„Kvika“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
Reykholt (spjall | framlög)
930 breytingar
nokkrar orðalagsbreytingar
Lína 1: Lína 1:
[[Mynd:Viscosity of magma EN.svg|thumbnail|280px|Bráðnun bergs]]
[[Mynd:Viscosity of magma EN.svg|thumbnail|280px|Bráðnun bergs]]
[[Mynd:Magma Melting Stages.png|thumbnail|280px|Hlutbráðnun]]
[[Mynd:Magma Melting Stages.png|thumbnail|280px|Hlutbráðnun]]
'''Kvika''' eða '''bergkvika''' (“''magma''” á ensku) verður til við bráðnun bergs í [[Möttull|möttli]] ([[basalt]]) og [[Jarðskorpa|skorpu]] ([[ríólít]]) jarðar. Hún inniheldur blöndun af gösum, kristöllum og meira og minna bráðnum bergi.<ref>http://volcanoes.usgs.gov/images/pglossary/magma.php Magma. VHP Photo glossary: Magma and magma reservoir. USGS. Skoðað: 17.11.2015</ref>
'''Kvika''' eða '''bergkvika''' (“''magma''” á ensku) verður til við bráðnun bergs í [[Möttull|möttli]] ([[basalt]]) og [[Jarðskorpa|skorpu]] ([[ríólít]]) jarðar. Hún inniheldur blöndu af gösum, kristöllum og meira eða minna bráðnu bergi.<ref>http://volcanoes.usgs.gov/images/pglossary/magma.php Magma. VHP Photo glossary: Magma and magma reservoir. USGS. Skoðað: 17.11.2015</ref>


Efnasamsetning hennar er mjög mismunandi og fer eftir myndunarstað. Algengustu tegundir innihalda 45-75% SiO2 og myndast við 1200-70°C á 100-3ja km dýpi í jörðinni. <ref name="visinda">Sigurður Steinþórsson. ''„Hvað er hraun og hvað er kvika?“'' Vísindavefurinn, 11. september 2013. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63785.</ref>
Efnasamsetning hennar er mjög mismunandi og fer eftir myndunarstað. Algengustu tegundir innihalda 45-75% SiO2 og myndast við 700-1200 °C á 3-100 km dýpi í jörðinni. <ref name="visinda">Sigurður Steinþórsson. ''„Hvað er hraun og hvað er kvika?“'' Vísindavefurinn, 11. september 2013. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63785.</ref>


==Staðsetning kvikunnar==
==Staðsetning kvikunnar==
Undir yfirborði jarðar vex hitastigið hratt með auknu dýpi. Hann hækkar á kyrrlátum meginlandssvæðum um 2-4°C/100m. Á Íslandi, sem er nær [[Möttulstrókur|möttulstróknum]] hækkar hitastigið hraðar, 5-10°C útan rekbeltisins og 10-100°C/100m á eldvirkum svæðum. Til að komast í 1.000 – 1.500 °C – sem er hitastigið basalt-kvikunnar - , væri eiginlega nauðsynlegt að fara mjög djúpt niður. En samt er það oft ekki svo - sérstaklega ekki undir eldstöðvum -, kvikan leynst þar á bara nokkra kílómetra dýpi.<ref name="Ari Trausti">Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004</ref>
Undir yfirborði jarðar vex hitastigið hratt með auknu dýpi. Á kyrrlátum meginlandssvæðum hækkar það um 2-4°C/100 m. Á Íslandi, sem er nær [[Möttulstrókur|möttulstróknum]] hækkar hitastigið hraðar, 5-10°C/100 m utan rekbeltisins og 10-100°C/100 m á eldvirkum svæðum. Til að komast í 1000 – 1500 °C – sem er hitastig basaltkviku - , væri eiginlega nauðsynlegt að fara mjög djúpt niður. En samt er það oft ekki svo - sérstaklega ekki undir eldstöðvum -, þar getur kvikan leynst á aðeins fárra kílómetra dýpi.<ref name="Ari Trausti">Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004</ref>


Hún getur staldrað við í mismunadum tegundum af geymslum: [[kvikuþró]]um, [[kvikuhólf]]um, [[Silla (jarðfræði)|sillum]] eða/og [[Berggangur|berggöngum]].
Hún getur staldrað við í mismunadum tegundum af geymslum: [[kvikuþró]]um, [[kvikuhólf]]um, [[Silla (jarðfræði)|sillum]] eða/og [[Berggangur|berggöngum]].


==Bræðslumark==
==Bræðslumark==
Yfirleitt liggur [[bræðslumark]] þekktra bergtengunda á bilinu 800-1200°C. Þar sem [[þrýstingur]]inn hækkar bræðslumarkið efna, verður hitastigið á nokkurra kílómetra dýpi (= undir tölumverðum þrýstingi) vera mikið hærra til þess að kvika, bráðið berg, nái að myndast. En [[jarðskorpa]]n og efri [[möttull]], efstu hlutar jarðkúlunnar, eru að mestu úr föstu efni. Til þess að bræða efnið þarf háan og hækkandi hita á tilteknum stað eða færslu á heitu efni upp á við, móti lækkandi þrýstingi.<ref name="Ari Trausti"/>
Yfirleitt liggur [[bræðslumark]] þekktra bergtegunda á bilinu 800-1200°C. Þar sem [[þrýstingur]] hækkar bræðslumark efna, verður hitastigið á nokkurra kílómetra dýpi (= undir töluverðum þrýstingi) að vera miklu hærra til þess að kvika, bráðið berg, nái að myndast. En [[jarðskorpa]]n og efri [[möttull]], efstu hlutar jarðkúlunnar, eru að mestu úr föstu efni. Til þess að bræða efnið þarf háan og hækkandi hita á tilteknum stað eða færslu á heitu efni upp á við, móti lækkandi þrýstingi.<ref name="Ari Trausti"/>


==Ris bergmassa==
==Ris bergmassa==
Í misheitum mötli rís efni sums staðar en sekkur annars staðar. Þrátt fyrir að mishitahreyfingarnar séu afar hægar, næga þær þó að láta bergið berast upp í svæði þar sem það byrjar að bráðna.<ref name="Ari Trausti"/>
Í misheitum möttli rís efni sums staðar en sekkur annars staðar. Þrátt fyrir að mishitahreyfingarnar séu afar hægar, næga þær þó til að láta bergið berast upp í svæði þar sem það byrjar að bráðna.<ref name="Ari Trausti"/>


Hins vegar hafa [[steindir]] [[möttulberg]]s (eða [[skorpuberg]]s) mismunandi bræðslumark. Þar getur ákveðið hitagstig við tiltekinn þrýsting valdið bráðnun sumra steinda eða efnasamblanda en ekki annarra. Bergtegund sem hefur lágt bræðslumark og verður fyrst kvika er [[basalt]].<ref name="Ari Trausti"/>
Hins vegar hafa [[steindir]] [[möttulberg]]s (eða [[skorpuberg]]s) mismunandi bræðslumark. Þar getur ákveðið hitastig við tiltekinn þrýsting valdið bráðnun sumra steinda eða efnasambanda en ekki annarra. Sú bergtegund sem hefur lægst bræðslumark og verður fyrst kvika er [[basalt]].<ref name="Ari Trausti"/>


==Kvikugerðir==
==Kvikugerðir==
Margar kvikutegundir eru til og þær gefa af sér ólíkar [[Gosberg|gos-]] eða [[Djúpberg|djúpbergstegundir]]. T.d. er talað um [[Basísk kvika|basísk]], [[Ísur kvika|ísur]] eða [[Súr kvika|súr kvika]] eftir innihald af mismunandum efnum,<ref name="Ari Trausti"/> sérstaklega [[SiO2]].<ref>Þorleifur Einarsson: ''Geology of Iceland. Rocks and landscape.'' Reykjavík, Mál og Menning, 1994, 34</ref>
Margar kvikutegundir eru til og þær gefa af sér ólíkar [[Gosberg|gos-]] eða [[Djúpberg|djúpbergstegundir]]. T.d. er talað um að kvika sé [[Basísk kvika|basísk]], [[Ísur kvika|ísúr]] eða [[Súr kvika|súr]] eftir innihaldi hennar af mismunandi efnum,<ref name="Ari Trausti"/> sérstaklega [[SiO2]].<ref>Þorleifur Einarsson: ''Geology of Iceland. Rocks and landscape.'' Reykjavík, Mál og Menning, 1994, 34</ref>


==Munurinn á milla kviku og hrauns==
==Munurinn á kviku og hrauni==
Þegar kvikan er að nálgast yfirborð jarðarinnar, fer hún strax að losna sig með gösum (stundum þegar í hólfinni), svo að samsetning [[hraun]]s er dálitið öðruvísi en samsetning kvikunnar í yðrum jarðarinnar. <ref name="visinda"/>
Þegar kvikan er að nálgast yfirborð jarðarinnar, fer hún strax að losa sig við gös (stundum þegar í kvikuhólfinu), svo að samsetning [[hraun]]s er dálitið öðruvísi en samsetning kvikunnar í iðrum jarðar. <ref name="visinda"/>


==Tilvísanir==
==Tilvísanir==

Útgáfa síðunnar 12. febrúar 2018 kl. 15:27

Bráðnun bergs
Hlutbráðnun

Kvika eða bergkvika (“magma” á ensku) verður til við bráðnun bergs í möttli (basalt) og skorpu (ríólít) jarðar. Hún inniheldur blöndu af gösum, kristöllum og meira eða minna bráðnu bergi.[1]

Efnasamsetning hennar er mjög mismunandi og fer eftir myndunarstað. Algengustu tegundir innihalda 45-75% SiO2 og myndast við 700-1200 °C á 3-100 km dýpi í jörðinni. [2]

Staðsetning kvikunnar

Undir yfirborði jarðar vex hitastigið hratt með auknu dýpi. Á kyrrlátum meginlandssvæðum hækkar það um 2-4°C/100 m. Á Íslandi, sem er nær möttulstróknum hækkar hitastigið hraðar, 5-10°C/100 m utan rekbeltisins og 10-100°C/100 m á eldvirkum svæðum. Til að komast í 1000 – 1500 °C – sem er hitastig basaltkviku - , væri eiginlega nauðsynlegt að fara mjög djúpt niður. En samt er það oft ekki svo - sérstaklega ekki undir eldstöðvum -, þar getur kvikan leynst á aðeins fárra kílómetra dýpi.[3]

Hún getur staldrað við í mismunadum tegundum af geymslum: kvikuþróum, kvikuhólfum, sillum eða/og berggöngum.

Bræðslumark

Yfirleitt liggur bræðslumark þekktra bergtegunda á bilinu 800-1200°C. Þar sem þrýstingur hækkar bræðslumark efna, verður hitastigið á nokkurra kílómetra dýpi (= undir töluverðum þrýstingi) að vera miklu hærra til þess að kvika, bráðið berg, nái að myndast. En jarðskorpan og efri möttull, efstu hlutar jarðkúlunnar, eru að mestu úr föstu efni. Til þess að bræða efnið þarf háan og hækkandi hita á tilteknum stað eða færslu á heitu efni upp á við, móti lækkandi þrýstingi.[3]

Ris bergmassa

Í misheitum möttli rís efni sums staðar en sekkur annars staðar. Þrátt fyrir að mishitahreyfingarnar séu afar hægar, næga þær þó til að láta bergið berast upp í svæði þar sem það byrjar að bráðna.[3]

Hins vegar hafa steindir möttulbergs (eða skorpubergs) mismunandi bræðslumark. Þar getur ákveðið hitastig við tiltekinn þrýsting valdið bráðnun sumra steinda eða efnasambanda en ekki annarra. Sú bergtegund sem hefur lægst bræðslumark og verður fyrst kvika er basalt.[3]

Kvikugerðir

Margar kvikutegundir eru til og þær gefa af sér ólíkar gos- eða djúpbergstegundir. T.d. er talað um að kvika sé basísk, ísúr eða súr eftir innihaldi hennar af mismunandi efnum,[3] sérstaklega SiO2.[4]

Munurinn á kviku og hrauni

Þegar kvikan er að nálgast yfirborð jarðarinnar, fer hún strax að losa sig við gös (stundum þegar í kvikuhólfinu), svo að samsetning hrauns er dálitið öðruvísi en samsetning kvikunnar í iðrum jarðar. [2]

Tilvísanir

  1. ↑ http://volcanoes.usgs.gov/images/pglossary/magma.php Magma. VHP Photo glossary: Magma and magma reservoir. USGS. Skoðað: 17.11.2015
  2. ↑ 2,0 2,1 Sigurður Steinþórsson. „Hvað er hraun og hvað er kvika?“ Vísindavefurinn, 11. september 2013. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63785.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004
  4. ↑ Þorleifur Einarsson: Geology of Iceland. Rocks and landscape. Reykjavík, Mál og Menning, 1994, 34

Heimildir

Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Kvika&oldid=1580528“