Sósíalismi

Á fyrri hluta 20. aldar gengu allir jafnaðarmenn undir rauðum fánum, en nú er það merki aðallega bundið við sameignarsinna

Jafnaðarstefna eða sósíalismi er heiti á hugmyndafræði um ákveðið samfélags– og efnahagskerfi þar sem framleiðslutæki, jarðnæði og auðlindir eru í eigu samfélagsins og þar sem nýtingu þeirra er stjórnað með hag allra í samfélaginu fyrir brjósti. Hugmyndin er að slík skipan myndi útrýma mestmegnis efnahagslegu misrétti og stéttaskiptingu. Hugmyndafræðin mótaðist á 19. öld í andstöðu við kapítalisma. Jafnaðarmenn töldu, að þetta skipulag væri ómannúðlegt og óréttlátt. Fjármagnið drottnaði þar yfir vinnuaflinu öndvert við það, sem eðlilegt gæti talist. Snemma á 19. öld bættist við hugmyndin um að afnema algjörlega einkaeignarrétt. Hvernig stjórnun á kennilegu samfélagi sem slíku fer fram og hvernig slík skipan kemst á er deiluefni og fyrir vikið eru undirgreinar sósíalismans allmargar og þó nokkuð af skyldum hugmyndum.

Stjórnmálahreyfingar jafnaðarmanna

Þrjár öflugar stjórnmálahreyfingar hafa kennt sig við jafnaðarstefnu, ein við sameignarstefnu (e. communism), önnur við lýðræðisjafnaðarstefnu (e. democratic socialism).

Sameignarstefna

Sameignarstefna er sú skoðun, að tafarlaust beri að binda endi á misrétti og ójöfnuð kapítalismans, jafnvel þótt það kosti byltingu. Sameignarsinnar eða kommúnistar undir forystu Valdimars Leníns náðu völdum í Rússaveldi í byltingu 7. nóvember 1917 og héldu þeim til hausts 1991. Stofnuðu þeir Ráðstjórnarríkin. Með stuðningi Ráðstjórnarríkjanna tóku kommúnistar völd í flestum ríkjum Mið- og Austur-Evrópu eftir seinni heimsstyrjöld og stofnuðu svonefnd alþýðulýðveldi en hafa þar alls staðar misst völd (eða breyst úr kommúnistum í lýðræðisjafnaðarmenn). Kommúnistar sigruðu einnig undir forystu Maós Zedongs í borgarastríði í Kínaveldi 1949 og hafa haldið völdum þar síðan. Kommúnistar ráða einnig Norður-Kóreu, Kúbu og Víetnam. Helstu hugsuðir sameignarstefnu eru þeir Karl Marx og Vladimir Lenín.

Á Íslandi starfaði sérstakur kommúnistaflokkur 1930-1938 og átti aðild að alþjóðasambandi kommúnista (þriðja alþjóðasambandinu svokallaða), Komintern. Sameiningarflokkur alþýðu - Sósíalistaflokkurinn, sem stofnaður var 1938 með sameiningu kommúnistaflokksins og hluta Alþýðuflokksins og bauð síðast fram í þingkosningum í eigin nafni 1953, var líka mótaður af marxisma, enda höfðu kommúnistar þar tögl og hagldir, þótt flokkurinn væri ekki í Komintern.

Lýðræðisjafnaðarstefna

Lýðræðisjafnaðarstefna er sú skoðun, að jafnaðarmenn verði að starfa innan vébanda lýðræðis og virða almenn mannréttindi, þótt þeir reyni eftir megni að sníða galla af kapítalismanum. Markmið lýðræðisjafnaðarmanna hefur breyst. Í upphafi var það hið sama og kommúnista, að afnema séreign og samkeppni, en nú er það að tryggja afkomuöryggi fjöldans og réttlátari tekjuskiptingu en kapítalisminn geti. Sænskir jafnaðarmenn mótuðu í heimskreppunni hugmyndina um „folkhemmet“, þjóðarheimilið, þar sem föðurleg forsjá ríkisins skyldi vera í þágu alþýðu manna, en ekki yfirstéttarinnar einnar. Í Bretlandi setti William Beveridge lávarður fram svipaðar hugmyndir um víðtækar almannatryggingar (sem Otto von Bismarck hafði að vísu að nokkru leyti framkvæmt áður í Þýskalandi). Alþýðuflokkurinn, sem starfaði á Íslandi frá 1916 til 2000, kenndi sig við lýðræðisjafnaðarstefnu. Samfylkingin, sem stofnuð var árið 2000 með samruna Alþýðuflokks, Alþýðubandalagsins, Þjóðvaka og Kvennalista, starfar einnig í anda slíkrar jafnaðarstefnu. Samfylkingin á aðild að Alþjóðasambandi jafnaðarmanna eins og Alþýðuflokkurinn hafði áður gert.

Saga jafnaðarstefnunnar

Fyrstu jafnaðarmennirnir í nútímaskilningi eru venjulega taldir Saint-Simon markgreifi í Frakklandi og Robert Owen í Bretlandi. Á fyrri hluta 19. aldar gagnrýndu þeir báðir ójöfnuð og röktu hann til einkaeignarréttar á framleiðslutækjum, skiptingar fólks í eignastétt og alþýðu. Á miðri 19. öld settu Karl Marx og Friedrich Engels fram kerfisbundnar kenningar um eðlislægar mótsagnir kapítalismans sem yrðu því að falli. Eftir það tækju öreigarnir völdin. Í upphafi 20. aldar klofnaði hreyfing jafnaðarmanna í sameignarsinna og lýðræðisjafnaðarmenn. Vladimir Lenín hélt fast við kenningar Marx og Engels og kvað öflugan kommúnistaflokk geta tekið völdin, hvort sem hann hefði sigrað í kosningum eða ekki. Eduard Bernstein taldi hins vegar, að kenningar Marx og Engels þyrftu endurskoðunar við. Það væri til dæmis augljóslega rangt, að öreigarnir yrðu sífellt fátækari og stéttaskiptingin sífellt meiri. Jafnaðarmenn ættu að velja þróun í stað byltingar. Í fyrri heimsstyrjöld beið sú alþjóðahyggja, sem einkennt hafði jafnaðarmenn 19. aldar, hnekki, og þeir Benító Mússólíni á Ítalíu (sem áður hafði staðið framarlega í samtökum ítalskra sósíalista) og Adolf Hitler í Þýskalandi mörkuðu stæka þjóðernisstefnu, þótt þeir deildu líka andstöðu við kapítalisma með venjulegum jafnaðarmönnum. Lýðræðisjafnaðarmenn tóku upp hugmyndirnar um blandað hagkerfi og velferðarþjónustu, og á síðari hluta 20. aldar hurfu þeir frá stuðningi við þjóðnýtingu.

Gagnrýni á jafnaðarstefnu

• John Stuart Mill benti á það í bókinni Essay on Liberty (Frelsinu) 1859, að lítið yrði eftir af einstaklingsfrelsinu, þegar ríkið ætti og ræki flest eða öll atvinnufyrirtæki. Jafnaðarmenn svara því til, að það sé ekki lengur á dagskrá. Þeir vilji tryggja almenn mannréttindi, en um leið viðurkenna víðtækari mannréttindi en frjálshyggjumenn, til dæmis réttinn til heilsugæslu og skólagöngu.
• Ludwig von Mises leiddi rök að því í bókinni Die Gemeinwirtschaft (Sameignarskipulaginu) 1922, að ríkiseign á framleiðslufyrirtækjum og víðtækur áætlunarbúskapur, eins og flestir jafnaðarmenn hugsuðu sér, fengi ekki staðist, því að handhafar ríkisvaldsins gætu aldrei aflað sér nægilegra upplýsinga til að meta ólíka kosti saman, en á markaðnum væri þetta gert með frjálsum viðskiptum, ekki síst á fjármagni. Jafnaðarmenn svara því til, að rök Mises kunni að vera gild, en þeir hafi horfið frá hugmyndum um víðtækan áætlunarbúskap.
• Friedrich A. von Hayek varaði við því í bókinni The Road to Serfdom (Leiðinni til ánauðar) 1944, að víðtæk beiting ríkisvaldsins til lausnar málum gæti hleypt af stað þróun í átt til lögregluríkis. Til þess að valdhafarnir gætu skipulagt atvinnulífið, yrðu þeir fyrst að skipuleggja mennina. Jafnaðarmenn svara því enn, að þeir vilji halda ríkisvaldinu í skefjum, en hafi ekki sömu megnu vantrú á því og frjálshyggjumenn.
• Milton Friedman og aðrir Chicago-hagfræðingar segja, að rannsóknir þeirra sýni, að margvísleg ríkisafskipti nái ekki yfirlýstum tilgangi sínum og hafi jafnvel þveröfugar afleiðingar. Samkeppnislöggjöf hafi ekki stuðlað að aukinni samkeppni og margvíslegar aðgerðir ríkisins til að raska þeirri tekjuskiptingu, sem verður til í frjálsum viðskiptum, hafi aðallega gagnast mið- og yfirstétt (til dæmis niðurgreiðslur á opinberri þjónustu, sem mið- og yfirstétt nýtir frekar en þeir, sem verst eru settir). Jafnaðarmenn svara, að gera verði ríkisafskiptin markvissari, en ekki hverfa frá þeim.
• Robert Nozick hélt því fram í bókinni Anarchy, State, and Utopia (Stjórnleysi, ríki og staðleysur), að tekjuuppskipting á vegum ríkisins, eins og jafnaðarmenn hugsuðu sér, merkti, að menn væru látnir vinna fyrir aðra, en það stríddi gegn náttúrlegum rétti þeirra. Menn ættu að vera frjálsir að því að ráðstafa sjálfsaflafé sínu, jafnvel þótt það leiddi til ójafnrar tekjuskiptingar. Jafnaðarmenn svara, að Nozick leggi allt of þröngan skilning í náttúrlegan rétt manna.

Jafnaðarstefna á Íslandi

Þorsteinn Erlingsson skáld var einn fyrsti yfirlýsti jafnaðarmaðurinn á Íslandi, og sýndi Jón Trausti litla spádómsgáfu, þegar hann kvað jafnaðarstefnuna hérlendis sennilega fara í gröfina með Þorsteini 1914. Ólafur Friðriksson hafði kynnst hugsjónum jafnaðarmanna í Kaupmannahöfn og kynnti þær, eftir að hann sneri heim til Íslands. Hann var lengi ritstjóri Alþýðublaðsins og í forystu hinna róttækari manna Alþýðuflokksins. Hann skrifaði ritgerðina „Jafnaðarstefnuna“ í Eimreiðina 1926. Rithöfundarnir Þórbergur Þórðarson og Halldór Kiljan Laxness sneru þó sennilega fleiri til jafnaðarstefnu en nokkrir blaða- eða stjórnmálamenn í tveimur vel skrifuðum bókum, Þórbergur í Bréfi til Láru (1924) og Laxness í Alþýðubókinni (1929), sem hann færði sérstaklega jafnaðarmönnum á Íslandi að gjöf. Eftir klofning Alþýðuflokksins 1930 létu kommúnistar meira að sér kveða í fræðilegri kynningu en lýðræðisjafnaðarmenn, en sú venja myndaðist smám saman að nota orðið „jafnaðarstefnu“ aðallega um lýðræðisjafnaðarstefnu, en „félagshyggju“ um sósíalisma í víðari skilningi. Var Gylfi Þ. Gíslason ötulastur við að setja sjónarmið jafnaðarmanna á blað, til dæmis í ritinu Jafnaðarstefnunni 1949 og í endurskoðaðri útgáfu þess 1977. Brynjólfur Bjarnason skrifaði hins vegar margt um sameignarstefnu í anda þeirra Marx og Leníns. Þegar talað er um jafnaðarstefnu á Íslandi í byrjun 21. aldar, er nær alltaf átt við frjálslynda lýðræðisjafnaðarstefnu, sem hefur fyrir löngu sagt skilið við kenningar Marx. Raunar horfa íslenskir jafnaðarmenn sérstaklega til bandaríska heimspekingsins Johns Rawls, sem getur alls ekki talist sósíalisti í hefðbundnum skilningi orðsins, en hann setti fram hugmyndir um réttláta skipan mála, þar sem reynt vær að búa svo í haginn fyrir lítilmagnann sem auðið væri án þess að skerða frelsi annarra, í A Theory of Justice (1971).

Heimildir á íslensku

• Arnór Hannibalsson gagnrýnir íslenska sósíalista í Kommúnismi og vinstri hreyfing á Íslandi (1964).
• Arnór Hannibalsson vinnur úr gögnum um íslenska sósíalista í rússneskum söfnum í Moskvulínan (2000). Bókin skiptist í tvo hluta, og er annar um kommúnistaflokk Íslands og Komintern, hinn um afskipti Halldórs Kiljans Laxness af sósíalistahreyfingunni íslensku.
• Árni Snævarr og Valur Ingimundarson segja sögu sósíalistahreyfingarinnar á Íslandi í Liðsmenn Moskvu (1992). Fyrri hlutinn er yfirlit um samskipti íslenskra sósíalista og ráðamanna Ráðstjórnarríkjanna, seinni hlutinn um samskiptin við austur-þýska kommúnista.
• Brynjólfur Bjarnason lýsir „Jafnaðarstefnu fyrir daga Marx“ í Rétti 1929.
• Brynjólfur Bjarnason gerir grein fyrir stefnu íslenskra marxista í Sósíalistaflokkurinn - stefna hans og starfshættir (1952).
• Gunnar Árnason lýsir skoðunum þjóðernisjafnaðarmanna í smáritinu Socialisminn (1935-1936).
• Gylfi Þ. Gíslason gerir grein fyrir skoðunum lýðræðisjafnaðarmanna í Jafnaðarstefnan (1977).
• Jón Ólafsson vinnur úr gögnum um íslenska sósíalista í rússneskum söfnum í Kæru félagar (2000).
• Úrvalsrit Karls Marx og Friðriks Engels hafa komið út í tveimur bindum á íslensku (1968).
• Richard Pipes gagnrýnir sameignarstefnu í Kommúnisminn (2004).
• Svavar Gestsson: Sjónarrönd - jafnaðarstefna, viðhorf. Iðunn, Reykjavík 1995
• Þorleifur Friðriksson segir frá tengslum Alþýðuflokksins við erlenda jafnaðarmenn í Gullna fluga. Saga átaka í Alþýðuflokknum og erlendrar íhlutunar um íslensk stjórnmál (1987).
• Þorleifur Friðriksson segir meira frá tengslum Alþýðuflokksins við erlenda jafnaðarmenn í Undirheimar íslenskra stjórnmála. Reyfarakenndur sannleikur um pólitísk vígaferli (1988).
• Þór Whitehead segir sögu upphafs kommúnistahreyfingarinnar íslensku í Kommúnistahreyfingin á Íslandi 1921-1934 (1979).
• Í Svartbók kommúnismans er ýmsum ódæðum kommúnistastjórna á tuttugustu öld lýst.

Tengt efni

• Stjórnleysisstefna
• Kapítalismi
• Kommúnismi
• Saga sósíalismans
• Frjálshyggju sósíalismi
• Marxismi
• Jafnaðarstefna

Tenglar

Tenglar í íslenskar vefsíður

• Klassísk rit jafnaðarsinna á Íslandi
• Skilgreining framtíðarhóps Samfylkingarinnar á jafnaðarstefnu
• Lýsing Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur á jafnaðarstefnu 21. aldar

Tenglar í erlendar vefsíður með jafnaðarstefnu

• Marxism Online Veftímarit um marxisma
• Libertarian Communist Library Archive Gagnasafn „frjálslyndra sameignarsinna“
• Socialist International Alþjóðasamband jafnaðarmanna
• PBS Heaven on Earth : the Rise and Fall of Socialism Vefsíða heimildaþátta fyrir sjónvarp um jafnaðarstefnu
• ThinkSocialist - Commentary, News, and Discussion of Socialism Vefspjall um sósíalisma
• Pathfinder Books Bókabúð sósíalista
• Revolutionary Left Vefspjall um róttækan sósíalisma
• The Soul of Man under Socialism Fræg grein eftir Oscar Wilde
• Socialism Today Veftímaritið Socialism Today
• Capitalism is a Society of Wolves Gagnrýni Fidel Castro á kapítalisma
• Myth: Hitler was a leftist Gagnrýni á þá kenningu, að Hitler hafi verið jafnaðarmaður
• In Defence of Marxism Til varnar marxisma
• World Socialism Vefsíða um sósíalsma
• World Socialist Web Site Vefsíða um sósíalisma
• The Socialism Website Vefsíða um sósíalisma

Tenglar í erlendar vefsíður á móti jafnaðarstefnu

• Safn ádeilugreina á jafnaðarstefnu
• The Intellectual Cover for Socialism Grein eftir Hans Hermann Hoppe
• Scrooge Defended Grein eftir Michael Levin
• Socialism: An Economic and Sociological Analysis Grein eftir Ludwig von Mises
• The Battle's Half Won Grein eftir Milton Friedman
• Competitive Enterprise Institute
• The Law Lögin eftir Frédéric Bastiat í enskri þýðingu
• Socialism Grein eftir Robert Heilbroner (sögulegt uppgjör gamals sósíalista)