„Sagnmyndir“: Munur á milli breytinga
Ekkert breytingarágrip |
|||
| Lína 7: | Lína 7: | ||
== Miðmynd == |
== Miðmynd == |
||
{{aðalgrein|Miðmynd}} |
{{aðalgrein|Miðmynd}} |
||
'''Miðmynd''' {{skammstsem|mm.|miðm.}} þekkist á því að endingin ''-st'' bætist við germyndina |
'''Miðmynd''' {{skammstsem|mm.|miðm.}} þekkist á því að endingin ''-st'' (sem kallast [[miðmyndarending]]) bætist við germyndina (t.d. ''Jón klæddi'''st'''''). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar ''-ur'', ''-r'' og ''r-ð'' |
||
Dæmi: |
|||
| ⚫ | |||
* þú kem'''ur''' → þú kem'''st''' |
|||
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. ''hann leggst, þeir berjast.'' |
|||
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. ''þú '''stökkst''' út í lækinn''. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; ''þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn'' - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin ''-st'' verður að vera í öllum persónum í miðmynd. |
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. ''þú '''stökkst''' út í lækinn''. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; ''þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn'' - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin ''-st'' verður að vera í öllum persónum í miðmynd. |
||
===Miðmyndarsögn=== |
|||
| ⚫ | |||
===Miðmyndarending=== |
|||
'''Miðmyndarending''' er endingin ''-st'' (áður ''-zt'' og í forníslensku ''-sk'')<ref name= "Íslenskt mál">http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur</ref> sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd. |
|||
====Miðmyndarendingin í forníslensku==== |
|||
Miðmyndarending í forníslensku (''-sk'') er komin af gamalli mynd [[afturbeygt fornafn|afturbeygða fornafnsins]] '''sig''' sem var eitt sinn '''sik'''.<ref name= "Íslenskt mál"/> Í [[fyrsta persóna|fyrstu persónu]] [[eintala|eintölu]] var endingin ''-mk'' og í fleirtölu ''-sk'', en síðar kom ''-sk'' í stað ''-mk'' í eintölu.<ref name= "Íslenskt mál"> |
|||
Miðmyndarendingin ''-z'' varð vinsæl undir lok [[13. öld|13. aldar]] (þá líklega borið fram sem ''ts'') og á [[14. öld]] virðist framburðurinn vera orðinn ''st'' eins og hann er núna- en oftast ritað sem ''-zt'' eða ''-zst''. |
|||
Svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis: |
|||
* [[Fyrsta persóna|1. persóna]] [[eintala]]: ek kollumk → köllumz → köllumst → kallast |
|||
* [[Önnur persóna|2.]] og [[Þriðja persóna|3. persóna]] [[eintala]]: þú/hann kallask → kallaz → kallast |
|||
* [[Fyrsta persóna|1. persóna]] [[fleirtala]]: |
|||
== Þolmynd == |
== Þolmynd == |
||
Útgáfa síðunnar 22. mars 2008 kl. 16:21
Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.
Germynd
Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.
Miðmynd
Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð
Dæmi:
- þú kemur → þú kemst
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
Miðmyndarsögn
Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.
Miðmyndarending
Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk)[1] sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.
Miðmyndarendingin í forníslensku
Miðmyndarending í forníslensku (-sk) er komin af gamalli mynd afturbeygða fornafnsins sig sem var eitt sinn sik.[1] Í fyrstu persónu eintölu var endingin -mk og í fleirtölu -sk, en síðar kom -sk í stað -mk í eintölu.<ref name= "Íslenskt mál">
Miðmyndarendingin -z varð vinsæl undir lok 13. aldar (þá líklega borið fram sem ts) og á 14. öld virðist framburðurinn vera orðinn st eins og hann er núna- en oftast ritað sem -zt eða -zst.
Svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis:
- 1. persóna eintala: ek kollumk → köllumz → köllumst → kallast
- 2. og 3. persóna eintala: þú/hann kallask → kallaz → kallast
- 1. persóna fleirtala:
Þolmynd
Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni að vera/verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið; t.d. Jón var klæddur (af móðurinni), vitað er að jörðin er lífvænleg, henni var hjálpað.
Hin nýja þolmynd
Hin hefðbundna þolmynd sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.
- Ég var beðin að læra heima í gær.
- Mér var hrint í skólanum.
En upp á síkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast nýju þolmyndina.
- Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að vaska upp.
- Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.
Tengt efni
Heimildir
- Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
- Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
- Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
Tengill
- ↑ 1,0 1,1 http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur