„Sagnmyndir“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
BiT (spjall | framlög)
15.627 breytingar
mEkkert breytingarágrip
BiT (spjall | framlög)
15.627 breytingar
mEkkert breytingarágrip
Lína 29: Lína 29:


====Miðmyndarendingin í forníslensku====
====Miðmyndarendingin í forníslensku====
Um árið [[1200]] endaði ''-umk'' í [[fyrsta persóna|fyrstu persónu]] [[eintala|eintölu]] þar sem ''-mk'' hlutinn er komin af orðinu '''mik''' (gömul mynd [[persónufornafn|persónufornafnsins]] '''mig'''),<ref name="vísinda">[http://www.visindavefur.hi.is/svar.php?id=6986 Á hvaða sviði málfræðinnar hafa mestar breytingar orðið frá forníslensku til dagsins í dag?]</ref> og í öllum öðrum beygingarmyndum endaði hún á ''-sk'' sem er komið orðinu '''sik''' (sem er gömul mynd [[afturbeygt fornafn|afturbeygða fornafnsins]] '''sig''').<ref name="vísinda"/>
Miðmyndarending í forníslensku (''-sk'') er komin af gamalli mynd [[afturbeygt fornafn|afturbeygða fornafnsins]] '''sig''' sem var eitt sinn '''sik'''.<ref name= "Íslenskt mál"/> Í [[fyrsta persóna|fyrstu persónu]] [[eintala|eintölu]] var endingin ''-mk'' og í fleirtölu ''-sk'', en síðar kom ''-sk'' í stað ''-mk'' í eintölu.<ref name= "Íslenskt mál"/>


Upp úr [[1200]] fær [[fyrsta persóna|1. persóna]] einnig endinguna ''-sk''/''-zk'' í staðin fyrir ''-mk''.<ref name="Íslenskt mál"/><ref name="vísinda"/> Hætt var að nota ''-sk'' um lok [[13. öld|13. aldar]] (um [[1300]]) og endingin ''-z'' notuð í staðinn. Á [[14. öld]] komu endigarnar ''-zt'' og ''-zst'' fram (og virðist [[framburður]]inn þá orðinn ''st'' eins og hann er núna)<ref name="Íslenskt mál"/> en á [[15. öld]] er endingin ''-zt'' nær eingöngu notuð. Á [[15. öld]] koma fram nýjar endingar; ''-nzt'' og ''-zt'' og síðar ''-nst'' og ''-st''. Á [[17. öld]] var farið að bæta við endinguna ''-st'' þannig að hún varð ''-ustum'' (berj''ustum''). Á [[18. öld]] endurvöktu [[málhreinsun]]armenn gömlu miðmyndarendinguna ''-umst'' og er það endingin sem notuð er í dag (köll''umst'', berj''umst'', elsk''umst''..)
Miðmyndarendingin ''-z'' varð vinsæl undir lok [[13. öld|13. aldar]] (þá líklega borið fram sem ''ts'') og á [[14. öld]] virðist framburðurinn vera orðinn ''st'' eins og hann er núna- en oftast ritað sem ''-zt'' eða ''-zst''.


{| {{prettytable}}
⚫
Svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis:
! rowspan="2" colspan="2"|
! colspan="2" align="center" | Upp úr [[1200]]
! colspan="1" align="center" | Undir lok [[13. öld|13. aldar]]
! colspan="1" align="center" | [[14. öld]]-[[15. öld|15. aldar]]
! colspan="2" align="center" | [[15. öld]]-[[17. öld|17. aldar]]
! colspan="2" align="center" | [[17. öld]]
|-
! align="center" | -sk
! align="center" | -zk
! align="center" | -z
! align="center" | -zt
! align="center" | -nst
! align="center" | -st
! align="center" | -stum
|-
! align="center" | [[fyrsta persóna|1. persóna]]
! rowspan="1"| [[eintala]]
| align="center" | berjum'''sk'''
| align="center" | berjum'''zk'''
| align="center" | berjum'''z'''
| align="center" | berjum'''zt'''
| align="center" | berju'''nst'''
| align="center" | berju'''st'''
| align="center" | berju'''stum'''
|}

⚫
Og svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis í öllum persónum;


{| {{prettytable}}
{| {{prettytable}}
Lína 98: Lína 125:
* {{bókaheimild|höfundur=Björn Guðfinnson|titill=Íslensk málfræði|útgefandi=Námsgagnastofnun|ár=án árs}}
* {{bókaheimild|höfundur=Björn Guðfinnson|titill=Íslensk málfræði|útgefandi=Námsgagnastofnun|ár=án árs}}
* {{bókaheimild|höfundur=Þórunn Blöndal|titill=Almenn málfræði|útgefandi=Mál og menning|ár=1985}}
* {{bókaheimild|höfundur=Þórunn Blöndal|titill=Almenn málfræði|útgefandi=Mál og menning|ár=1985}}

== Frekara lesefni==
* {{bókaheimild|höfundur=Kristján Árnason|höfundur2=Jörgen Pind|titill=Íslensk tunga I|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005}}
* {{bókaheimild|höfundur=Guðrún Kvaran|titill=Íslensk tunga II|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005}}
* {{bókaheimild|höfundur=Höskuldur Þráinsson|titill=Íslensk tunga III|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005}}


== Tengill ==
== Tengill ==

Útgáfa síðunnar 22. mars 2008 kl. 18:12

Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.

Germynd

Aðalgrein: Germynd

Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.

Miðmynd

Aðalgrein: Miðmynd

Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð

Dæmi:

  • þú kemur → þú kemst

Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.

Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.

Miðmyndarsögn

Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.

Miðmyndarending

Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk)[1] sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.

Miðmyndarendingin -st fellur niður á eftir -st eða -sst í germynd:

  • haldast: Staðan hélst óbreytt
  • festast: Fóturinn hefur fest
  • kyssast: Hjónin hafa kysst
  • hittast: Höfum við hist?

Miðmyndarendingin í forníslensku

Um árið 1200 endaði -umk í fyrstu persónu eintölu þar sem -mk hlutinn er komin af orðinu mik (gömul mynd persónufornafnsins mig),[2] og í öllum öðrum beygingarmyndum endaði hún á -sk sem er komið orðinu sik (sem er gömul mynd afturbeygða fornafnsins sig).[2]

Upp úr 1200 fær 1. persóna einnig endinguna -sk/-zk í staðin fyrir -mk.[1][2] Hætt var að nota -sk um lok 13. aldar (um 1300) og endingin -z notuð í staðinn. Á 14. öld komu endigarnar -zt og -zst fram (og virðist framburðurinn þá orðinn st eins og hann er núna)[1] en á 15. öld er endingin -zt nær eingöngu notuð. Á 15. öld koma fram nýjar endingar; -nzt og -zt og síðar -nst og -st. Á 17. öld var farið að bæta við endinguna -st þannig að hún varð -ustum (berjustum). Á 18. öld endurvöktu málhreinsunarmenn gömlu miðmyndarendinguna -umst og er það endingin sem notuð er í dag (köllumst, berjumst, elskumst..)

Upp úr 1200 Undir lok 13. aldar 14. öld-15. aldar 15. öld-17. aldar 17. öld
-sk -zk -z -zt -nst -st -stum
1. persóna eintala berjumsk berjumzk berjumz berjumzt berjunst berjust berjustum

Og svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis í öllum persónum;

Í forníslensku Undir lok 13. aldar Lok 13. aldar
-mk/-sk -z
1. persóna eintala kollumk köllumz köllumst kallast
2. og 3. persóna kallask kallaz kallast
1. persóna fleirtala kollumsk köllumz köllumst
2. persóna kallisk kalliz kallist
3. persóna kallask kallaz kallast

Þolmynd

Aðalgrein: Þolmynd

Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni að vera/verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið; t.d. Jón var klæddur (af móðurinni), vitað er að jörðin er lífvænleg, henni var hjálpað.

Hin nýja þolmynd

Hin hefðbundna þolmynd sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.

  • Ég var beðin að læra heima í gær.
  • Mér var hrint í skólanum.

En upp á síkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast nýju þolmyndina.

  • Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að vaska upp.
  • Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.

Tengt efni

Heimildir

  • Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
  • Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
  • Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.

Frekara lesefni

  • Kristján Árnason; Jörgen Pind (2005). Íslensk tunga I. Almenna bókafélagið.
  • Guðrún Kvaran (2005). Íslensk tunga II. Almenna bókafélagið.
  • Höskuldur Þráinsson (2005). Íslensk tunga III. Almenna bókafélagið.

Tengill

Snið:Tengill ÚG

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Á hvaða sviði málfræðinnar hafa mestar breytingar orðið frá forníslensku til dagsins í dag?
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Sagnmyndir&oldid=446284“