Skuggi (eyðibýli)

Skuggi er eyðibýli í landi Staðartungu í Hörgárdal. Þar hefur staðið yfir fornleifauppgröftur frá 2008 sem er hluti af Gásir Hinterlands Project.

Staðsetning og saga

Bæjarstæði Skugga er neðst í fjallshlíð, hátt yfir Hörgá, í um 170 metra hæð yfir sjávarmáli. Það er um 2 km sunnan við Staðartungu og er í landi þeirrar jarðar. Rústanna er fyrst getið í örnefnalýsingum Staðartungu frá 20. öld en örnefnið Skuggagata kemur fyrir í sölubréfi frá 1396 þar sem lýst er skógarítaki á þessum stað. Það bendir til að nafnið sé fornt og að Skuggi hafi tilheyrt Staðartungu a.m.k. frá 14. öld.

Vettvangsrannsóknir

Rústirnar á Skugga voru skráðar 2005 en staðurinn var síðan valinn til frekari rannsókna sem hluti af verkefninu Gásir Hinterlands Project. Það verkefni miðar að því að rannsaka áhrif kaupskipahafnarinnar á Gásum á efnahag og samfélag sveitanna í kring. Árið 2008 var borað í kringum bæjarstæðið og grafinn könnunarskurður sem leiddi í ljós öskuhaug með miklum og vel varðveittum mannvistarleifum. Umfangsmeiri uppgröftur var gerður í öskuhauginn árið eftir, en 2013 var opnað stærra svæði og grafin fram lítil bygging frá víkingaöld.

Tímasetning

Stærsti hluti öskuhaugsins á Skugga var undir gjóskulagi frá 1104 en þunnt mannvistarlag var ofan á gjóskunni en undir gjósku frá 1300. Þetta bendir til að bærinn hafi farið í eyði á 12. öld og styðja það fjórar geislakolsaldursgreiningar sem gefa niðurstöður á bilinu 890 til 1208 e.Kr. Búskapur hefur örugglega hafist á Skugga á 10. öld og mögulega í lok þeirrar 9.

Forngripir

Gripasafnið frá Skugga er lítið og fábreytt eins og algengt er á íslenskum uppgraftarstöðum frá víkingaöld. Mest var um járngjall og járngripi ýmiskonar (naglar, hnífar ofl), en líka beinprjónar, bronshlutir og slitrur af leðri og ullarklæðum. Þrjú brýni frá Eidsborg í Noregi eru meðal fundanna og deigla sem gæti bent til smíði úr góðmálmum. Óvenjulegastar eru tvær glerperlur en önnur þeirra er málmhúðuð og talin framleidd við austurhluta Miðjarðarhafs.

Dýrabein

Markmið rannsóknanna á Skugga voru fyrst og fremst að rannsaka dýrabeinin úr öskuhaugnum til að varpa ljósi á efnahag og félagslega stöðu bæjarins. Beinin sýna að á Skugga var stundaður hefðbundinn búskapur með kýr, kindur, geitur og svín. Hlutfall svína var lágt en stöðugt allan tímann sem búið var á Skugga en geiturnar hverfa undir lok búsetunnar á 12. öld. Hlutfall kinda miðað við nautgripi er hærra en meðaltal íslenskra bæja á víkingaöld og telja rannsakendur að það tengist lágri félagslegri stöðu: að kotbýli eins og Skuggi hafi haft fleiri kindur en kýr og að sauðfjárræktin hafi að stórum hluta miðast við að framleiða ull. Greinileg aukning í þá átt sést í beinasafninu: til að byrja með er flestum kindunum slátrað á fyrsta ári en þegar kemur fram á 11. öld er æ stærra hlutfall þeirra látið lifa lengur en 2 ár.

Þó Skuggi sé meir en 20 km inni í landi skipti sjávarfang miklu máli fyrir fólkið sem þar bjó. Auk selbeina í litlu magni eru fiskbein úr þorski, ýsu, keilu, ufsa og lúðu meir en 20% af beinasafninu eftir seinni hluta 10. aldar. Fólkið á Skugga hefur því haft aðgang að sjó, en hinsvegar vakti athygli að engin bein fundust úr silungi eða rjúpu og er þó auðvelt að veiða þessar tegundir í næsta nágrenni Skugga. Eitt hið óvenjulegasta við beinasafnið frá Skugga var hátt hlutfall beina úr hrafni, sum þeirra brotin eins og kjötsins hafi verið neytt.

Túlkun

Uppgraftargögnin hafa verið túlkuð þannig að Skuggi hafi verið smábýli, ef til vill í sama flokki og Sveigakot í Mývatnssveit. Takmarkaður aðgangur að veiðiskap og áhersla á framleiðslu ullar sem hentaði til að greiða leigu gæti bent til að býlið hafi frá upphafi verið hjáleiga eða á einhvern hátt undirsett öðrum bæ, líklegast Staðartungu (vegna nálægðar og seinni tengsla). Þó fólkið í Skugga hafi örugglega verið fátækt á þess tíma mælikvarða sýnir glerperlan frá suðurlöndum að það hefur ekki verið með öllu tengslalaust. Fátæktin ein og sér skýrir heldur ekki af hverju býlið lagðist í eyði. Mörg býli í sama stærðarflokki voru að leggast af á þessum tíma sem bendir til að eyðingin tengist almennum breytingum í hagkerfi landsins. Bent hefur verið á að skammt sunnan við bæjarstæði Skugga eru leifar mikilla beitarhúsa sem kölluð eru Klausturhús. Nafnið kemur til af því að á seinni öldum tilheyrði Staðartunga Möðruvallaklaustri en vera má að beitarhúsin hafi tekið við hlutverki Skugga: að í stað þess að láta eina fjölskyldu hokra með nokkrar kindur í úthögum hafi verið látið duga að láta smalamann sjá um kindurnar.