„Hallgrímur Pétursson“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við

Innfellt

Útgáfa síðunnar 14. apríl 2010 kl. 09:05

Hallgrímur Pétursson (1614 – 27. október 1674) var prestur og eitt helsta skáld Íslands á 17. öld og eitt almesta sálmaskáld allra tíma á Íslandi. Hallgrímur var fæddur í Gröf á Höfðaströnd, sonur hjónanna Péturs Guðmundssonar og konu hans, Solveigar Jónsdóttur. Pétur var svokallaður Fljótaumboðsmaður, sem þýðir það að hann hafði umboð fyrir þeim jörðum í Fljótum, sem voru í eigu Hólastóls. Hann var einnig titlaður hringjari á Hólum. Sem Fljótaumboðsmaður og hringjari, jafnframt því að vera frændi sjálfs biskupsins á Hólum (þeir voru bræðrasynir Pétur og Guðbrandur Þorláksson) hlýtur hann að hafa búið við þolanleg efni, svo að séra Hallgrímur er ekki af fátæku fólki kominn, heldur þvert á móti.

Ævi

Hallgrímur er talinn vera fæddur í Gröf á Höfðaströnd en var komið fyrir á Hólum mjög snemma. Hann var góður námsmaður, en það hamlaði, að hann var baldinn og erfiður í æsku, svo að erfitt var að hemja hann. Þess vegna var honum komið í nám úti í Lukkuborg (Glückstadt), sem þá var í Danmörku en nú í Þýskalandi, og mun hann hafa numið málmsmíði þar. Hann var nokkrum árum síðar starfandi hjá járnsmið í Kaupmannahöfn og þar hitti Brynjólfur Sveinsson, síðar biskup, Hallgrím. Brynjólfur kom honum í nám í Frúarskóla í Kaupmannahöfn og var Hallgrímur þar við nám í nokkur ár og sóttist það vel og var kominn í efsta bekk árið 1636 um haustið.

Þá bar svo til, að þetta haust komu til Kaupmannahafnar nokkrir Íslendingar, sem höfðu lent í Tyrkjaráninu 1627 og verið úti í Alsír í tæpan áratug. Var talið að þeir væru farnir að ryðga í kristinni trú og jafnvel í móðurmálinu. Þess vegna var fenginn íslenskur námsmaður til þess að fara yfir fræðin með þeim og varð Hallgrímur fyrir valinu. Í þessum hópi var kona nokkur frá Vestmannaeyjum, Guðríður Símonardóttir, gift kona, en maður hennar, Eyjólfur Sólmundarson (d. 1636), hafði sloppið við að vera rænt. Urðu þau ástfangin hún og Hallgrímur og æxluðust mál þannig að hann yfirgaf námið og Danmörku og fór til Íslands með Guðríði, þegar hópurinn var sendur heim. Komu þau til lands í Keflavík snemma vors 1637 og var Guðríður þá ófrísk að fyrsta barni þeirra. Guðríður var allnokkru eldri en Hallgrímur, talin fædd 1598, d. 18. desember 1682.

Þau settust að í smákoti, sem hét Bolafótur og var hjáleiga frá Ytri-Njarðvík, og gerðist Hallgrímur púlsmaður hjá þeim dönsku (kaupmönnunum í Keflavík). Hann var stór maður og luralegur og svo er sagt að hann hafi ekki verið ásjálegur. Einhverja sekt mun hann hafa orðið að greiða, vegna þess að þegar þau komu til Íslands var Guðríður ófrísk, gift kona, en reyndar hafði maður hennar dáið árið 1636. En það vissu þau hjúin ekkert um og voru því ótvírætt brotleg. Einhvern veginn kastaðist í kekki á milli Hallgríms og veraldlegra ráðamanna á Suðurnesjum og munu hann og Torfi Erlendsson, sýslumaður á Stafnesi, aldrei hafa litið hvor annan réttu auga.

Árið 1644 losnaði embætti prests á Hvalsnesi. Þá ákvað Brynjólfur Sveinsson, biskup í Skálholti, að vígja Hallgrím til þessa embættis, þrátt fyrir það að hann hafði ekki lokið prófi. Hann mun samt hafa verið fyllilega jafn vel menntaður og flestir þeir sem voru vígðir prestar á Íslandi þá. Er sagt að þegar hann var vígður og tók við prestsembættinu á Hvalsnesi hafi Torfi Erlendsson, sem þá var orðinn nábúi hans sagt: „Allan andskotann vígja þeir.“ Einnig er sagt að Hallgrímur hafi verið að yrkja um Torfa er hann kvað:

Áður en dauður drepst úr hor
lúði

drengur á rauðum kjóli,

feginn verður að sleikja slor

slepjugur húsgangs dóli.

  sjúgðu á mér pjölluna
  bitch viltu dick

Sýna þessi ummæli Torfa og kveðskapur Hallgríms að þeim hefur verið lítt til vina.

Á Hvalsnesi bjuggu þau í nokkur ár (til 1651) og mun Hallgrími hafa líkað frekar þunglega. Þar fæddist þeim dóttir, sem hann skírði Steinunni. Hún dó mjög ung og syrgði Hallgrímur hana mjög. Fór hinn smíðamenntaði prestur út í Miðnesheiði og sótti sér stein, sem hann hjó í grafskrift dóttur sinnar. Er sá steinn ennþá til og var um nokkra áratugi talinn týndur. Það var hann þó aldrei, því að í Suðurnesjaannál, sem skrifaður var um eða fyrir 1880, segir séra Sigurður B. Sívertsen frá því að legsteinn Steinunnar sé í kirkjustétt á Hvalsnesi. Reyndist þetta rétt, því að steinninn kom í ljós þegar gert var við kirkjustéttina eftir miðja 20. öld. Hefur hann síðan verið geymdur í Hvalsneskirkju og er einn af dýrgripum hennar, en hefur látið mjög á sjá í tímans rás.

Árið 1651 fékk séra Hallgrímur veitingu fyrir Saurbæ á Hvalfjarðarströnd og fluttust þau hjón þangað. Talið er að þar hafi Hallgrími líkað betur. Þar orti hann Passíusálmana og marga aðra sálma, sem frægir eru enn í dag, til dæmis sálminn „Um dauðans óvissan tíma“, sem allt fram á síðustu ár var sunginn yfir moldum hvers einasta Íslendings sem jarðsettur var. Passíusálmarnir eru heimsfrægt verk og hafa verið þýddir á fleiri tungumál en flest annað, sem upprunnið er á Íslandi. Sálmana gaf hann Ragnheiði Brynjólfsdóttur í Skálholti strax þegar þeir komu út og er sagt að hún hafi haft þá með sér í gröfina.

Síðustu ár sín bjó Hallgrímur á Kalastöðum og loks á Ferstiklu á Hvalfjarðarströnd og dó þar. Hann hefur þá verið farinn að þjást af sjúkdómnum sem dró hann til dauða, en það var holdsveiki. Þau Guðríður áttu nokkur börn, en aðeins eitt þeirra komst upp og var það Eyjólfur, elsta barnið. Frá honum eru ættir og komu út á bók um eða eftir 1980.

Hallgrímskirkja (Saurbæ á Hvalfjarðarströnd)

Margar kirkjur eru kenndar við Hallgrím Pétursson: Hallgrímskirkja í Saurbæ á Hvalfjarðarströnd (byggð 1954 – 1957) og Hallgrímskirkja á Skólavörðuholti í Reykjavík (byggð 1945 – 1986). Einnig er lítil en falleg kirkja: Hallgrímskirkja Vindáshlíðar í Kjós. Sú kirkja var áður í Hvalfirði en var flutt eftir að Vindáshlíðarkonur höfðu mikið beðið fyrir að fá kirkju.

Verk

Hallgrímur Pétursson var mjög virkt ljóðskáld en meðal hans frægustu verka eru Passíusálmarnir svokölluðu, 50 talsins, sem hann skrifaði árið 1656 – 1659. Sem dæmi um önnur verk hans má nefna sálminn Um dauðans óvissan tíma (oft nefnt Allt eins og blómstrið eina eða einfaldlega Sálmurinn um blómið sem er einmitt nafn á bók eftir Þórberg Þórðarson). Hallgrímur var undir miklum áhrifum píetismans.

Kraftaskáld

Til eru nokkrar þjóðsögur um Hallgrím þar sem hann er sagður vera kraftaskáld.

Ein þjóðsagan segir frá því að hann var við guðsþjónustu og hafi skyndilega litið út um litla trégluggann og sá tófu bíta fé. Þá orti hann þessa vísu:

Þú sem bítur bóndans fé,

bölvuð í þér augun sé,

stattu nú sem stofnað tré,

steindauð á jörðunne.

Við þetta féll tófan niður dauð og segir sagan að þar hafi hann misst skáldgáfuna vegna þess að hann misnotaði hana með þessum hætti í miðri guðsþjónustu. Samkvæmt sögunni fékk hann hana aftur þegar hann hóf að semja Passíusálmana 1656-1659.^{[heimild vantar]}

Heimildir

Íslenskar æviskrár, Páll Eggert Ólafsson, Reykjavík 1952
Hallgrímur Pétursson, ævi hans og starf, Magnús Jónsson, Reykjavík, 1947.

Tengill