„Íslenskar mállýskur“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip |
Nota snið til að gefa hlekk á IPA leiðbeiningar. |
||
| Lína 1: | Lína 1: | ||
'''[[Mállýska|Mállýskur]]''' eru ekki áberandi í [[Íslenska|íslensku]], Ísland er talið nær mállýskulaust og skiptist ekki greinilega upp í mállýskusvæði. Hins vegar eru til nokkur svæðisbundin framburðarafbrigði.<ref name="isennfornogny2"> |
'''[[Mállýska|Mállýskur]]''' eru ekki áberandi í [[Íslenska|íslensku]], Ísland er talið nær mállýskulaust og skiptist ekki greinilega upp í mállýskusvæði. Hins vegar eru til nokkur svæðisbundin framburðarafbrigði.<ref name="isennfornogny2">{{IPA-is|https://web.archive.org/web/20090923081614/http://bella.mrn.stjr.is/utgafur/islenska.pdf Íslenska: í senn forn og ný}}</ref> |
||
== Svæðisbundin framburðarafbrigði == |
== Svæðisbundin framburðarafbrigði == |
||
* {{anchor|Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ |
* {{anchor|Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ {{IPA-is|vɪːtʰa}} en ekki „vida“ {{IPA-is|vɪːta}} eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast '''linmæli'''. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera ''spila'' fram sem „sbila“ {{IPA-is|spɪːla}} en enginn „sphila“ {{IPA-is|spʰɪːla}}.<ref name=":0">{{Vefheimild|url=https://notendur.hi.is/eirikur/hoi.pdf|titill=Hljóðfræði og hljóðritun|höfundur=Eiríkur Rögnvaldsson|ár=2013}}</ref> |
||
* {{anchor|Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. '''<ref name=":0" />''' |
* {{anchor|Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. '''<ref name=":0" />''' |
||
* {{anchor|hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvað'' fram sem „kvar“ |
* {{anchor|hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvað'' fram sem „kvar“ {{IPA-is|kʰvaːr}}, en í ''hv-''framburði er orðið borið fram „'''h'''(v)ar“ ({{IPA-is|xaːr}}, {{IPA-is|xvaːr}} eða {{IPA-is|xʷaːr}}),'''<ref name=":0" />''' hljóðið er nokkuð svipað eins og þegar [[Elvis Presley]] segir ''what''. |
||
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.'''<ref name=":0" />''' |
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.'''<ref name=":0" />''' |
||
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í |
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í {{IPA-is|ngl}}, líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og ''dingla'' er þá borið fram „dín-'''g'''la“ {{IPA-is|tiŋkla}} en ekki „dínla“ {{IPA-is|tiŋla}}.'''<ref name=":0" />''' |
||
* '''''rn''-, ''rl''-framburður''' þekkist í [[Austur-Skaftafellssýsla|Austur-Skaftafellssýslu]]. Í stað þess að bera ''barnið'' fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og ''karlinn'' fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert [[lokhljóð]] fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ |
* '''''rn''-, ''rl''-framburður''' þekkist í [[Austur-Skaftafellssýsla|Austur-Skaftafellssýslu]]. Í stað þess að bera ''barnið'' fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og ''karlinn'' fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert [[lokhljóð]] fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ {{IPA-is|parnɪð}} og „kar-lin“ {{IPA-is|kʰarlɪn}}.'''<ref name=":0" />''' |
||
* {{anchor|Vestfirskur einhljóðaframburður}}'''Vestfirskur einhljóðaframburður''' kemur fyrir á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]] og notar [[einhljóð]] en ekki [[tvíhljóð]] á undan sumum [[Nefhljóð|nefhljóðum]]. Orðið ''banki'' borið fram sem „ban-ki“ |
* {{anchor|Vestfirskur einhljóðaframburður}}'''Vestfirskur einhljóðaframburður''' kemur fyrir á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]] og notar [[einhljóð]] en ekki [[tvíhljóð]] á undan sumum [[Nefhljóð|nefhljóðum]]. Orðið ''banki'' borið fram sem „ban-ki“ {{IPA-is|paɲ̊cɪ}} en ekki „bánki“ {{IPA-is|pauɲ̊cɪ}}, orðið ''lengur'' er borið fram sem „le-ngur“ {{IPA-is|lɛŋkʏr}} en ekki „leingur“ {{IPA-is|leiŋkʏr}}.'''<ref name=":0" />''' |
||
* {{anchor|Skaftfellskur einhljóðaframburður}}'''Skaftfellskur einhljóðaframburður''' er það einkenni á [[Framburður|framburði]], að stafirnir ''a, e, i, o, u,'' og ''ö'' eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ |
* {{anchor|Skaftfellskur einhljóðaframburður}}'''Skaftfellskur einhljóðaframburður''' er það einkenni á [[Framburður|framburði]], að stafirnir ''a, e, i, o, u,'' og ''ö'' eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ {{IPA-is|ˈlœːjɪn}} frekar en „lau-jin“ {{IPA-is|ˈlœijɪn}}, og „snagi“ er borið fram sem „sna-ji“ {{IPA-is|stnaːjɪ}} en ekki „snæ-ji“ {{IPA-is|stnaijɪ}}).<ref name=":0" /> En þessi framburður er á undanhaldi. |
||
== Annar framburðarmunur == |
== Annar framburðarmunur == |
||
* '''[[Flámæli]]''' var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta [[20. öldin|20. aldar]] á [[Ísland|Íslandi]], sér í lagi á [[Vesturland|Vesturlandi]] og [[Suðurland|Suðurlandi]].<ref name=":02">{{Bókaheimild|titill=Íslenska alfræðiorðabókin|útgefandi=[[Örn og Örlygur]]|ár=1990}}</ref> Sérhljóðin ''i'' og ''u'' lækkuðu í framburði svo að ''vinur'' hljómaði eins og ''venör'' og ''skyr'' hljómaði eins og ''sker'', á meðan sérhljóðin ''e'' og ''u'' hækkuðu í framburði svo að ''spölur'' hljómaði eins og ''spulur''.<ref>{{Vísindavefurinn|1503|Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting” og hvernig er henni háttað í íslensku máli?}}</ref> |
* '''[[Flámæli]]''' var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta [[20. öldin|20. aldar]] á [[Ísland|Íslandi]], sér í lagi á [[Vesturland|Vesturlandi]] og [[Suðurland|Suðurlandi]].<ref name=":02">{{Bókaheimild|titill=Íslenska alfræðiorðabókin|útgefandi=[[Örn og Örlygur]]|ár=1990}}</ref> Sérhljóðin ''i'' og ''u'' lækkuðu í framburði svo að ''vinur'' hljómaði eins og ''venör'' og ''skyr'' hljómaði eins og ''sker'', á meðan sérhljóðin ''e'' og ''u'' hækkuðu í framburði svo að ''spölur'' hljómaði eins og ''spulur''.<ref>{{Vísindavefurinn|1503|Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting” og hvernig er henni háttað í íslensku máli?}}</ref> |
||
* '''Tvinnhljóðun''' er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og ''tjald'' og það borið fram sem „tsjald“ |
* '''Tvinnhljóðun''' er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og ''tjald'' og það borið fram sem „tsjald“ {{IPA-is|ʦʰjalt}}.'''<ref name=":0" />''' |
||
== Tenglar == |
== Tenglar == |
||
Útgáfa síðunnar 23. janúar 2019 kl. 20:01
Mállýskur eru ekki áberandi í íslensku, Ísland er talið nær mállýskulaust og skiptist ekki greinilega upp í mállýskusvæði. Hins vegar eru til nokkur svæðisbundin framburðarafbrigði.[1]
Svæðisbundin framburðarafbrigði
- Harðmæli þekkist á Norðurlandi, einkum í Eyjafirði og Þingeyjarsveit. Þegar lokhljóðin p, t, og k koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið vita er þá borið fram „vitha“ /vɪːtʰa/ en ekki „vida“ /vɪːta/ eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast linmæli. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera spila fram sem „sbila“ /spɪːla/ en enginn „sphila“ /spʰɪːla/.[2]
- Raddaður framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. [2]
- hv-framburður þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera hvað fram sem „kvar“ /kʰvaːr/, en í hv-framburði er orðið borið fram „h(v)ar“ (/xaːr/, /xvaːr/ eða /xʷaːr/),[2] hljóðið er nokkuð svipað eins og þegar Elvis Presley segir what.
- bð-, gð-framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram lokhljóð á undan [ð], hafði er þá borið fram „habði“.[2]
- ngl-framburður þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram lokhljóð í /ngl/, líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og dingla er þá borið fram „dín-gla“ /tiŋkla/ en ekki „dínla“ /tiŋla/.[2]
- rn-, rl-framburður þekkist í Austur-Skaftafellssýslu. Í stað þess að bera barnið fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og karlinn fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert lokhljóð fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ /parnɪð/ og „kar-lin“ /kʰarlɪn/.[2]
- Vestfirskur einhljóðaframburður kemur fyrir á Vestfjörðum og notar einhljóð en ekki tvíhljóð á undan sumum nefhljóðum. Orðið banki borið fram sem „ban-ki“ /paɲ̊cɪ/ en ekki „bánki“ /pauɲ̊cɪ/, orðið lengur er borið fram sem „le-ngur“ /lɛŋkʏr/ en ekki „leingur“ /leiŋkʏr/.[2]
- Skaftfellskur einhljóðaframburður er það einkenni á framburði, að stafirnir a, e, i, o, u, og ö eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ /ˈlœːjɪn/ frekar en „lau-jin“ /ˈlœijɪn/, og „snagi“ er borið fram sem „sna-ji“ /stnaːjɪ/ en ekki „snæ-ji“ /stnaijɪ/).[2] En þessi framburður er á undanhaldi.
Annar framburðarmunur
- Flámæli var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta 20. aldar á Íslandi, sér í lagi á Vesturlandi og Suðurlandi.[3] Sérhljóðin i og u lækkuðu í framburði svo að vinur hljómaði eins og venör og skyr hljómaði eins og sker, á meðan sérhljóðin e og u hækkuðu í framburði svo að spölur hljómaði eins og spulur.[4]
- Tvinnhljóðun er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og tjald og það borið fram sem „tsjald“ /ʦʰjalt/.[2]
Tenglar
- Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).
Tilvísanir
- ↑ /https://web.archive.org/web/20090923081614/http://bella.mrn.stjr.is/utgafur/islenska.pdf Íslenska: í senn forn og ný/
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).
- ↑ Íslenska alfræðiorðabókin. Örn og Örlygur. 1990.
- ↑ „Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting" og hvernig er henni háttað í íslensku máli?“. Vísindavefurinn.