 September 2015 }}. ''Vestnik Kavkaza''. 26. september 2015.</ref>

Artsakh-lýðveldið var hvorki aðili né áheyrnaraðili að Sameinuðu þjóðunum eða neinum af stofnunum þeirra. Það var aðili að [[Samtök um lýðræði og rétt þjóða|Samtökum um lýðræði og rétt þjóða]] sem í eru ríki með takmarkaða eða enga viðurkenningu alþjóðasamfélagsins.

==Landfræði==
Artsakh lá í fjalllendi og héraðið Nagorno-Karabakh dregur nafn sitt af því (úr rússnesku yfir „Fjalla-Karabakh“). Landið er 11.500 ferkílómetrar að stærð og á landamæri að [[Armenía|Armeníu]], [[Aserbaísjan]] og [[Íran]]. Hæstu fjöll landsins eru [[Mrav-fjall]] sem nær 3.340 metra hæð og [[Kirs-fjall]], sem nær 2.725 metra hæð. Stærsta stöðuvatn landsins er [[Sarsang-lón]] og helstu ár eru [[Terter-á]] og [[Khachen-á]]. Landið liggur á hásléttu sem hallar niður í austur og suðaustur. Meðalhæð er 1.100 metrar yfir sjávarmáli. Flest vatnsföll landsins renna niður í [[Artsakdalur|Artsakhdal]].

Loftslagið er milt og temprað. Meðalhiti er 11°C sem sveiflast milli 22° í júlí og -1° í janúar. Meðalúrkoma nær sum staðar 710 mm og þoka er í 100 daga á ári. 

Yfir 2.000 tegundir plantna vaxa í Artsakh og yfir 36% landsins eru þakin skógi. Á [[steppa|steppunum]] vaxa aðallega þurrlendisplöntur, meðan fjallagróður vex ofan skóglínu. 

==Tilvísanir==
{{reflist}}

{{stubbur}}
[[Flokkur:Artsak-lýðveldið]]
[[Flokkur:Umdeild landsvæði í Evrópu]]
{{sa|1991|2024}}