Skoða frumkóða fyrir Þágufall

{{Föll}}'''Þágufall''' {{skammstsem|þgf.}} er [[Fall (málfræði)|fall]] (nánar tiltekið [[aukafall]]) sem almennt er notað til að gefa til kynna með tilliti til hvers eitthvað er gert. Í þeim málum sem hafa þágufall er þágufallið oftast notað fyrir óbeint andlag. Frumlag [[Ópersónuleg sögn|ópersónulegra sagna]] er oft í þágufalli. Ofnotkun þágufalls er nefnd [[þágufallssýki]].

Í sumum [[tungumál]]um hefur þágufallið tekið yfir hlutverk ýmissa falla sem dottið hafa úr málinu. Í [[íslenska|íslensku]] er það til að mynda notað í stað [[tækisfall]]s, sem líklega datt úr forvera tungunnar löngu fyrir landnám. Dæmi um slíka notkun er setningin „Hann var stunginn rýtingi,“ þar sem ''rýtingi'' er notað eins og um tækisfall sé að ræða. Þá er talað um ''tækisþágufall''. Sjá nánar um notkun þágufalls í íslensku hér að neðan.

== Hvernig þágufall er hugsað ==
Þágufall táknar í raun og veru í hvers þágu (eða óþágu) eitthvað verður. [[Latína|Latínumenn]] tala um ''dativum commodi'' (þægindafall) og ''dativum incommodi'' (óþægindafall) í þessu sambandi. Í [[Hávamál]]um segir:

: Gráðugur halur,
: nema geðs viti,
: etur '''sér''' aldurtrega. 

Þarna myndi '''sér''' flokkast sem óþægindafall. 

Í [[Gylfaginning]]u [[Snorri Sturluson|Snorra Sturlusonar]] er frægt dæmi um ''þægindafall'' (dativum commodi). [[Gangleri]] spyr hvort [[Einherjar]] drekki vatn í Valhöll. [[Hár]] svarar þá: 

:''Annað kann eg þér þaðan segja. Geit sú, er [[Heiðrún]] heitir, stendur uppi á Valhöll og bítur barr af limum trés þess, er mjög er nafnfrægt, er [[Léraður]] heitir, en úr spenum hennar rennur mjöður sá, er hún fyllir skapker hvern dag. Það er svo mikið að allir Einherjar verða fulldrukknir af''. Þá mælti Gangleri: ''Það er '''þeim''' geysihagleg geit''. 

''Þeim'' í svari Ganglera er þægindafall.

== Þágufall í íslensku ==
{{Föll í íslensku}}

Þágufall er [[Föll í íslensku|fall]] í [[Íslenska|íslensku]] sem [[fallorð]] geta tekið. Hægt er að finna þágufall með því að setja „frá“ fyrir framan fallorðið. Þágufallið af [[persónufornafn]]inu „ég“ er þá „mér“ (sbr. frá mér).

Í íslensku er þágufall m.a. notað fyrir óbeint andlag en getur aukafallsliður í þágufalli haft sérhæfðari notkun, þ.á m.:
* '''[[Staðarþágufall]]''': Gefur til kynna staðsetningu. Dæmi: „Á hverfisfundinum sagði Jón Jónsson, ''Reykjarvíkurvegi 2, Hafnarfirði'', að ...“ Það að leita einhvers ''dyrum og dyngjum''. 
* '''Tímaþágufall''': Gefur til kynna hvenær eitthvað gerist. Dæmi: „Stúlkan las ''öllum stundum''.“ (ath. muninn á tímaþágufalli og tíma[[þolfall]]i í íslensku; þágufallið gefur til kynna ''hvenær'' eitthvað gerist eða innan hvaða tímabils en þolfallið gefur til kynna ''hversu lengi'' eitthvað varir. Sbr. „Stúlkan las ''allan daginn''“).
* '''Tækisþágufall''' (eða '''verkfærisþágufall''' eða '''verkfærisfall'''): Tækisþágufall er forsetningalaust og merkir „með hverju“ eitthvað er gert. Dæmi af þessu eru miklu fleiri í fornu máli en nýju, en tækisþágufallið lifir þó góðu lífi í nokkrum orðtökum og föstum orðasamböndum. Dæmi: ''Að taka einhvern höndum'', ''taka djúpt í árinni'' (tækisþágufallið felur forsetninguna „með“, að taka djúpt í (með) árinni). „Jón var stunginn ''rýtingi''“. 
* '''Háttarþágufall''': er náskylt tækisfallinu og segir það „með hverjum hætti“ eitthvað gerist. Dæmi: „Þeir unnu ''baki brotnu''“; „þeir unnu ''hörðum höndum''“. Fara ''huldu höfði''. Ganga „þurrum fótum“ yfir á eða láta öllum „illum látum“. Einnig „þunnu hljóði“ í málshættinum „[[wikt:en:þegja þunnu hljóði|þegja ''þunnu hljóði'']]“ úr [[Hávamál]]um.
* '''Mismunarþágufall''' (eða '''þágufall mismunarins'''): Gefur til kynna mismun á einhverju sem borið er saman. Dæmi:  „Jón er ''miklu'' stærri en Halldór.“  Hann er meiri en ég, svo að ''munar miklu''.
* '''Samanburðarþágufall''' (eða '''þágufall samanburðarins'''): Gefur til kynna eitthvað sem eitthvað annað er borið saman við. Dæmi: „Enginn er ''öðrum'' fremri í þessu“; „Maður á að hlusta á ''sér'' vitrari menn.“ Eitthvað er ''deginum'' ljósara. Annað er ''sýnu'' betra.

Margar ópersónulegar sagnir taka frumlag í þágufalli. Dæmi: „Mér líkar þetta vel“.

== Í öðrum tungumálum ==

Þágufall var eitt sinn algengt meðal indóevrópskra tungumála. 

Tungumál sem hafa eða höfðu þágufall eru m.a.:
* [[albanska]]
* [[enska]] (engilsaxneska)
* [[franska]] (afar takmörkuð notkun)
* [[færeyska]]
* [[georgíska]]
* [[gríska]] (leifar eru eftir af þágufalli í ýmsum orðasamböndum í nýgrísku)
* [[hollenska]]
* [[írska]]
* [[íslenska]]
* [[jiddíska]]
* [[latína]]
* [[lettneska]]
* [[litháíska]]
* [[pólska]]
* [[rúmenska]]
* [[rússneska]]
* [[sanskrít]]
* [[skoska]]
* [[slóvakíska]]
* [[slóvenska]]
* [[tékkneska]]
* [[ungverska]]
* [[úkraínska]]
* [[þýska]]

== Þágufall í forngrísku ==
Auk þess að vera notað fyrir óbein andlög og fyrir frumlag margra ópersónulegra sagna hefur þágufall ýmisskonar hlutverk í grísku. T.d.:

* ''Dativus commodi'' / ''incommodi'': Gefur til kynna í hvers þágu / óþágu eitthvað er gert.
* ''Dativus ethicus'': Persónufornöfn í þágufalli geta gefið til kynna undrun, aðfinnslu eða væga óræða tilvísun og eru oft ekki þýdd.
* ''Dativus instrumentalis'': Tækisþágufall; gefur til kynna með hverju eitthvað er gert.
* ''Dativus modi'': Háttarþágufall; gefur til kynna hvernig eitthvað er gert.
* ''Dativus causae'': Þágufall orsakarinnar; gefur til kynna orsök einhvers.
* ''Dativus temporis'': Tímaþágufall; gefur til kynna hvenær eitthvað gerist.
* ''Dativus loci'': Staðarþágufall; gefur til kynna hvar eitthvað er eða gerist.
* ''Dativus differentiae''. Þágufall minsmunarins; gefur til kynna mun á einhverju sem borið er saman.
* ''Dativus societivus''; gefur til kynna þátttöku.
* ''Dativus comitativus''; gefur til kynna fylgni
* ''Dativus agentis''; Þágufall gerandans; gefur til kynna geranda.
* ''Dativus possessivus'': Eignarþágufall; gefur til kynna eiganda einhvers.

== Þágufall í latínu ==
{{Föll í latínu}}
Í [[Latína|latínu]] er þágufall m.a. notað á eftirfarandi hátt:

* Sem óbeint andlag. Dæmi: ''hanc pecuniam mihi dat'' („Hann gefur mér þennan pening“).
* ''Dativus commodi'' / ''incommodi'': Gefur til kynna í hvers þágu / óþágu eitthvað er gert. Dæmi: ''Rem publicam nobis servavit'' („Hann bjargaði ríkinu fyrir okkur“).
* ''Dativus possessivus'': Gefur til kynna eiganda þess, sem stýrandi orð stendur fyrir: Dæmi: ''Est mihi filius'' (orðrétt: „mér er sonur“, þ.e. „ég á son“).
* ''Dativus finalis'': Gefur til kynna tilgang. Dæmi: ''Veni operi faciendo'' („Ég kom til að vinna verkið“).
* ''Dativus agentis'': Gefur til kynna geranda. Dæmi: ''Haec nobis agenda sunt'' („Við verðum að gera þessa hluti“).
* ''Dativus ethicus'': Persónufornöfn í þágufalli geta gefið til kynna undrun, aðfinnslu eða væga óræða tilvísun og eru oft ekki þýdd. Dæmi: ''Quid mihi Celsus agit?'' („Hvað er hann Celsus eiginlega að gera?“).
* ''Dativus separativus'': Sagnir sem merkja að fjalægja eða svipta taka oft með sér þágufall. Dæmi: ''Gladium mihi rapuit'' („Hann hrifsaði af mér sverðið“).

Frumlag ópersónulegra sagna er oft í þágufalli.

== Tengt efni ==
* [[Staðarþágufall]]
* [[Þágufallsfrumlag]]
* [[Þágufallssýki]]

== Heimildir ==
{{Wiktionary|þágufall}}
<references/>

== Tenglar ==
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1886997 ''Íslenskt mál''; grein í Morgunblaðinu 1997]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3408306 ''Íslenskt mál''; grein í Morgunblaðinu 2001]



[[Flokkur:Föll (málfræði)|Föll]]
[[Flokkur:Föll í íslensku]]

[[tr:İsmin hâlleri#-e hâli (yönelme hâli)]]