Sagnmyndir

Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.

Germynd

Aðalgrein: Germynd

Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.

Miðmynd

Aðalgrein: Miðmynd

Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð

Dæmi:

• þú kemur → þú kemst

Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.

Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.

Miðmyndarsögn

Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.

Miðmyndarending

Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk) sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.

Miðmyndarendingin í forníslensku

Miðmyndarending í forníslensku (-sk) er komin af gamalli mynd afturbeygða fornafnsins sig sem var eitt sinn sik. Í fyrstu persónu eintölu var endingin -mk og í fleirtölu -sk, en síðar kom -sk í stað -mk í eintölu.

Miðmyndarendingin -z varð vinsæl undir lok 13. aldar (þá líklega borið fram sem ts) og á 14. öld virðist framburðurinn vera orðinn st eins og hann er núna- en oftast ritað sem -zt eða -zst.

Svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis:

		Í forníslensku	Undir lok 13. aldar	Lok 13. aldar
		-mk/-sk	-z
1. persóna	eintala	kollumk	köllumz	köllumst	kallast
2. og 3. persóna		kallask	kallaz		kallast
1. persóna	fleirtala	kollumsk	köllumz		köllumst
2. persóna		kallisk	kalliz		kallist
3. persóna		kallask	kallaz		kallast

Þolmynd

Aðalgrein: Þolmynd

Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni að vera/verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið; t.d. Jón var klæddur (af móðurinni), vitað er að jörðin er lífvænleg, henni var hjálpað.

Hin nýja þolmynd

Hin hefðbundna þolmynd sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.

• Ég var beðin að læra heima í gær.
• Mér var hrint í skólanum.

En upp á síkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast nýju þolmyndina.

• Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að vaska upp.
• Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.

Tengt efni

• Aflagssögn
• Geld þolmynd
• Miðmyndarsögn

Heimildir

• Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
• Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
• Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.

Tengill

• Beygingarlýsing íslensks nútímamáls