Grænland

Kalaallit Nunaat Grønland''
Fáni	Skjaldarmerki
Þjóðsöngur: Nunarput utoqqarsuanngoravit
Höfuðborg	Nuuk
Opinbert tungumál	grænlenska, danska
Stjórnarfar	Þingbundin konungsstjórn
Drottning Forsætisráðherra Formaður heimastjórnar	Margrét II Anders Fogh Rasmussen Hans Enoksen
Sjálfstæði	undir dönskum yfirráðum heimastjórn síðan 1979
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	13. sæti 2.166.086 km² 81,1
Mannfjöldi  • Samtals (2007)  • Þéttleiki byggðar	57.564 0,03/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2001
• Samtals	1.100 millj. dala
• Á mann	20.000 dalir
Gjaldmiðill	Dönsk króna (kr) (DKK)
Tímabelti	UTC+0 til -4
Þjóðarlén	.gl
Landsnúmer	+299

Grænland (grænlenska: Kalaallit Nunaat; danska: Grønland) er stærsta eyja jarðar, 2,2 milljónir km², sem ekki telst heimsálfa útaf fyrir sig. Grænland er staðsett milli Norður-Íshafsins og Atlantshafsins, austan við Kanadíska eyjaklasann. Landfræðilega tilheyrir Grænland Norður-Amerísku heimsálfunni en menningar- og stjórnarfarslega Evrópu, nánar tiltekið Íslandi, Noregi og Danmörku. Höfuðborgin er Nuuk, á dönsku Godthåb. Grænland er sjálfsstjórnarsvæði innan dönsku ríkisheildarinnar. Um 81 prósent landsins er þakið jökli. Nánast allir Grænlendingar búa í byggðum við firði á suðvesturhluta eyjunnar þar sem er talsvert mildara veðurlag en annars staðar. Grænland hlaut heimastjórn frá Dönum árið 1979 og í nóvember árið 2008 var kosið í þjóðaratkvæðagreiðslu að landið fengi aukna sjálfstjórn.

Flestir Grænlendinga hafa bæði inuíta og norræna forfeður og tala grænlensku (Kalaallisut) sem móðurmál. Um 50 þúsund manns tala grænlensku en það eru fleiri en mælendur allra annarra eskimó-aleúskra mála samanlagt. Um 20% íbúa Grænlands eru af dönskum uppruna og hafa dönsku að móðurmáli. Bæði þessi mál eru opinberar tungur, hin formlega gerð grænlensku sem er kennd í skólum og notuð sem ritmál er aðallega mótuð úr vestur-grænlenskum mállýskum.

Grænland var ein af norsku krúnunýlendunum allt fram til 1814 þegar það varð formlega dönsk nýlenda, þó svo að Noregur og Danmörk hafi verið sameiginlegt konungdæmi um aldir, allt frá 1536. Þann 5. júní 1953 varð Grænland hluti af Danmörku sem danskt amt. Eftir þjóðaratkvæðagreiðslu 1978 fékk Grænland heimastjórn sem tók gildi 1. maí 1979. Þjóðhöfðingi Grænlands er Margrét II, Danadrottning. Þann 25. nóvember 2008 fór fram þjóðaratkvæðagreiðsla á Grænlandi um aukna sjálfstjórn landsins. 76% voru fylgjandi því. Unnið er að samningum um aukið sjálfstæði landsins innan danska ríkisins og taka þeir að öllum líkindum gildi á þessu ári (2009).

Landafræði

Skriðjökull á Grænlandi

Kort af Grænlandi.

Að flatarmáli telst Grænland vera 2.099.988 km², og af því er 1.799.992 km² (85,7%) þakið jökli. Fjarlægðin frá nyrsta odda (Kap Morris Jesup) að þeim syðsta, Hvarf, eru 2.650 km. Strandlínan telst vera 39.330 km, og er það nánast sama vegalengd og ummál jarðar við miðbaug.

Hæsta fjall á Grænlandi er Gunnbjörnsfjall (um 3700 m) á austurströndinni, mitt á milli Ammassalik og Scoresbysunds.

Milli Blossville Kyst sunnan við Scoresbysund og Rits við Aðalvík vestast á Hornströndum eru einungis um 290 km.

Allar byggðir eru við strandlengjuna og flestar þeirra á suðvesturströndinni. Á Grænlandi eru fjögur sveitarfélög: Kujalleq, Qaasuitsup, Qeqqata og Sermersooq. Helstu þéttbýlissvæði á Vestur-Grænlandi eru Aasiaat, Ilulissat, Kangaatsiaq, Qasigiannguit, Qeqertarsuaq, Upernavik, Uummannaq, Maniitsoq, Nuuk, Paamiut, Sisimiut, Ivittuut, Nanortalik, Narsaq, Qaqortoq; á austurströndinni Ammassalik, Ittoqqortoormiit og einungis eitt á Norður-Grænlandi Qaanaaq. Norðaustur-Grænland, hluti Norður-Grænlands og stór hluti Austur-Grænlands er utan sveitarfélaga og er þar stæsti þjóðgarður í heimi, um það bil 972.000 km² að flatarmáli. Enginn jökull er á allra nyrsta hluta Grænlands Peary Land, loftslagið er oft of þurrt til þess að snjór geti myndast. Áætlað er að ef allur Grænlandsjökull bráðnaði mundi yfirborð úthafa hækka um meira en 7 metra.

Á árabilinu milli 1989 og 1993 boruðu vísindamenn ofan í Grænlandsjökul þar sem hann er hvað þykkastur og náðu þeir upp 3,2 km löngum borkjarna. Skoðun laga og efnagreining á kjarnanum hefur kollvarpað mörgum kenningum um veðurfar og veðurþróun. Það hefur nefnilega komið í ljós að sú veðursaga sem hægt er að lesa úr kjarnanum nær um það bil 100.000 ár aftur í tímann og sýnir að loftslags- og hitabreytingar hafa verið mun meiri og gerst miklu snöggar en áður var talið.

Lífríki

Heimskautaloftslag einkennir að sjálfsögðu lífríki Grænlands að fáeinum svæðum undanteknum, t.d. Narsarsuaq, syðst á landinu. Við suðvesturströndina er aðeins hlýrra vegna þess að þangað nær angi af Golfstraumnum. Hitastig inni á jökli nær allt niður að –70 °C á vetrum og upp að frostmarki á sumrin.

Plöntur

Á þeim svæðum sem ekki eru þakin jökli er dæmigerður túndrugróður. Nánast enginn hágróður en hins vegar grös og mosar. Um 500 tegundir plantna hafa fundist og er þá burtséð frá þeim tegundum sem sáð eða plantað hefur verið.

Dýralíf

Átta tegundir spendýra lifa á landi þó að ísbirnir séu oftar á ís á hafi úti en á landi. Hreindýr eru algeng á Vestur-Grænlandi, sauðnaut og hreysikettir (Mustela erminea) eru algengir á norðausturhluta Grænlands. Heimskautarefir, sem eru í tveimur litaafbrigðum hvítir eða bláir, eru algengir um alla strandlengjuna. Úlfar lifa hér og þar á norður og norðausturhluta Grænlands, allt suður að 70°. Pólhérar eru algengir víða um landið. Kragalæmingjar (Dicrostonyx torquatus) eru einu nagdýrin sem eru upprunaleg.

Fimm tegundir sela lifa í hafinu við Grænland. Þær eru hringanóri, landselur, vöðuselur, blöðruselur og kampselur. Þar að auki rostungar (Odobenus rosmarus) sem eru náskyldir selum.

Fimmtán tegundir hvala lifa við Grænland, þar á meðal langreyður, steypireyður, búrhvalur, hrefna, hnísa, náhvalur og hnúfubakur.

Um 230 tegundir fugla hafa sést á Grænlandi og eru þar af um 60 tegundir varpfugla. Nefna má hrafn, rjúpu, snæuglu, lunda, fálka, æðarfugl, haftyrðil og álku.

Saga

Á þúsundum ára námu fámennir hópar land á Grænlandi að norðan. Komu þeir frá Asíu yfir hafísinn frá Alaska og norðurhluta Kanada. Á tímaskeiðinu 2400 f.Kr. fram að 2000 f.Kr. bjó þar svonefnd Independence I-menning (nefnt eftir Independencefirði). Flest allir fundir tengdir þessu skeiði hafa verið gerðir lengst í norðri á Peary Land. Einkum virðist sauðnautaveiði hafa verið mikilvæg. Independence II-menningin var uppi frá 8. öld f.Kr. til 1. aldar f.Kr.

Á öldunum 1400 f.Kr. fram til 500 f.Kr. fluttu nýir hópar frá Kanada til Grænlands. Þetta menningarskeið er nefnt Saqqaq-menningin og íbúarnir tóku sér búsetu allt frá Upernavik í norðri til núverandi Nuuk í suðri. Þetta fólk bjó til steinlampa, boga og skutla. Það virðist einnig hafa haft með sér hunda. Enn er víða að finna fornleifar frá þessu menningarskeiði.

Um 500 f.Kr. fluttist svo nefnt Dorset-fólk, þetta skeið einnig er nefnt Tunit-menning, inn frá norðri að nýju inn á sama svæði og hér að ofan er umtalað. Af fornminjafundum frá þessum menningarheimi má nefna stóra steina sem virðast hafa verið notaðir sem vörður til að vísa veg, fígúrur tálgaðar i stein og nálar gerðar úr rostungstönnum.

• Um ár 900 náðu nýir hópar fólks til Norður-Grænlands og komu þessir hópar alla leið frá Alaska. Ólíkt hinum fyrrnefndu menningarskeiðum er vitað að þetta fólk var inuítar og voru þetta forfeður núverandi grænlendinga. Þeir höfðu með sér háþróaða veiðimannamenningu, byggðu og notuðu kajaka og svonefnda „konubáta“ (umiak). Hús þeirra voru byggð úr steini og torfi og hvalbein notuð í sperrur. Þetta menningartímabil er kennt við Thule því þar fundust fyrstu fornleifarnar. Hluti fólksins fylgdi austurströndinni og einangraðist frá hinum íbúunum. Stæsti hlutinn settist að á vesturströndinni og flutti smám saman allt lengra suður og náðu suðurtanga Grænlands, Hvarfi (Kap Farvel), um árið 1500. Í kringum 1200 tók menningin talsverðum stakkaskiptum og er upp frá því kölluð Inugsuk-menning. Þetta er það menningarskeið sem ríkt hefur allt fram á okkar daga.
• Um árið 900 sá Gunnbjörn Úlfsson til lands á Grænlandi og nefndi það Gunnbjarnarsker. Þegar norrænir menn fóru að nema land á suðvesturströnd landsins í lok 10. aldar komu þeir að óbyggðu landi. Hins vegar fundu þeir húsarústir, leifar af bátum og veiðarfærum. Á sama tíma og norrænir menn fóru að nema land í suðri fluttu nýir hópar inuíta inn í norðurhlutann.
• 982 fór Eiríkur rauði í útlegð til Grænlands og valdi að setjast að í Bröttuhlíð og nefndi hann landið Grænland.
• 985 eða 986 sigldu 25 skip frá Íslandi með 500 - 700 manns um borð en einungis 14 af þeim náðu landi í Eystribyggð.
• Um 1000 sneri Leifur Eiríksson, sonur Eiríks rauða, aftur frá Noregi og hafði hann þá tekið kristni. Hann boðaði norrænum mönnum á Grænlandi kristni og byggði Þjóðhildarkirkju í Bröttuhlíð (sem á grænlensku heitir nú Qassiarsuk). Þar stendur enn mjög vel varðveitt rúst af kirkjunni.
• Árið 1126 var biskupsstóll stofnaður í Görðum. Fyrsti biskupinn var Arnaldur.
• Um 1150 hittust norrænir menn og inuítar í fyrsta sinn í Norðursetu.
• Árið 1261 gengu Grænlendingar Noregskonungi á hönd.
• Fyrir miðja 14. öld fór Vestribyggð í eyði. Er talið að tvennt hafi komið til: kólnandi loftslag og ágangur inuíta að norðan. Upp úr þessu lögðust Norðursetuferðir af. Siglingum frá Noregi fækkaði mjög um sama leyti vegna áhrifa svartadauða þar í landi.
• Um 1368 fórst Grænlandsknörrinn og lögðust þá af reglulegar siglingar frá Noregi.
• Árið 1377 dó Álfur biskup og var Grænland biskupslaust eftir það.
• Árið 1385 hrakti Björn Jórsalafara til Grænlands og dvaldi þar í tvo vetur með liði sínu.
• Árið 1406 hrakti skip til Grænlands með fjölda stórættaðra Íslendinga um borð. Sigldu þeir á brott 1410 og spurðist ekki til norrænna manna á Grænlandi eftir það, svo öruggt sé.
• Frá miðri 15. öld eru óljósar sagnir um að baskneskir hvalveiðimenn hafi rænt Eystribyggð.
• Árið 1540 kom íslenskt skip til Grænlands og fundu þá skipverjar enga norræna menn á lífi. Leikur allt á huldu hvernig stóð á því að norrænir menn hurfu frá Grænlandi. Kólnandi loftslag og sjúkdómar geta verið mikilvæg ástæða, einnig eru ágiskanir um að barátta við inuíta hafi átt sinn hlut í hvarfinu.
• Árið 1721 sendi Friðrik 4. danakonungur prestinn Hans Egede til Grænlands til að leita norrænna manna. Þá var hvergi að finna en Hans Egede hitti hins vegar fyrir inuíta og hóf trúboð meðal þeirra. Hann setti sér upp samastað og nefndi hann Godthåb (sem nú er nefnt á grænlensku Nuuk) og byggði þar upp trúboðsstöð og hóf einnig verslun á vegum danska konungsins. Uppfrá þessu varð Grænland í raun dönsk nýlenda.
• Formlega var Grænland norsk nýlenda allt fram til 1814, en það ár varð hún formlega dönsk eftir upplausn dansk-norska ríkisstjórasambandsins.
• Í fyrstu heimsstyrjöldinni, milli 1914 og 1918, voru Danmörk og þar með einnig Grænland hlutlaus.
• Árið 1932 hertóku norskir hermenn hluta af Austur-Grænlandi sem nefnt er Eirik Raudes Land. Milli 12. júli 1932 og 5. apríl 1933 var það setið af norskum hermönnum og embætismönnum. Var það Vidkun Quisling, sem þá var norskur varnarmálaráðherra, sem hafði skipað fyrir um hersetuna. Alþjóðadómstóllinn í Haag úrskurðaði hins vegar að þetta landsvæði tilheyrði Danmörku og voru þá norsku hermennirnir kallaðir heim.
• Í seinni heimstyrjöldinni, milli 1940 og 1945, var Grænland mikilvægur hlekkur í fraktflugi bandamanna milli Bandaríkjanna og Englands og einnig í eftirliti með þýskum kafbátum. Þjóðverjar gerðu tilraunir að setja upp veðurathugunarstöðvar á Norðaustur-Grænlandi en voru hraktir þaðan.
• 1945 hófu Bandaríkin byggingu flugstöðvar á Norður-Grænlandi (Thule Air Base). Árið 1951 gerðu Bandaríkin og Danmörk samning um sameiginlegar varnir Grænlands. Öll kaldastríðsárin var Grænland mikilvægur hlekkur í varnarmálum Bandaríkjanna.
• Nýlendutíminn leið undir lok árið 1953 þegar stjórnarskrá Danmerkur var breytt á þann hátt að Grænland var gert að hluta af danska ríkinu sem „amt“ (fylki).
• Árið 1979 fékk Grænland heimastjórn með eigin þingi og ríkisstjórn.
• Í þjóðaratkvæðagreiðslu 1982 var ákveðið að Grænland segði sig úr Evrópubandalaginu.

Lýðfræði

Íbúar Grænlands voru 56.375 árið 2005 og langflestir Inuítar upprunnir þaðan sem í dag er Kanada. Síðustu hópflutningarnir áttu sér stað um miðja 19. öld. Í bænum Nuuk á Vestur-Grænlandi búa allmargir sem eru af evrópskum ættum.

Grænland er mjög strjálbýlt, en þar býr einn maður að meðaltali á hverja 0,14 ferkílómetra af íslausu landi. 91% íbúanna búa á Vestur-Grænlandi, 1,6% á Norður-Grænlandi og 6,3% á Austur-Grænlandi. Um 20% íbúanna eru fæddir utan Grænlands. 98% íbúanna eru Lútherstrúar og tilheyra dönsku þjóðkirkjunni.

Á Grænlandi bera margir þýsk ættarnöfn svo sem Fleischer, Kleist og Kreutzmann. Þau eru komin frá þýskum trúboðum sem störfuðu þar lengi og tóku sér ýmist innfæddar konur eða ættleiddu innfædd börn.

Tenglar

• Heimastjórn Grænlands
• Náttúrufræðistofnun Grænlands
• Ferðamálaráð Grænlands
• Grænlensk statistík
• Kort af Grænlandi með krækjum til sveitarfélagana
• Grænlandskort
• CIA World Factbook

Íslenskir tenglar

• Ferðarolla frá Grænlandi - ágrip af sögu Grænlands; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1969
• Fornminjarannsóknir á Grænlandi; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1927
• Grænland; grein í Lesbók Morgnblaðsins 1931
• Grænland; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1934
• Blóðflokkagreining á Grænlendingum; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1969
• Næstu nágrannar vorir; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1957
• Á ókönnuðum slóðum á Grænlandi; grein í Alþýðublaðinu 1950
• „Nær Grænland virkilega lengra til austurs en Ísland?“. Vísindavefurinn.