„Eldstöð“: Munur á milli breytinga
m Sjálfvirk uppfærsla rofinna hlekkja á Tímarit.is (ath: blaðsíða getur verið röng) |
var frekar þunn síða, bætti aðeins... |
||
Lína 1: | Lína 1: | ||
[[Mynd:Destructive plate margin.png|thumb|300px|[[Eldgos]] á [[jarðfleki|jarðflekamótum]]]] |
[[Mynd:Destructive plate margin.png|thumb|300px|[[Eldgos]] á [[jarðfleki|jarðflekamótum]]]] |
||
<onlyinclude> |
|||
⚫ | '''Eldstöð''' er [[landslagsþáttur|jarðfræðilegur landslagsþáttur]] (oftast [[fjall]], þá kallað '''eldfjall''') þar sem [[hraun]] eða í tilfelli [[lághitaeldstöð]]va, [[rokgjarn]]t efni [[eldgos|gýs]], eða hefur gosið. Þá rofnar [[jarðskorpa]]n. Fjölmargar eldstöðvar eru þekktar á [[reikistjarna|reikistjörnum]] og [[tungl]]um í [[sólkerfið|sólkerfinu]], margar þeirra mjög virkar. Á [[jörðin]]ni á þetta sér stað á [[flekamót]]um og á svokölluðum [[heitur reitur|heitum reitum]], en [[Hawaii]] eyjaklasinn myndaðist til dæmis yfir einum slíkum. |
||
:''Eldfjall vísar hingað. Fyrir kvikmyndina, sjá [[Eldfjall (kvikmynd)]].'' |
|||
⚫ | '''Eldstöð''' er [[landslagsþáttur|jarðfræðilegur landslagsþáttur]] (oftast [[fjall]], þá kallað '''eldfjall''') þar sem [[hraun]] eða í tilfelli [[lághitaeldstöð]]va, [[rokgjarn]]t efni [[eldgos|gýs]], eða hefur gosið. Fjölmargar eldstöðvar eru þekktar á [[reikistjarna|reikistjörnum]] og [[tungl]]um í [[sólkerfið|sólkerfinu]], margar þeirra mjög virkar. Á [[jörðin]]ni á þetta sér stað á [[flekamót]]um og á svokölluðum [[heitur reitur|heitum reitum]], en [[Hawaii]] eyjaklasinn myndaðist til dæmis yfir einum slíkum. |
||
Rannsókn eldstöðva kallast [[eldfjallafræði]]. |
Rannsókn eldstöðva kallast [[eldfjallafræði]]. |
||
</onlyinclude> |
|||
[[File:Hawaii Volcanoes National Park (2008) 01.JPG|thumb|[[Kīlauea]], [[Hawaii]], aðalgígurinn, 2008]] |
[[File:Hawaii Volcanoes National Park (2008) 01.JPG|thumb|[[Kīlauea]], [[Hawaii]], aðalgígurinn, 2008]] |
||
Hæsta þekkta eldfjall [[alheimurinn|heims]] er [[Ólympusfjall (Mars)|Ólympusfjall]] á [[Mars (pláneta)|Mars]], og er það jafnframt hæsta [[fjall]] í heimi sem vitað er um. Virkasta eldfjall [[jörðin|jarðarinnar]] er [[Kilauea]] eldfjallið á [[Hawaii]]. |
Hæsta þekkta eldfjall [[alheimurinn|heims]] er [[Ólympusfjall (Mars)|Ólympusfjall]] á [[Mars (pláneta)|Mars]], og er það jafnframt hæsta [[fjall]] í heimi sem vitað er um. Virkasta eldfjall [[jörðin|jarðarinnar]] er [[Kilauea]] eldfjallið á [[Hawaii]]. |
||
Eldfjöll gefa frá sér gös eins og [[vatn]]sgufu, [[koldíoxíð]], [[brennisteinstvíoxíð]] og [[brennisteinsvetni]]. Einnig spúa þau hrauni og gjósku. Hraun flokkast til að mynda í [[apalhraun]] og [[helluhraun]]. [[Gjóska]] myndast þegar heitar lofttegundir sprengja upp kviku í gosrásinni. Einnig getur vatn tætt kvikuna. Þá þeytast litlar agnir á ógnarhraða upp úr gíg. Sá [[gjóskugos]] og [[sprengigos]]. |
|||
Mismunandi afbrigði eru til af eldstöðvum. Dæmi: |
|||
*[[Eldkeila]] er mynduð af [[megineldstöð]] sem gýs reglulega úr [[kvikuhólf]]i. Þá hleðst upp fjall með tímanum. Dæmi: [[Hekla]] og [[Etna]]. |
|||
*[[Dyngja]] myndast í löngum gosum og er kvikan þynnri og dreifist smám saman í skjaldarform; liggjandi skjöld. Dæmi: [[Skjaldbreiður]] og eldstöðvar á Havaí. Kvikan kemur þá djúpt úr [[möttull|möttlinum]]. |
|||
*Sprungugos/[[Gjallgígur]]: Á eldstöðvakerfum eins og á [[Reykjanesskagi|Reykjanesskaga]] og við [[Krafla|Kröflu]] geta sprungur opnast á stóru svæði. |
|||
*[[Troðgos]] myndast við meginlönd þegar seig kvika treður sér upp gosrás en fer ekki langt. |
|||
*[[Sigketill]] eða askja myndast þegar eldstöð fellur saman þegar kvikuhólfið undir tæmist. |
|||
== Tengt efni == |
|||
*[[Listi yfir eldfjöll Íslands]] |
|||
*[[Eldgosaannáll Íslands]] |
|||
*[[Jarðfræði Íslands]] |
|||
== Tenglar == |
== Tenglar == |
||
{{commons|Volcano|Eldstöðvum}} |
|||
* [http://www.timarit.is/?issueID=418479&pageSelected=4&lang=0 ''Eldfjöll - bræðsluofnar náttúrunnar''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1956] |
* [http://www.timarit.is/?issueID=418479&pageSelected=4&lang=0 ''Eldfjöll - bræðsluofnar náttúrunnar''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1956] |
||
*[https://www.visindavefur.is/svar.php?id=5306 Vísindavefur: Hvað eru til mörg eldfjöll?] |
|||
*[https://www.visindavefur.is/svar.php?id=50314 Af hverju gjósa eldfjöll?] |
|||
*[https://www.visindavefur.is/svar.php?id=62394 Hver er uppruni hinnar miklu eldvirkni Íslands?] |
|||
{{Wiktionary|eldstöð|Eldstöð}} |
{{Wiktionary|eldstöð|Eldstöð}} |
||
{{Wiktionary|eldfjall|Eldfjall}} |
{{Wiktionary|eldfjall|Eldfjall}} |
||
{{stubbur}} |
{{stubbur}} |
||
[[Flokkur:Eldstöðvar |
[[Flokkur:Eldstöðvar]] |
Útgáfa síðunnar 7. júlí 2021 kl. 22:55
Eldstöð er jarðfræðilegur landslagsþáttur (oftast fjall, þá kallað eldfjall) þar sem hraun eða í tilfelli lághitaeldstöðva, rokgjarnt efni gýs, eða hefur gosið. Þá rofnar jarðskorpan. Fjölmargar eldstöðvar eru þekktar á reikistjörnum og tunglum í sólkerfinu, margar þeirra mjög virkar. Á jörðinni á þetta sér stað á flekamótum og á svokölluðum heitum reitum, en Hawaii eyjaklasinn myndaðist til dæmis yfir einum slíkum. Rannsókn eldstöðva kallast eldfjallafræði.
Hæsta þekkta eldfjall heims er Ólympusfjall á Mars, og er það jafnframt hæsta fjall í heimi sem vitað er um. Virkasta eldfjall jarðarinnar er Kilauea eldfjallið á Hawaii.
Eldfjöll gefa frá sér gös eins og vatnsgufu, koldíoxíð, brennisteinstvíoxíð og brennisteinsvetni. Einnig spúa þau hrauni og gjósku. Hraun flokkast til að mynda í apalhraun og helluhraun. Gjóska myndast þegar heitar lofttegundir sprengja upp kviku í gosrásinni. Einnig getur vatn tætt kvikuna. Þá þeytast litlar agnir á ógnarhraða upp úr gíg. Sá gjóskugos og sprengigos.
Mismunandi afbrigði eru til af eldstöðvum. Dæmi:
- Eldkeila er mynduð af megineldstöð sem gýs reglulega úr kvikuhólfi. Þá hleðst upp fjall með tímanum. Dæmi: Hekla og Etna.
- Dyngja myndast í löngum gosum og er kvikan þynnri og dreifist smám saman í skjaldarform; liggjandi skjöld. Dæmi: Skjaldbreiður og eldstöðvar á Havaí. Kvikan kemur þá djúpt úr möttlinum.
- Sprungugos/Gjallgígur: Á eldstöðvakerfum eins og á Reykjanesskaga og við Kröflu geta sprungur opnast á stóru svæði.
- Troðgos myndast við meginlönd þegar seig kvika treður sér upp gosrás en fer ekki langt.
- Sigketill eða askja myndast þegar eldstöð fellur saman þegar kvikuhólfið undir tæmist.