Fornöld

breytaFornfræðigátt
Forngríska skáldið Hómer. Fornfræði eða klassísk fræði er fræðigrein sem fjallar um sögu, menningu og arfleifð klassískrar menningar Grikkja og Rómverja. Viðfangsefni fornfræðinga eru margvísleg og vinnubrögð þeirra einnig. Innan fornfræðinnar vinna fræðimenn ýmist að sagnfræði, heimspeki, bókmenntasögu eða málvísindum að svo miklu leyti sem þessar greinar fást við fornöldina. Einkum er það málakunnátta í forngrísku og latínu, sameiginleg þekking á bókmenntum og öðrum heimildum fornaldar og þjálfun í klassískri textafræði sem sameinar ólíka fornfræðinga. Tímabilið sem fornfræðin fjallar um nær í grófum dráttum frá um 2000 f.Kr. er hópar grískumælandi fólks streymdu inn í Grikkland, til loka fornaldar um 500 e.Kr. eftir hrun Vestrómverska ríkisins. Fornfræðingar vinna náið saman með fornleifafræðingum einkum í rannsóknum á elsta tímabilinu en einnig á síðari hlutum tímabilsins. Klassísk fornöld er hugtak sem er notað um grísk-rómverskan tíma, þ.e. fornaldarsögu Grikklands og Rómaveldis. Í sögu Grikklands er sá tími oftast miðaður við árið 776 f.Kr. þegar ólympíuleikarnir voru fyrst haldnir, enda þótt til séu töluvert eldri ritaðar heimildir á grísku. Í sögu Rómar er miðað við hefðbundið ártal fyrir stofnun borgarinnar 753 f.Kr., þrátt fyrir að ritaðar heimildir á latínu séu nokkuð yngri. Enda þótt deilt sé um hvenær fornöld eigi að teljast lokið er oftast miðað við fall Vestrómverska ríkisins en þá er venjan að miða við árið 476. Í sögu Austrómverska ríkisins mætti ef til vill miða endalok fornaldar við árið 640 en þá féll Alexandría í hendur Aröbum. Hugtakið klassískur tími er notað bæði um sögu Grikklands og Rómaveldis og vísar þá til þess tíma í klassískri fornöld sem talinn er vera blómatími þessara svæða. Í sögu Grikklands er 5. og 4. öld f.Kr. kallaðar klassískur tími en tímabilið þar á undan kallast snemmgrískur tími; oftast er upphaf klassíska tímans í Grikklandi miðað við Persastríðin, annaðhvort orrustuna við Maraþon eða endalok styrjaldarinnar eftir orrustuna við Plataju, en endalok hans miðast við upphaf hellenísks tíma, sem hófst árið 323 f.Kr. þegar Alexander mikli lést. Í sögu Rómar er klassískur tími venjulega talinn sá tími þegar skrifuð var svonefnd gullaldarlatína. Sá tími er talinn vara frá 80 f.Kr. til 14 e.Kr. Lesa meira...
breytaUndirgreinar fornfræðinnar Klassísk textafræði: Segja má að textafræði sé rannsókn á textum í víðum skilningi: Uppruna þeirra, miðlun þeirra, merkingu þeirra og samhengi. Textarýni: Viðleitnin til þess að finna „réttan“ texta eða komast að minnsta kosti eins nærri upphaflegum texta og mögulegt er með samanburði á handritum og með hliðsjón af því hvernig textunum var miðlað. Bókmenntasaga: Lýsir innra samhengi og þróun í sögu klassískra bókmennta. Bókmenntarýni: Rannsókn á, umfjöllun um, mat og túlkun á bókmenntum sem bókmenntum, oft með hliðsjón af svonefndri bókmenntakenningu, sem er hálf-heimspekileg umfjöllun um aðferðir og markmið bókmenntarýninnar. Fornaldarheimspeki: Sem fræðigrein er fornaldarheimspeki sameiginlegt sérsvið innan fornfræði og heimspeki. Hún fjallar um heimspeki fornaldar, einkum gríska og rómverska heimspeki og arfleifð hennar í nútímaheimspeki og hugmyndasögu. Fornaldarsaga: Gagnrýnið mat á ritaðar heimildir jafnt sem áþreifanlegar leifar klassískrar fornaldar í þeim tilgangi að geta greint frá almennri þróun og tiltekinni atburðarás í sögu fornaldar. Fornleifafræði: Leitin að og rannsókn á varðveittum efnislegum leifum fornaldar. Listasaga: Rannsókn á varðveittum listaverkum fornaldar. breytaViðfangsefni fornfræðinnar Klassískar bókmenntir Grískar bókmenntir Bundið mál: Epískur kveðskapur: Hómer Hjarðskáld: Þeókrítos Leikritun: (a) Harmleikir: Æskýlos, Sófókles, Evripídes; (b) Gamanleikir: Aristófanes, Menandros Lýrískur kveðskapur: Alkajos, Alkman, Arkílokkos, Bakkýlídes, Mímnermos, Pindaros, Saffó, Semónídes, Símónídes frá Keos, Týrtajos Vísdómskveðskapur: Hesíódos, Parmenídes, Empedókles Óbundið mál: Mælskufræði og ræður: Gorgías, Attísku ræðumennirnir Heimspeki: Platon, Aristóteles, Þeófrastos, Epikúros, Epiktetos, Markús Árelíus, Sextos Empeirikos, Díogenes Laertíos, Plótínos, Porfyríos, Jamblikkos, Próklos Sagnaritun: Heródótos, Þúkýdídes, Xenofon, Pólýbíos, Plútarkos Skáldverk: Xenofon, Lúkíanos Vísindi og fræði: Hippókrates, Þeófrastos, Díonýsíos frá Halikarnassos, Apolloníos Dyskolos, Díonýsíos Þrax, Galenos Latneskar bókmenntir Bundið mál: Elegískur kveðskapur: Catullus, Tibullus, Propertius, Óvidíus Epískur kveðskapur: Enníus, Virgill, Óvidíus, Lucanus Leikritun: Plátus, Terentíus Lýrískur kveðskapur: Catullus, Hóratíus Háðsádeilur: Juvenalis, Martialis Vísdómskveðskapur: Lucretius, Lucanus Óbundið mál: Bréf: Cicero, Pliníus yngri Heimspeki: Cicero, Seneca yngri Mælskufræði og ræður: Cicero, Seneca eldri Sagnaritun: Júlíus Caesar, Sallústíus, Cornelius Nepos, Lívíus, Tacitus, Suetonius Skáldverk: Petróníus, Apuleius Vísindi og fræði: Varró, Pliníus eldri Fornaldarsaga Grikkland hið forna Eftir tímabilum: Mínóísk menning Mýkenumenningin Myrku aldirnar í sögu Grikklands Nýlendutíminn í sögu Grikklands Snemmgrískur tími Klassíski tíminn í sögu Grikklands Helleníski tíminn Rómverski tíminn í sögu Grikklands Eftir viðfangsefnum: Persastríðin Pelópsskagastríðið Grísk trúarbrögð Grísk goðafræði Samkynhneigð í Grikklandi hinu forna Þrælahald í Grikklandi hinu forna Rómaveldi Eftir tímabilum: Vestrómverska ríkið Etrúrar Stofnun Rómar Rómverska konungdæmið Lýðveldistíminn Keisaratíminn Síðfornöld Austrómverska ríkið Eftir viðfangsefnum: Púnversku stríðin Gallastríðin Rómverski herinn Rómversk lög Rómversk trúarbrögð Skattlönd Rómaveldis Fornaldarheimspeki Eftir tungumáli og/eða landsvæði: Grísk heimspeki Rómversk heimspeki Eftir tímabilum: Forverar Sókratesar Klassísk heimspeki Hellenísk heimspeki Rómversk heimspeki Heimspeki síðfornaldar			breytaVissir þú að... ...Peleifur, faðir Akkillesar í grískri goðafræði, var bróðir Telamons, föður Ajasar? ...Pólýkleitos, sem var einn markverðasti listamaður klassíska tímans, sérhæfði sig í gerð bronsmynda? ...Aristófanesi frá Býzantíon er eignuð uppfinning ákvæðismerkja sem notuð eru í grísku til að gefa til kynna framburð? ...í riti Ciceros Um skyldur er sett fram gagnrýni á einvaldinn Júlíus Caesar, sem þá hafði nýlega verið ráðinn af dögum? ...orrustan við Agrigentum (Sikiley 261 f.Kr.) var fyrsta skipulagða orrustan í fyrsta púnverska stríðinu og fyrsta stóra orrustan milli Karþagómanna og Rómverja? ...rómverski keisarinn Dómitíanus þótti grimmur og haldinn ofsóknaræði og er af þeim sökum stundum talinn til hinna svonefndu brjáluðu keisara? ...eitt elsta og mikilvægasta rit um bókmenntarýni í fornöld er gamanleikur Aristófanesar Froskarnir? ...Mormó er gyðja í grískri goðafræði og var sögð bíta óþæg börn? ...Michael Ventris var enskur arkitekt og sjálfmenntaður fornfræðingur sem, ásamt fornfræðingnum John Chadwick, réð línuletur B á árunum 1951-1953? breytaValin mynd Höfuðið af styttu af Neró keisara. Styttan mun hafa verið um 2,4 m á hæð. Höfuðið er geymt á safni í München en það var keypt í Róm árið 1811. Sjá eldri myndir breytaValin grein um fornfræði Publius Ovidius Naso (20. mars 43 f.Kr. – 17 e.Kr.) var rómverskt skáld. Ovidius er almennt talinn meðal merkustu skálda á latínu, ásamt Virgli og Horatiusi. Kvæði hans, sem voru víða höfð sem fyrirmynd um latneskan kveðskap í síðfornöld, á miðöldum og á endurreisnartímanum, hafa haft mikil áhrif bókmenntir og listir í Evrópu. Ágústus keisari gerði Ovidius útlægan frá Róm árið 8 e.Kr. Ástæðurnar eru ókunnar en Ovidius vísar einungis til þeirra með orðunum carmen et error þ.e. kvæði og mistök. Ekki er vitað hvaða kvæði hann átti við eða í hverju mistökin áttu að hafa falist en fræðimenn telja að kvæðið kunni að vera Ars Amatoria eða Listin að elska en þar kennir skáldið hvernig menn – og konur – skuli bera sig að í ástum. Kennslan þykir fremur frjálslynd og var ekki í takt við siðbótina sem Ágústus vildi innleiða í Róm. Lesa meira... breytaHvað þarf að gera? Skrifa greinar sem enn vantar (sjá umritun grískra og latneskra nafna) Lengja stubba Lesa yfir greinar sem eru þegar komnar og bæta málfar og stafsetningu Viðhalda greinum (sjá nýlegar breytingar á efni sem tengt er í á gáttinni) Gera greinar að gæðagreinum eða úrvalsgreinum: Bókmenntarýni í fornöld Claudius Eneasarkviða Epikúros Hóratíus Ilíonskviða Ódysseifskviða Óvidíus Pelópsskagastríðið Póseidóníos Lucius Annaeus Seneca Virgill breytaGæða- og úrvalsgreinar Núverandi gæðagreinar: Fornfræði Grikkland hið forna Rómaveldi Núverandi úrvalsgreinar: Ágústus breytaFornfræðitenglar Fornfræði á Vísindavefnum Electronic Resources for Classicists The Classics Pages The Latin Library The Perseus Digital Library s·r·b Gáttir á Wikipediu Finnland · Fornfræði · Heimspeki · Japan · Landafræði · Líftækni · Raunvísindi · Stærðfræði · Tölvuleikir Hvað eru gáttir? · Úrvalsgáttir Fornöld er tímabil í mannkynssögunni sem nær frá upphafi sögulegs tíma, þ.e. frá þeim tíma sem til eru ritaðar heimildir um, og til miðalda. Tímabilið áður en sögulegur tími hófst kallast forsögulegur tími. Ritaðar heimildir komu ekki fram á sama tíma alls staðar og því lýkur forsögulegum tíma í raun ekki alls staðar samtímis. Fyrstu rituðu heimildirnar eru fleygrýnir frá Súmer frá því um 5.000-5.500 f.Kr. Því má segja að sögulegur tími hefjist fyrst þar. Klassísk fornöld er hugtak sem er notað fornaldarsögu Grikklands og Rómaveldis. Í Grikklandi er sá tími er oftast miðaður við árið 776 f.Kr. þegar ólympíuleikarnir voru fyrst haldnir, enda þótt til séu töluvert eldri ritaðar heimildir á grísku. Í sögu Rómar er miðað við hefðbundið ártal fyrir stofnun borgarinnar 753 f.Kr., þrátt fyrir að ritaðar heimildir á latínu séu nokkuð yngri. Enda þótt deilt sé um hvenær fornöld eigi að teljast lokið er oftast miðað við fall Vestrómverska ríkisins en þá er venjan að miða við árið 476. Í sögu Austrómverska ríkisins mætti ef til vill miða endalok fornaldar við árið 640 en þá féll Alexandría í hendur Aröbum. Tengt efni Klassísk fornöld