Skoða frumkóða fyrir 19. öldin

{{Aldatafla|19}}

'''19. öldin''' er öld sem hófst 1. janúar [[1801]] og lauk 31. desember árið [[1900]]. 19. öldin er stundum talin til [[Síðnýöld|síðnýaldar]]. [[Nútími|Nútímasaga]] hefst í upphafi 19. aldar.

Á 19. öld urðu bæði miklar samfélagsbreytingar og tækniframfarir. [[Þrælahald]] var afnumið víðast hvar í heiminum, þótt það kostaði oft átök, eins og [[Þrælastríðið]] í Bandaríkjunum. [[Fyrri iðnbyltingin]] og [[Síðari iðnbyltingin]] höfðu í för með sér framleiðniaukningu, fólksfjölgun og [[Þéttbýlisvæðing|þéttbýlisvæðingu]], auk þess að valda byltingu í flutningum. Vaxandi vandamál [[Borg|borgarlífs]] kölluðu á umbætur í [[Löggæsla|löggæslu]], [[Eldvarnir|eldvörnum]], [[Lýðheilsa|lýðheilsu]], [[hreinlæti]] og [[Sóttvörn|sóttvörnum]].

Íslömsku [[púðurveldin]] leystust upp meðan [[heimsvaldastefna]] [[Evrópa|Evrópuríkjanna]] varð til þess að megnið af [[Suður-Asía|Suður-Asíu]], [[Suðaustur-Asía|Suðaustur-Asíu]] og nær öll [[Afríka]] komst undir stjórn þeirra. Mörg eldri heimsveldi féllu á þessari öld, eins og [[Mógúlveldið]], [[Spænska heimsveldið|Spænska heimsveldið,]] [[Súlúveldið]], [[Fyrra franska keisaraveldið]] og [[Heilaga rómverska ríkið]]; meðan önnur heimsveldi risu sem hæst, eins og [[Breska heimsveldið]], [[Rússneska keisaradæmið]], [[Bandaríkin]], [[Þýska keisaraveldið]], [[Síðara franska keisaraveldið]], [[Konungsríkið Ítalía]] og [[Japanska keisaradæmið|Meiji-veldið]] í Japan. Sérstaklega Breska heimsveldið var óskorað hnattrænt risaveldi eftir sigur þess í [[Napóleonsstyrjaldirnar|Napóleonsstyrjöldunum]] 1815. Á sama tíma juku rússneskir bandamenn þeirra völd sín um alla Asíu. [[Tjingveldið]] í Kína átti í kreppu á sama tíma vegna innrása Japana, ásælni Evrópuveldanna og uppreisna innanlands.

Í Evrópu hnignaði [[Tyrkjaveldi]] á sama tíma og uppgangur [[Lýðræði|lýðræðisafla]] og [[Þjóðernishyggja|þjóðernishyggju]] leiddi til [[Byltingarnar 1848|byltinganna 1848]]. Tvö ný [[þjóðríki]], [[Þýskaland]] og [[Ítalía]], urðu til við upplausn Heilaga rómverska ríkisins. Grikkir fengu sjálfstæði frá Tyrkjaveldi eftir [[Sjálfstæðisstríð Grikklands|vopnaða baráttu 1830]] og á næstu árum öðluðust fleiri lönd [[Balkanskagi|Balkanskagans]] sjálfstæði sem var staðfest eftir ósigur Tyrkjaveldis í [[Stríð Rússlands og Tyrkjaveldis 1878|stríði Rússlands og Tyrkjaveldis 1878]]. 

Á [[Indlandsskagi|Indlandsskaga]] hnignaði innlendum ríkjum og vaxandi óánægja með yfirráð [[Breska Austur-Indíafélagið|Breska Austur-Indíafélagsins]] leiddi til [[Uppreisnin á Indlandi 1857|uppreisnar]] árið 1857 og upplausnar félagsins. [[Breska krúnan]] tók þá við völdum á skaganum. Auk Indlands lagði Breska heimsveldið undir sig stór svæði í [[Kanada]], [[Ástralía|Ástralíu]] og [[Suður-Afríka|Suður-Afríku]]. Undir lok aldarinnar var fimmtungur alls lands á jörðinni og fjórðungur mannfjöldans undir stjórn þess. Bretar flýttu fyrir [[Hnattvæðing|hnattvæðingu]] með því að framfylgja breskum friði ([[Pax Britannica]]) um allan heim og með því að byggja upp hnattrænt [[flutningsnet]] [[Gufuskip|gufuskipa]] og [[Járnbraut|járnbrauta]]. Á 19. öld urðu framfarir í [[Rafmagn|rafmagnstækni]] undirstaða fjölda nýrra uppfinninga sem höfðu mikil áhrif á daglegt líf fólks, eins og [[Ritsími|ritsímans]], [[Ljósapera|ljósaperunnar]] og [[Plötuspilari|plötuspilarans]]. [[Sprengihreyfill|Sprengihreyfillinn]] var fundinn upp á síðari hluta aldarinnar og fyrstu [[Bifreið|bifreiðarnar]] litu dagsins ljós.

==Ár og áratugir==
{{Aldirogár|19}}

== Tenglar ==
* {{Vísindavefurinn|51996|Hvað var fundið upp á 19 öld?}}

[[Flokkur:19. öldin]]