Ólafur Jónsson, ráðunautur

Ólafur Björgvin Jónsson (23. mars 1895 – 16. desember 1980) var íslenskur náttúrufræðingur, landbúnaðarráðunautur og rithöfundur.

Æviágrip

Ólafur fæddist að Freyshólum á Fljótsdalshéraði 23. mars 1895 en lést á Akureyri 16. desember 1980. Foreldrar hans hétu Jón Ólafsson og Hólmfríður Guðmundsdóttir. Hann réðst til náms við Búnaðarskólann á Hvanneyri og fór svo á Landbúnaðarháskólann í Kaupmannahöfn. Þaðan lauk hann prófi 1924. Sama ár var hann ráðinn framkvæmdastjóri Ræktunarfélags Norðurlands og settist að í Gróðrarstöðinni á Akureyri. Árið 1949 lét hann af störfum í Gróðrarstöðinni og gerðist jarðræktarráðunautur hjá Búnaðarsambandi Eyjafjarðar og síðar (1955) ráðunautur hjá Sambandi nautgriparæktarfélaganna þar. Þar vann hann til 1965 er hann varð sjötugur. Auk þessara starfa stundaði hann jafnan rannsóknir á öðrum sviðum í frístundum sínum og sinnti skáldskap.

Búfræðingurinn

Gróðrarstöðin á Akureyri hafði verið starfrækt frá 1903 og þar voru stundaðar ýmsar ræktunartilraunir, einkum á sviði skógræktar og garðyrkju. Í höndum Ólafs breyttist stöðin í alhliða tilraunastöð í jarðyrkju. Ólafur birti reglubundið niðurstöður tilraunanna í Ársriti Ræktunarfélagsins, sem hann ritstýrði og skrifaði raunar oft að miklu leyti sjálfur. Eftir að hann sagði starfi sínu í Gróðrarstöðinni lausu hóf hann útgáfu á Handbók bænda og var ritstjóri hennar á árabilinu 1950-1960 en bókin kom út árlega.

Jarðfræðingurinn

Ólafur ritaði margt um jarðfræði Íslands og ber þar hæst rit hans Ódáðahraun í þremur bindum (1945), Skriðuföll og snjóflóð í tveimur bindum (1957), Dyngjufjöll og Askja (1962) og Berghlaup (1976).

Ólafur ferðaðist um Ódáðahraun og Mývatnsöræfi hvert sumar á árunum 1937 til 1945 og vann skipulega að könnun á landslagi, jarðfræði og gosminjum. Jafnframt safnaði hann heimildum um þessi svæði. Afraksturinn varð ritverkið Ódáðahraun, sem kalla má sígilt rit á sínu sviði, prýtt teikningum Ólafs og ljósmyndum Eðvarðs Sigurgeirssonar, sem var ferðafélagi Ólafs í mörgum Ódáðahraunsferðum.

Í Skriðuföllum og snjóflóðum rekur Ólafur meðal annars vendilega rannsóknir sínar á stórum forsögulegum skriðum og berghlaupum á Íslandi. Einnig segir hann frá og lýsir nokkrum stórskriðum erlendis. Annar hluti ritsins er síðan snjóflóðafræði og snjóflóðasaga landsins. Ritið er að miklu leyti ávöxtur af rækilegri heimildakönnun þar sem Ólafur fór í gegnum annála, tímarit og blöð og skrifaði upp úr þeim allt sem laut að skriðum og snjóflóðum. Auk þess talaði hann við fólk sem mundi eftir slíkum atburðum og fór um landið og kannaði verksummerki. Ólafur tók sér tveggja ára frí frá sínum föstu störfum til að sinna þessu viðamikla rannsóknarverkefni og ritum bókanna. Ólafur kallaði fræðigrein sína ofanfallafræði og á því sviði var hann bæði brautryðjandi og frumkvöðull hérlendis.

Dyngjufjöll og Askja er lítil bók sem gefin var út árið 1962, skömmu eftir gosið í Vikraborgum í Öskju. Þá hafði vaknað mikill áhugi á Öskju, eðli hennar og eldgosasögu. Fáir þekktu betur til í Dyngjufjöllum og Öskju en Ólafur eða voru betur fallnir til að svala fróðleiksfýsn landsmanna um þessar fáförnu öræfaslóðir. Þess má til gamans geta að Ólafsgígar við Öskjuvatn eru nefndir eftir Ólafi.

Síðasta stóra vísindarit Ólafs Jónssonar var Berghlaup, sem kom út 1976. Í Skriðuföllum og snjóflóðum hafði hann fjallað nokkuð um „forn framhlaup“ úr fjöllum, sem hann nefndi svo, því langflest þeirra höfðu orðið á forsögulegum tíma. Eftir 1957 einbeitti hann sér að rannsóknum á þessum miklu skriðum, sem hann gaf íslenska fræðiheitið berghlaup. Hann fór vítt og breitt um landið, skoðaði hlaupin og gerði ýmsar athuganir, mældi fallhæð og hlauphorn, skoðaði berggerð, áætlaði flatarmál og rúmmál. Hann lagði líka mat á aldur þeirra og beitti þá meðal annars gjóskulagaathugunum. Hann grennslaðist fyrir um örnefni, lýsti hlaupunum, teiknaði langsnið og tók ljósmyndir. Upphaflega ætlaði Ólafur sér að gera heildarúttekt á öllum meiriháttar berghlaupum landsins en honum entist ekki starfsþrek til þess enda orðinn sextugur þegar verkið hófst. Þó náði hann að lýsa yfir 200 hlaupum í máli og myndum. Bókin var gefin út af Ræktunarsambandi Norðurlands á áttræðisafmæli hans 1975.

Skáldið og rithöfundurinn

Ólafur Jónsson var mikilvirkur rithöfundur því auk þeirra bóka og rita sem að framan eru talin sendi hann frá sér skáldsöguna Öræfaglettur 1947 og á sama ári ljóðabókina Fjöllin blá. Árið 1978 komu svo út nokkrar frásagnir og smásögur í bókinni Strípl. Stíll Ólafs einkennist af náttúrurómantík eins og kannski vænta má frá miklum náttúruskoðara. Æviminningar Ólafs komu út í tveimur bindum á árunum 1971-2 og báru heitið Á tveimur jafnfljótum. Nafnið vísar til hinna miklu ferðalaga um Ódáðahraun auk gönguferða um skriður og berghlaup landsins.

Þegar bækurnar Skriðuföll og snjóflóð komu út 1957 ríkti nokkuð andvaraleysi gagnvart ofanföllum og víða hafði sprottið upp þéttbýli á snjóflóða- og skriðusvæðum. Útgáfa bókanna og málflutningur Ólafs breytti því ekki. Það var ekki fyrr en eftir hin mannskæðu snjóflóð í Neskaupstað 1974 og á Súðavík og Flateyri 1995 að menn sáu þá náttúruvá sem bjó í þessum fyrirbærum. Eftir það hafa skipulagsyfirvöld verið á verði gagnvart ofanföllunum og til að forðast endurtekin áföll og í þeirri viðleitni hafa bækur og skrif Ólafs verið ómetanleg.

Heimildir

Helgi Hallgrímsson 1995. Ólafur Jónsson frá Freyshólum – Aldarminning. Glettingur 1995, 40-41.

Ólafur Jónsson 1971-72. Á tveimur jafnfljótum. Minningaþættir. Prentsmiðjan Leiftur, Reykjavík

Ólafur Jónsson 1957. Skriðuföll og snjóflóð I og II. Prentsmiðjan Leiftur, Reykjavík

Ólafur Jónsson 1976. Berghlaup. Ræktunarfélag Norðurlands, Akureyri