„Basísk kvika“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
nokkrar orðalagsbreytingar
Lína 7: Lína 7:
==Jarðfræði==
==Jarðfræði==
===Myndun===
===Myndun===
Möttullinn er misheitur,<ref name="Ari Trausti">[[Ari Trausti Guðmundsson]], Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 159</ref> og út af mismunanda efnismassa<ref name="Schmincke">[[Hans-Ulrich Schmincke]]: Vulkanismus. Darmstadt 2000,22</ref> rís efnið sums staðar og sekkur annars staðar i þessum hluta jarðar. Bergið lendur þá á svæðum þar sem sumar steindir byrja að bráðna, basíska efnið fyrst. Svo er það léttara en umhverfið og berst upp úr möttlinum.<ref name="Ari Trausti"/>
Möttullinn er misheitur<ref name="Ari Trausti">[[Ari Trausti Guðmundsson]], Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 159</ref> og vegna mismunandi efnismassa<ref name="Schmincke">[[Hans-Ulrich Schmincke]]: Vulkanismus. Darmstadt 2000,22</ref> rís efnið sums staðar og sekkur annars staðar í þessum hluta jarðar. Bergið lendir þá á svæðum þar sem sumar steindir byrja að bráðna, basíska efnið fyrst. Svo er það léttara en umhverfið og berst upp úr möttlinum.<ref name="Ari Trausti"/>


Bergbráð sem er basísk inniheldur minni kísil (SO2) en hinar tegundir og myndar [[basalt]] eða djúpbergið [[gabbró]] með kolnun. "''Þegar kvika er flokkuð í súra, ísúra og basíska er fyrst og fremst litið til efnasamsetningar hennar og þá hversu kísilrík hún er.''" <ref name="Ármann">[[Ármann Höskuldsson]]. „Hvað er átt við með súrum, ísúrum og basískum eldgosum?“ Vísindavefurinn, 7. apríl 2008. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=7331. </ref>Basaltkvika: <52% SiO2.<ref name="Schmincke"/>Þessi kvika rís í flestum tilvikum beint til yfirborðs eða stoppar stutt í jarðskorpunni í kvikuhólfi áður en hún nær yfirborði.<ref name="Ármann"/>
Basísk bergbráð inniheldur minni kísil (SO2) en aðrar kvikutegundir og myndar [[basalt]] eða djúpbergið [[gabbró]] við storknun. "''Þegar kvika er flokkuð í súra, ísúra og basíska er fyrst og fremst litið til efnasamsetningar hennar og þá hversu kísilrík hún er.''" <ref name="Ármann">[[Ármann Höskuldsson]]. „Hvað er átt við með súrum, ísúrum og basískum eldgosum?“ Vísindavefurinn, 7. apríl 2008. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=7331. </ref>Basaltkvika: <52% SiO2.<ref name="Schmincke"/>Þessi kvika rís í flestum tilvikum beint til yfirborðs eða stendur stutt við í jarðskorpunni í kvikuhólfi áður en hún nær yfirborði.<ref name="Ármann"/>


===Eldgos===
===Eldgos===
Eldgos þar sem basísk kvika fer með aðalhlutverk framleiðar oftast seigfljótandi [[hraun]] og byggja upp gígar eins og [[Gjallgígur|gjallgígar]] eða [[eldborg]]ir en líka [[Dyngja|dyngjur]] eins og [[Mauna Loa]] eldjall á [[Hawaii]].'' "Alla jafna myndast lítil aska í slíkum eldgosum, þar sem kvikan inniheldur hlutfallslega lítið vatn og er mjög fljótandi og heit (1050-1250°C). Undantekningar frá þessari reglu eru tengdar utanaðkomandi vatni og óvenju háu vatnsmagni kvikunnar, en hvorutveggja hefur þau áhrif að sprengivirkni kvikunnar eykst og gjóskumyndun margfaldast." ''<ref name="Ármann"/>
Eldgos þar sem basísk kvika fer með aðalhlutverk framleiðir oftast seigfljótandi [[hraun]] og byggir upp gíga eins og [[Gjallgígur|gjallgíga]] eða [[eldborg|eldborgir,]] en líka [[Dyngja|dyngjur]] eins og [[Mauna Loa]] eldjall á [[Hawaii]].'' "Alla jafna myndast lítil aska í slíkum eldgosum, þar sem kvikan inniheldur hlutfallslega lítið vatn og er mjög fljótandi og heit (1050-1250°C). Undantekningar frá þessari reglu eru tengdar utanaðkomandi vatni og óvenju háu vatnsmagni kvikunnar, en hvorutveggja hefur þau áhrif að sprengivirkni kvikunnar eykst og gjóskumyndun margfaldast." ''<ref name="Ármann"/>


Dæmi um basísk eldgos á Íslandi eru eldgosin í [[Krafla|Kröflu]] á árunum 1975-1984<ref name="Ármann"/>en líka [[Eldgosið í Grímsvötnum 2011|Grímsvatnagos 2011]].
Dæmi um basísk eldgos á Íslandi eru eldgosin í [[Krafla|Kröflu]] á árunum 1975-1984<ref name="Ármann"/>en líka [[Eldgosið í Grímsvötnum 2011|Grímsvatnagosið 2011]].


''"Þegar basaltísk bráð storknar fer það eftir aðstæðum hvaða bergtegund myndast; grófkristallað [[gabbró]] myndast við hæga kristöllun djúpt í jörðu, fínkornótt [[grágrýti]] ([[dólerít]]) í grunnstæðum innskotum eða þykkum hraunum, dulkornótt basalt í hraunum á yfirborði og [[basaltgler]] ([[túff]]) við hraðkólnun í vatni." ''<ref>Sigurður Steinþórsson. „Hvað er basalt?“ Vísindavefurinn, 3. október 2011. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=59291. </ref>
''"Þegar basaltísk bráð storknar fer það eftir aðstæðum hvaða bergtegund myndast; grófkristallað [[gabbró]] myndast við hæga kristöllun djúpt í jörðu, fínkornótt [[grágrýti]] ([[dólerít]]) í grunnstæðum innskotum eða þykkum hraunum, dulkornótt basalt í hraunum á yfirborði og [[basaltgler]] ([[túff]]) við hraðkólnun í vatni." ''<ref>Sigurður Steinþórsson. „Hvað er basalt?“ Vísindavefurinn, 3. október 2011. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=59291. </ref>


===Á Íslandi===
===Á Íslandi===
Meginhluta íslenska bergsins er basískt [[storkuberg]], sbr. [[blágrýti]]smyndunin <ref>Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 126</ref> og 79% nútímajarðmyndunnar síðan landið byggðist. <ref>[[Þorvaldur Þórðarson|T. Thordarsson]], G. Larsen: ''Volcanism in Iceland in historical time. Volcano types, eruption styles and eruptive history.'' (2007) http://www.geo.mtu.edu/~raman/papers2/Thordarson%20and%20Larsen%202007%20-%20Volcanism%20in%20Iceland.pdf (pdf-skjal)</ref>
Meginhluti alls bergs á Íslandi er basískt [[storkuberg]], sbr. [[blágrýti]]smyndunin <ref>Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: ''Íslenskur jarðfræðilykill.'' Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 126</ref> og það er 79% nútímajarðmyndunar síðan landið byggðist. <ref>[[Þorvaldur Þórðarson|T. Thordarsson]], G. Larsen: ''Volcanism in Iceland in historical time. Volcano types, eruption styles and eruptive history.'' (2007) http://www.geo.mtu.edu/~raman/papers2/Thordarson%20and%20Larsen%202007%20-%20Volcanism%20in%20Iceland.pdf (pdf-skjal)</ref>


Í miðju rekbeltisins finnst [[tóleít]] og á jaðarsvæðum [[alkali basalt]].<ref>Olgeir Sigmarsson, Sigurdur Steinthórsson: ''Origin of Icelandic basalts. A review of their petrology and geochemistry.'' (2007)</ref>
Í miðju rekbeltisins er [[tóleít|þóleít]] en á jaðarsvæðum [[alkali basalt|alkalíbasalt]].<ref>Olgeir Sigmarsson, Sigurdur Steinthórsson: ''Origin of Icelandic basalts. A review of their petrology and geochemistry.'' (2007)</ref>


==Lýsingarorðið ''basísk''==
==Lýsingarorðið ''basískt''==
Lýsingarorðið ''basísk'' er afleitt orð. [[Basi|Basar]] eru efnafræðilega andstöðu sýrna. <ref>Til gamans má skóða notkun orðsins:http://wortschatz.uni-leipzig.de/cgi-isl/isl_mixed_2011/wort_www_ny?site=208&Wort_id=8688874</ref>
Lýsingarorðið ''basískt'' er afleitt orð. [[Basi|Basar]] eru efnafræðileg andstæða sýrna. <ref>Til gamans má skóða notkun orðsins:http://wortschatz.uni-leipzig.de/cgi-isl/isl_mixed_2011/wort_www_ny?site=208&Wort_id=8688874</ref>


Hins vegar væri kannski ''"í stað hinna (...) lýsingarorða basískur – ísúr – súr (...) því réttara að nota kísilrýr (basaltískur) – kísiljafn (andesískur) – kísilríkur (ríólískur) þótt sannlega séu þau risminni."'' <ref>Sigurður Steinþórsson. „Hver er munurinn á basaltkviku og basískri kviku?“ Vísindavefurinn, 22. janúar 2013. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63840.</ref>
Hins vegar væri kannski ''"í stað hinna (...) lýsingarorða basískur – ísúr – súr (...) því réttara að nota kísilrýr (basaltískur) – kísiljafn (andesískur) – kísilríkur (ríólískur) þótt sannlega séu þau risminni."'' <ref>Sigurður Steinþórsson. „Hver er munurinn á basaltkviku og basískri kviku?“ Vísindavefurinn, 22. janúar 2013. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63840.</ref>

Útgáfa síðunnar 12. febrúar 2018 kl. 14:57

Streckeisen línurit: basískt djúpberg
Díórít silla efst, Glacier National Park, Montana
Eystrahorn: Gabbró innskot
Gabbró, Italia

Basísk kvika er frumstæð kvika úr möttlinum.[1]

Jarðfræði

Myndun

Möttullinn er misheitur[2] og vegna mismunandi efnismassa[3] rís efnið sums staðar og sekkur annars staðar í þessum hluta jarðar. Bergið lendir þá á svæðum þar sem sumar steindir byrja að bráðna, basíska efnið fyrst. Svo er það léttara en umhverfið og berst upp úr möttlinum.[2]

Basísk bergbráð inniheldur minni kísil (SO2) en aðrar kvikutegundir og myndar basalt eða djúpbergið gabbró við storknun. "Þegar kvika er flokkuð í súra, ísúra og basíska er fyrst og fremst litið til efnasamsetningar hennar og þá hversu kísilrík hún er." [4]Basaltkvika: <52% SiO2.[3]Þessi kvika rís í flestum tilvikum beint til yfirborðs eða stendur stutt við í jarðskorpunni í kvikuhólfi áður en hún nær yfirborði.[4]

Eldgos

Eldgos þar sem basísk kvika fer með aðalhlutverk framleiðir oftast seigfljótandi hraun og byggir upp gíga eins og gjallgíga eða eldborgir, en líka dyngjur eins og Mauna Loa eldjall á Hawaii. "Alla jafna myndast lítil aska í slíkum eldgosum, þar sem kvikan inniheldur hlutfallslega lítið vatn og er mjög fljótandi og heit (1050-1250°C). Undantekningar frá þessari reglu eru tengdar utanaðkomandi vatni og óvenju háu vatnsmagni kvikunnar, en hvorutveggja hefur þau áhrif að sprengivirkni kvikunnar eykst og gjóskumyndun margfaldast." [4]

Dæmi um basísk eldgos á Íslandi eru eldgosin í Kröflu á árunum 1975-1984[4]en líka Grímsvatnagosið 2011.

"Þegar basaltísk bráð storknar fer það eftir aðstæðum hvaða bergtegund myndast; grófkristallað gabbró myndast við hæga kristöllun djúpt í jörðu, fínkornótt grágrýti (dólerít) í grunnstæðum innskotum eða þykkum hraunum, dulkornótt basalt í hraunum á yfirborði og basaltgler (túff) við hraðkólnun í vatni." [5]

Á Íslandi

Meginhluti alls bergs á Íslandi er basískt storkuberg, sbr. blágrýtismyndunin [6] og það er 79% nútímajarðmyndunar síðan landið byggðist. [7]

Í miðju rekbeltisins er þóleít en á jaðarsvæðum alkalíbasalt.[8]

Lýsingarorðið basískt

Lýsingarorðið basískt er afleitt orð. Basar eru efnafræðileg andstæða sýrna. [9]

Hins vegar væri kannski "í stað hinna (...) lýsingarorða basískur – ísúr – súr (...) því réttara að nota kísilrýr (basaltískur) – kísiljafn (andesískur) – kísilríkur (ríólískur) þótt sannlega séu þau risminni." [10]

Tilvísanir

  1. ↑ Ármann Höskuldsson. „Hvernig myndast súr kvika?“ Vísindavefurinn, 26. febrúar 2008. Sótt 20. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=7103.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 159
  3. ↑ 3,0 3,1 Hans-Ulrich Schmincke: Vulkanismus. Darmstadt 2000,22
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Ármann Höskuldsson. „Hvað er átt við með súrum, ísúrum og basískum eldgosum?“ Vísindavefurinn, 7. apríl 2008. Sótt 17. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=7331.
  5. ↑ Sigurður Steinþórsson. „Hvað er basalt?“ Vísindavefurinn, 3. október 2011. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=59291.
  6. ↑ Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004, 126
  7. ↑ T. Thordarsson, G. Larsen: Volcanism in Iceland in historical time. Volcano types, eruption styles and eruptive history. (2007) http://www.geo.mtu.edu/~raman/papers2/Thordarson%20and%20Larsen%202007%20-%20Volcanism%20in%20Iceland.pdf (pdf-skjal)
  8. ↑ Olgeir Sigmarsson, Sigurdur Steinthórsson: Origin of Icelandic basalts. A review of their petrology and geochemistry. (2007)
  9. ↑ Til gamans má skóða notkun orðsins:http://wortschatz.uni-leipzig.de/cgi-isl/isl_mixed_2011/wort_www_ny?site=208&Wort_id=8688874
  10. ↑ Sigurður Steinþórsson. „Hver er munurinn á basaltkviku og basískri kviku?“ Vísindavefurinn, 22. janúar 2013. Sótt 19. nóvember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=63840.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Basísk_kvika&oldid=1580523“