Marxismi

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Karl Marx

Marxismi er hugmyndafræði sem tekur yfir stjórnmál, heimspeki, söguspeki, hagfræði og fleiri svið og fræðigreinar. Fræðikenningin er kennd við Karl Marx (1818 - 1883), sem setti hana fram sem nokkuð heillega kenningu ásamt vini sínum og samstarfsmanni Friedrich Engels (1820 - 1895) á nítjándu öld. Rætur marxismans eru nokkrar, og greinar hans sömuleiðis.

Rætur marxismans[breyta | breyta frumkóða]

Að eigin sögn sótti Karl Marx hugmyndir sínar aðallega úr þrem áttum. Þær voru:

„Enska“ hagfræðihliðin[breyta | breyta frumkóða]

Pólitísk hagfræði, sem sækir einkum mikið til enska hagfræðingsins David Ricardo. Hún fjallar um framleiðslutengsl, auðmagn, gildisauka og samþjöppun eigna;

„Frönsku“ stjórnmálin[breyta | breyta frumkóða]

Sósíalismi, sem sækir mikið til franskra brautryðjenda (svo sem Henri de Saint-Simon, Pierre-Joseph Proudhon og Louis Blanc). Hann snýst um stéttabaráttu og stefnir að valdatöku verkalýðsins í byltingu, þar á eftir alræði öreiganna og, í fyllingu tímans, stéttlausu þjóðfélagi;

„Þýska“ heimspekin[breyta | breyta frumkóða]

Díalektísk efnishyggja, sem Marx setti saman úr díalektík að hætti Hegels og efnishyggju að hætti Feuerbachs. Hún fjallar um áhrif náttúrulegra fyrirbæra hvert á annað og að hið efnislega eða hlutlæga sé undirstaða hins andlega eða huglæga. Hliðargrein díalektískrar efnishyggju er söguleg efnishyggja

Helstu rit[breyta | breyta frumkóða]

Karl Marx og Friedrich Engels skrifuðu fjölda bóka og greina, og ritsafn þeirra nemur tugum binda. Sum skrifin hafa eðlilega haft meiri áhrif en önnur, og eru nokkrar áhrifamestu bækurnar þessar: Kommúnistaávarpið, Auðmagnið, Díalektík náttúrunnar, Anti-Dühring, Uppruni fjölskyldunnar, einkaeignarinnar og ríkisins, Átjándi Brumaire Loðvíks Napóleons og Þýska hugmyndafræðin.

Greinar marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Fljótlega eftir að Marx og Engels voru látnir, fór fylgismenn þeirra að greina á um hver hin rétta túlkun pólitísks marxisma væri. Annað alþjóðasambandið gerðist í fyrstu fráhverft beinni byltingu, en áleit að ná mætti sama árangri með baráttu á þingi og í öðrum borgaralegum stofnunum. Það klofnaði þegar byltingarsinnar sögðu skilið við það á árum Fyrri heimsstyrjaldar, vegna afstöðu til stríðsins og byltingarinnar í Rússlandi. Lenín tók upp merki byltingarsinnaðs marxisma og jók við kenningar Marx, meðal annars með kenningunni um heimsvaldastefnu, í samnefndu riti sínu. Eftir dauða Leníns urðu Jósef Stalín og Lev Trotskíj leiðandi hvor í sínum hópi, þar sem aðal bitbeinið var hvort Stalín og bolsévíkar væru á réttri leið um stjórn Sovétríkjanna. Enn klofnaði hreyfingin þegar vinslit urðu með Stalín og Tító og kuldi milli Stalíns og Maós, og eftir að Níkíta Khrústsjov hélt leyniræðu sína og uppskar fyrir vikið fordæmingu Maós og Envers Hoxha, sem einnig urðu ósáttir. Ástæður þessara vinslita voru oftast pólitískar, en hugmyndafræðin fylgdi þeim (sem rímar við þá skoðun díalektískrar efnishyggju að hið hlutlæga sé grundvöllur hins huglæga...).

Marxísk fræði hafa haft mikil áhrif á önnur svið en bein opinber stjórnmál. Má þar einkum nefna söguskoðunina, sem markar söguspeki margra sagnfræðinga, og heimspekina, sem styður lífsviðhorf efnishyggjumanna. Þá eru marxísk áhrif (mis)sterk innan margra annarra fræðigreina, til dæmis bókmenntafræði, kynjafræði, hagfræði og auðvitað stjórnmálafræði.

Gagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Þar sem marxismi setur fram harða og byltingarsinnaða gagnrýni á ríkjandi skipulag hagkerfisins og samfélagsins, hefur hann mætt mótspyrnu frá fyrstu tíð og er mjög umdeildur enn í dag. Gagnrýnin kemur bæði anarkistum, íhaldsmönnum, frjálshyggjumönnum, sósíaldemókrötum, trúuðum og fleirum.

Anarkísk gagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Anarkistar gagnrýna marxista aðallega fyrir að boða að verkalýðurinn eigi að taka völdin í samfélaginu, frekar en að valdabygging samfélagsins verði einfaldlega leyst upp eða lögð niður. Báðar stefnur eru samdóma um að stefna að stéttlausu samfélagi, en anarkistar hafna því að alræði öreiganna (sósíalisminn) sé óhjákvæmilegt millistig. Saka þeir marxista oft um stjórnlyndi, sem þeir álíta að hafi einkennt þær ríkisstjórnir sem hingað til hafa kennt sig við marxisma. Marxista greinir á um umræddar ríkisstjórnir: Sumir telja þær hafa gert það sem var nauðsynlegt, aðrir að þær hafi ekki haft sósíalískt eða marxískt inntak í alvörunni, enn aðrir að þær hafi spillst vegna ýmissa innri og ytri kringumstæðna.

Íhaldssöm gagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Íhaldsmenn gagnrýna einkum að marxistar vilji afnema gömul og gróin gildi og samfélagslegar stofnanir og festi sem þeir telja vera nauðsynleg eða, í það minnsta, til bóta fyrir samfélagið. Þau festi sem marxistar telja að þurfi að hverfa úr sögunni, álíta þeir að séu stofnanavædd forréttindi ríkjandi stéttar, til dæmis ríkisvaldið, kirkjan, einkaeignarrétturinn og fjölskyldan í þeirri mynd sem þessar samfélagsstofnanir eru nú.

Frjálshyggjugagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Frjálshyggjumenn gagnrýna marxista bæði fyrir að boða afnám kapítalismans, sem þeir telja að sé mannkyninu til hagsbóta, og fyrir stjórnlyndi, með svipuðum rökum og anarkistar.

Sósíaldemókratísk gagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Jafnaðarmenn gagnrýna marxista fyrir að telja byltingu nauðsynlega, og álíta sjálfir að hægt sé að sætta kapítalískt hagkerfi við hag almennings og þær sættir geri byltingu óþarfa og byltingarstefnu því óþarfa öfgastefnu. Margir marxistar telja hins vegar að byltingarógn hafi gert jafnaðarstefnu að skárri kosti í augum ríkjandi stéttar, sem hafi keypt frið við vinnandi stéttir Vesturlanda með arði af heimsvaldastefnu í öðrum heimshlutum. Velferðarþjóðfélag, þar sem það er við lýði, sé tímabundið millibilsástand, og að fyrr eða síðar slái aftur í brýnu milli eignastéttarinnar og vinnandi stétta.

Trúarleg gagnrýni á marxisma[breyta | breyta frumkóða]

Trúarhreyfingar gagnrýna marxisma einkum fyrir þá ströngu efnishyggju sem hann byggist meðal annars á. Fólk sem trúir á æðri máttarvöld eða önnur yfirnáttúrleg öfl fælist heimsmynd sem hafnar slíku, og telur hana ekki vita á gott.

Tengt efni[breyta | breyta frumkóða]

Bókmenntir[breyta | breyta frumkóða]

Tenglar[breyta | breyta frumkóða]