Járnbrautarbólan í Bretlandi

Járnbrautarbólan í Bretlandi var efnahagsbóla sem átti sér stað í Bretlandi á fjórða áratug 19. aldar. Hún fól í sér ákveðið æði sem skapaðist í kringum lagningu járnbrautateina þvert og endilangt um Bretland þar sem fólk hópaðist til við að versla hlutabréf í fyrirtækjum í járnbrautariðnaði. Rétt eins og internetbólan sem átti sér stað í lok 20. aldar, var breska járnbrautar bólan afleiðing af oftrú gagnvart viðskiptatækifærum í þeirri nýsköpun sem járnbrautir voru á þessum tíma. Þó að járnbrautalestir séu nú partur af daglegu lífi fólks víða um heim, voru þær eitt sinn rétt eins byltingakenndar eins og internetið þegar það fór í loftið. Á meðan hlutabréf í járnbrautarfyrirtækjum óx og náði nýjum hæðum á hlutabréfamarkaði, byggðust upp þúsundir kílómetra af lestarteinum þannig að um offjárfestingu var að ræða. Þegar járnbrautarbólan loks sprakk fóru mörg fyrirtæki sem fjárfest höfðu í þessum brautarteinum á hausinn, hlutabréf í fyrirtækjunum hrundi og fjárfestar töpuðu gríðarlega háum fjárhæðum.

Iðnbyltingin í Bretlandi var komin vel á veg á 4. áratug nítjándu aldar og vegna þess hversu hröð þróun átti sér stað í henni var þörfin fyrir hraðvirkari flutningsmáta ríkari en áður. Flytja þurfti mikið magn af kolum, járni og öðrum hráefnum. Landið var rísandi og hagvöxtur talsverður og þar sem slíkar aðstæður voru uppi, buðu hestvagnar og flutningar á ám og vötnum ekki upp á þann hraða sem sífellt meir var sóst eftir. Það var svo árið 1830 sem að fyrstu járnbrautateinarnir voru teknir í notkun. Það var leið milli iðnaðarborganna Liverpool og Manchester.

Bóluskeiðið

Samdráttarskeið átti sér stað seint á þriðja áratug nítjándu aldar og snemma á fjórða áratug. Háir vextir og mótmæli gagnvart lagningu járnbrautateina dró tímabundið úr þróun í járnbrautaiðnaði. Iðnrekenda og fjárfestar leituðu meir í átt að fjárfesta í sveigjanlegum ríkisskuldabréfum í stað þess að fjárfesta í verkefnum tengdum járnbrautum. Skömmu eftir að Englandsbanki lækkaði vexti til að örva efnahagslífið um miðjan fjórða áratug nítjándu aldar, fór efnahagslífið í Bretlandi í mikin uppgang, knúin áfram af framleiðslu atvinnugreinum. Járnbrautir vöktu áhuga fjárfesta á ný þökk sé hækkandi gengi hlutabréfa og verð og vaxandi kröfur um flutning á farþegum og farmi með lestum jókst.

Á fjórða áratug var afar frjósamt umhverfi fyrir markaðinn í Bretlandi og bólumyndun á hlutabréfamarkaðinn fór að taka á sig mynd. Iðnbyltingin leiddi til aukningar á fjölda fólks í miðstétt og auðugum heimilum tók að fjölga. Nýjum verkefnum fyrirtækja, þar á meðal járnbrautarfyrirtækja, gátu nú aukið fjármagn frá tiltölulega vel menntuðum fjárfestum í stað eingöngu að treysta á fé banka, auðugra aðalsmanna og iðnrekenda, sem þeir höfðu gert í fortíðinni. Það má með sanni segja að upphaf járnbrautar bólunnar hafi í raun hafist árið 1925 þegar ríkisstjórn Bretlands ákvað að afnema Bólulögin svokölluð sem sett voru árið 1720 eftir Suðursjávarbóluna svokölluðu. Þessi lög voru hönnuð til þess koma böndum yfir nýjan iðnað og lágmarka skaða fjármagnseigenda. Aðeins máttu eiga hlutabréf í fyrirtækjum að hámarki fimm mismunandi aðilar. Afnám laganna gerð því almenningi einnig kleift að fjárfesta í hlutabréfum með mun ríkulegri hætti en áður og leyfði einnig fyrirtækjum að kynna sig mun frekar fyrir mögulegum fjárfestum í gegnum miðla.

Járnbrautarfyrirtæki urðu sum mjög aðgangshörð í að kynna sig og eigin hlutabréfum sem þeir lýst sem nánast áhættulaus fjárfesting. Til þess að frekari tæla fjárfesta, buðu járnbrautarfyrirtæki upp á kynningar tilboð á birgðir af þeim þar sem þeir leyfðu fjárfestum að kaupa hluti þeirra með aðeins 10% innborgun, en félagið hélt sér rétt til að kalla eftir hinum 90% á hverjum tíma. Fjárfestar urðu fljótt hrifnir af vaxtarmöguleika járnbrautarfyrirtækja. Breska ríkisstjórnin stundað nánast laissez-faire nálgun í átt að stjórnun og þróun járnbrauta. Þó fyrirtæki þurftu að leggja fram frumvarp á Alþingi um viðurkenningu á nýjum járnbrautalínum, voru engin takmörk á fjölda fyrirtækja í járnbrautariðnaði og næstum allir gátu myndað járnbrautarfyrirtæki og lagt fram frumvarp til Alþingis um lagningu þeirra. Fjárhagslegir hagsmunir af járnbrautarlínum var ekki skilyrði fyrir samþykki þingsins og flestir lög var samþykkt vegna þess að margir þingmenn höfðu mikið fjárfest í fyrirtækjum í járnbrautariðnaði með eftirfarandi hagsmunaárekstrum. Það voru því engar hömlur lengur eftir og markaðurinn var nánast stjórnlaus.

Hlutabréf í járnbrautarfyrirtækjum hélt áfram að hækka og fjárfestar urðu sífellt meira uppteknir af greininni. Margar miðstéttar fjölskyldur fjárfestu öllum sparnaði sínum, slík var oftrúin. Mikið magn af fjármagni sem var nú í boði fyrir járnbrautarfyrirtæki gerði það að verkum að fyrirtækin fóru að taka mun meiri áhættu og dirfskan jókst. Óhagkvæmar og oft sviksamlegar áætlanir tóku að myndast. Með hámarki járnbrautarbólunnar árið 1845 og 1846, voru járnbrautarfyrirtæki sífellt að myndast og margar fyrirhugaðar áætlanir eins og „beinar“ járnbrautalínur sem voru beint lagðar yfir sveitir í Bretlandi. Á þessum tímapunkti, vildi næstum hver einasti bær eigin járnbraut og árið 1846 voru 272 lög af Alþingi samþykkt í þeim tilgangi að fela nýjum félögum járnbrautarleyfi, sem lögðu samtals 15.300 km af nýjum línum. Frá 1844-1846, tvöfaldaðist vísitala í járnbrautarfyrirtækjum um það bil sem íhugandi oflæti greip um sig. Það sem á eftir kom átti eftir að hafa skelfilegar afleiðingar.

Hrunið

Árið 1845, byrjaði Englandsbanki með mikið aðhald í peningastefnu sinni með því að hækka vexti, sem hafði tilhneigingu til að draga úr efnahagslegum bólum þar sem fjármagn var ekki lengur eins ódýrt og það var áður. Hærri sveigjanleg skuldabréf urðu meira aðlaðandi fyrir fjárfesta aftur. Skömmu síðar, árið 1846, er járnbrautar vísitalan náði hámarki, fór hún að falla hratt vegna blöndu af hærri vöxtum og minni trú fjárfesta á að framkvæmdir í járnbrautum væru ekki eins arðbærar og jafnvel eins hagkvæmar og menn vildu láta vera af. Hlutabréf í járnbrautarfyrirtækjum héldu áfram að hrapa um 50% 1846-1850, sem varð til þess að auka á að kallað var eftir hinum 90% af því fé sem þeir höfðu lánað fjárfestum sem hluti af kynningar tilboði þeirra. Millistéttin og auðugir fjárfestar sem höfðu fjárfest sparnaði sínum í hlutabréfum járnbrautariðnaði lentu í skelfilegum aðstæðum og fjármagn þeirra tapað með öllu loks þegar bólan tók að springa.

Þegar Járnbrautar bólan loks sprakk varð mönnum ljóst að viðfangsmikil svik og slæleg vinnubrögð við áætlanagerð gerði það að verkum að bylgja gjaldþrota átti sér stað og metnaðarfullar áætlanir um lagningu teina voru frestað að hætt við. Nærri þriðjungur þeirra áætlana sem leyfi var komið fyrir frá Alþingi voru aldrei byggðar. Þróun í járnbrautariðnaði hægðist mjög og árin eftir að járnbrautarbólan sprakk voru aðeins reistar nýjar járnbrautarlínur af stærri fyrirtækjum í járnbrautariðnaði sem stóðu af sér versta hjallann af hruninu. Þróun í járnbrautariðnaði hélt þó áfram á fimmta og sjötta áratug nítjándu aldar en þó hvergi nærri eins mikið og á bóluskeiðinu sjálfu á fjórða áratug nítjándu aldar.

Áhrifin

Ólíkt flestum bólum, þar sem lítið er um gildi og tilhneigingu til að halda áfram eftir að bólan birtist (til dæmis hollensku túlípanabólunni), hjálpaði járnbrautarbólan til við að örva þróun járnbrauta kerfisins í Bretlandi, sem varð einn af þeim háþróaðustu í heiminum. Í þessu sambandi er járnbrautarbólan í Bretlandi oft miðað við fjarskiptabólunu í lok tuttugustu aldar, þar sem mikið magn af fjarskiptatækni og samskiptabúnaði var lagt um allan heim, þar á meðal djúpt undir sjó. Þótt að fjarskipta bólann hafi sprungið, fór henni að baki dýrmæt fjarskipti uppbygging svipað því þegar járnbrautarbólan skildi að baki dýrmæta samgöngu innviði. Á árunum milli 1844 og 1846 voru 6.220 kílómetrar af járnbrautarteinum reistir, sem enn er mikilvægur hluti af öllum ellefu þúsund km sem nú eru fyrir hendi í Bretlandi. Margar leiðir sem mistókst eftir að járnbrautar bólan sprakk urðu á endanum hagkvæmar og arðbærar eftir að þær voru keyptar af stórum og vel reknum járnbrautarfyrirtækjum.

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Railway mania“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 1. apríl 2013.