Kayapo-fólkið

Kayapo-fólkið er 9.000 manna (2013) Gê-talandi örþjóð frumbyggja sem býr í regnskógum Mið-Brasilíu við Xingu ána, eina af stærri þverám Amazon-fljóts. Það býr í fjórtán sjálfstæðum samfélögum. Svæðið sem því tilheyrir er á stærð við Skotland og er blanda af skóglendi og grassléttum.

Öflun frumþarfa er mikilvægur þáttur í tilvist Kayapo-fólksins en hún hefur mikla félagslega þýðingu fyrir það. Þannig sér það tengingu milli öflun frumþarfa og æxlunnar. Með öðrum orðum er aðlögun þeirra að umhverfinu og öflun nauðþurfta samofin á flókin hátt við æxlunaratferlið. Það trúir á orku náttúrunnar, innvortis náttúrulegan kjarna manna og að blöndun náttúrulegrar orku við félagslega þáttinn geri samfélaginu kleift að vera til og endurnýja sig.

Kayapo-fólkið á sér sterk menningarleg sérkenni sem hafa þó tekið breytingum á undanförnum árum með auknum alþjóðlegum umsvifum. Það er þekkt fyrir höfuðbúnað sinn og hvernig það málar líkama og andlit. Þessi líkamlega meðhöndlun er hluti af flóknu merkingarkerfi sem vísar til líkamlegrar líðan og stöðu fólks í lífinu. Þannig táknar sídd hársins eitthvað ákveðið á hverju aldursstigi. Til dæmis á fullorðinsárum merkir sítt hár að maður sé kynferðislega virkur, á meðan stutt táknar hið gangstæða, eins og að vera með barn á brjósti og stunda því ekki kynlíf eða vegna dauða maka eða barns. Kayapo-fólkið leggur mikla áherslu á táknræna og félagslega framkomu og virðist náttúan ávallt vera hluti af túlkunarferlinu.

Samskipti við umheiminn

Samskipti Kayapo-fólksins við brasilískt samfélag hafur staðið yfir í um 150 ár og hefur sambúð þeirra oftar en ekki einkennst af slitróttum og ofbeldisfullum erjum. Samfélag þeirra hefur tekið mörgum breytingum á þessum árum, frá því að vera ræningjasamfélag háð þýfi frá brasilískum landnemabyggðum, í að eiga verðmætar gullnámur og ráða yfir gríðarlegu magni af mahónívið.

En saga þeirra er er ekki svo einföld. Kayapo-fólkið hefur umborið áform stjórnvalda í Brasilíu frá 1920 en markmið stjórnvalda var að skapa einsleitt þjóðfélag með því að knýja frumbyggja til aðlögunar að samfélagi annarra Brasilíumanna. Kayapo-fólkinu var komið í vinnu og hlutfall vinnandi frumbyggja jókst stöðugt á 6. og 7. áratugnum og um leið, áhrifin á samfélagsgerð þeirra. Um svipað leiti hóf hluti Kayapo-fólksins að flytja sig um set, en því var úthlutað verndarsvæði af stjórnvöldum í Brasilíu sem vernda átti þau fyrir áhrifum frá evrópsku og brasilísku landnámi.

En upp úr 1960 jókst ágangur brasilískra stjórnvalda og landnema inn á verndarsvæði Kayapo-fólksins. Bygging hraðbrautar þvert yfir verndarsvæðið hafði í för með sér aukna umferð og uppgötvun gullnáma inn á verndarsvæðinu leiddi til kvikasilfurmengunar í aðalfiskveiðiá Kayapo-fólksins og losun geislavirks úrgangs frá krabbameinsleitarstöð olli tugum dauðsfalla meðal þess.

Vatnasvæði Amazon-fljóts.

Sögusagnir þess efnis að stjórnvöld í Brasilíu hyggðust byggja röð af vatnsorkustíflum, með fram Xingu ánni og þverám hennar, komust á kreik og vissi Kayapo-fólkið að afleiðingar slíkra framkvæmda yrðu skelfilegar fyrir þá, þar sem stór hluti landssvæðis þeirra færi undir vatn. Framkvæmdirnar áttu að vera fjármagnaðar af Alþjóðabankanum. Kayapo-fólkið varð frá sér numið af reiði í garð stjórvalda fyrir að bera ekki fyrirhugaðar aðgerðir undir sig og hundsa þar með pólitískan og lagalegan rétt þeirra. Stjórnvöld komu á ákvæði í lögum sem hefur gengið undir nafninu Catch 22. Ákvæðið innihélt endurskilgreiningu á frumbyggjum sem í stuttu máli meinaði þeim aðgang að réttarkefinu.

Aðstæður kölluðu á breytingar og andspyrna hófst með vopnuðum árásum Kayapo-fólksins á landnema sem stóðu yfir í 15 ár. Auk vopnaðrar andspyrnu beitti það öðrum andspyrnuaðgerðum og höfðu árangur sem erfiði því að lokum yfirgáfu allir landnemar og námumenn verndarsvæðið. Áralaöng barátta þess gerði það að verkum að öllu ólöglegu skógarhöggi var hætt árið 1987 og áætlanir um losun geislavirks úrgangs aflögð. Í kjölfarið fauk Catch 22 klausan og Kayapo-fólkið komst yfir skýrslur frá Alþjóðabankanum sem sönnuðu fyrirhugaða stíflugerð stjórnvalda.

Skipulögð mótmæli 500 Kayapo manna fóru fram í borginni Belem, fyrir framan Höll réttlætis, stuttu síðar þar sem þau fordæmdu kúgun brasilískra stjórnvalda. En mótmælin urðu að engu þegar Kayapo fókið var hraktið burt á grundvelli klæðaburðar. Þá gerðu þeir gögnin frá Alþjóðabankanum opinber og vöktu þannig enn meiri athygli á fyrirhuguðu umhverfisslysi.

Alþjóðleg mótmæli í Altmira

Tónlistarmaðurinn Sting.

Tækniframfarir á 9. áratugnum buðu upp á fjölbreyttari framsetningarmöguleika málstaðar Kayapo-fólksins og aukið svigrúm til aðgerða gerði því kleift að tengja baráattumál sín við alþjóðlega umhverfisstefnu. Með einhverja kunnáttu í portúgölsku, lestri og skrift gat Kayapo-fólkið komið sér í samband við umheiminn með hjálp mannfræðinga, óháðra samtaka og stuðningshópa innfæddra. Saman skipulagði það alþjóðleg mótmæli sem halda átti í Altmira, þar sem fyrsta stíflan átti að rísa. Þangað áttu að koma fulltrúar brasilískra stjórnvalda, fulltrúar Alþjóðabankans, innlendir og alþjóðlegir fjölmiðlar auk umhverfissinna, mannréttindasinna, stuðningsmanna innfæddra og eins mikið af innfæddum og mögulegt væri. Kayapo-fólkið gerði sér grein fyrir því að árangur samkomunnar væri bundinn því hversu mikla athygli hún fengi hjá fjölmiðlum og þar af leiðandi almenningi. Þannig kom Kayapo-fólkið á fót auglýsingarherferð um heim allan í lok ársins 1988 þar sem mótmælin í Altmira og málstaður þess var kynntur.

Frá 19. – 24. febrúar árið 1989 söfnuðust saman við árbæinn Altmira 600 Amazonbúar og jafn margir alþjóðlegir fjölmiðlamenn, ljósmyndarar, heimildamyndagerðarmenn, brasilískir og erlendir pólitíkusar og fulltrúar óháðra samtaka. Allt gekk eins og í sögu, Sting kom, Jóhannes Páll páfi II sendi skeyti og Altmira samkoman vakti heimsathygli. Stuttu síðar hætti Alþjóðabankinn við lánveitingu til stíflugerðarinnar og árið 1992 var sigur í höfn hjá Kayapo-fólkinu þegar öllum áformum um framkvæmdir var hætt og verndarsvæðunum var fjölgað úr tveimur í þrjú. Þannig sigraði Kayapo-fólkið áralanga baráttu sína fyrir eigin velferð og það gegn öllum líkum.

Það sem gerði Kayapoum kleift að fanga áhuga umheimsins á baráttumálum sínum voru fyrst og fremst nútímalegur fréttaflutningur og upplýst fjölmiðlun. Án fjölþjóðlegra samskipta hefði líklega aldrei komið til þessa. Áberandi sviðsetning menningar þeirra hefur einnig skipt sköpum. Meðvituð notkun þeirra á orðum eins og „menning“ og „uppruni“ í samskiptum sínum við hina ýmsu ráðamenn síðustu ár hefur kannski aukið þrýsting á Kayapo-fólkið að viðhalda sérstöðu sinni um ókomna tíð.

Framtíðin

En þrátt fyrir sigur Kayapo-fólksins gegn ágangi brasilískra stjórnvalda hefur ekki allt gengið slyndralaust fyrir sig í framhaldinu því enn eru Kayapoleiðtogar að semja ólöglega við skógarhöggs- og námumenn. Þessir samningar hafa fært umræddum leiðtogunum glás af peningum, gulli og alls kyns góssi á borð við flugvélar, vélknúin farartæki og hús í vestrænum stíl. Ekkert virðist geta stöðvað leiðtogana hvað þetta varðar.

Kayapo-fólkið hefur haldið því fram að það séu knúið óbeint til samninga um náttúruauðlindir sínar af stjórnvöldum. Því til rökstuðnings benda þau á að mörg timbur- og námufyrirtæki með starfsemi á verndarsvæðunum bjóði upp á heilbrigðisþjónustu, nokkuð sem brasilísk stjórvöld hafa vanrækt að mestu. En skógarhöggið er kannski ekki það sem ber að hafa mestar áhyggjur af því kvikasilfursmengun sem námugröfturinn hefur í för með sér hefur ekki aðeins mengað árnar heldur mælist óhóflegt kvikasilfursmagn í blóði margra Kayapo manna.

Auðvitað á þetta ekki við um allt Kayapo-fólkið því flestum er ekki það vald gefið að stjórna þorpum. Hvort sem Kayapo-fólkið er álitið eins frumstætt og aðrir innfæddir sem búa innan verndasvæðisins, er það meðvitað um stöðu sína og þeim skortir ekki kímni yfir stöðunni. Oft spaugast það sín á milli og segir að einhver sé ekki lengur Kayapomaður vegna þess að sá hinn sami getur hvorki sofið án teppis né gengið án skófatnaðar.

Heimildir

• Moffett, M., „Kayapo Indians Lose Their 'Green' Image: Former Heroes of Amazon Succumb to Lure of Profit“, Wall Street Journal (Eastern edition) (desember, 1994): A.6.
• Oakdale, S., „The culture-conscious Brazilian Indian: Representing and reworking Indianness in Kayapi political discourse“, American Ethnologist 31 (1) (2004): 60-75.
• Turner, T., „Social Body and Embodied Subject: Bodiliness, Subjectivity, and Sociality among the Kayapo“, Current Anthropology 10 (2) (1995): 143-170.
• Turner, T., „The Kayapo Resistance“. Í James Spradley og David W. McCurdy (ritstj.), Conformity and Conflict: Readings in Cultural Anthropology (11. útgáfa) (Boston, MA: Allyn and Bacon, 2003): 387-404.