„Gjallgígur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
Reykholt (spjall | framlög)
930 breytingar
nokkrar orðalagsbreytingar
Lína 2: Lína 2:
[[Mynd:Fimmvörðuháls.jpg|thumbnail|300px|[[Eldgosið á Fimmvörðuhálsi 2010|Eldgos á Fimmvörðuhálsi 2010]] ]]
[[Mynd:Fimmvörðuháls.jpg|thumbnail|300px|[[Eldgosið á Fimmvörðuhálsi 2010|Eldgos á Fimmvörðuhálsi 2010]] ]]
[[Mynd:Kerid crater (1413320556).jpg|thumbnail|300px|Kerið]]
[[Mynd:Kerid crater (1413320556).jpg|thumbnail|300px|Kerið]]
'''Gjallgígur''' og '''klepragígur''' eru algengasta eldstöðin á Íslandi.<ref name="Ari Trausti"/> Þeir myndast í blandgosum (úr hraungosum og sprengigosum).<ref name="ismennt">http://www.ismennt.is/not/helgahe/lokaverkefni/Eldfjoll.htm Ismennt; skoðað: 30.10.2015</ref>
'''Gjallgígur''' og '''klepragígur''' eru algengastir eldstöðva á Íslandi.<ref name="Ari Trausti"/> Þeir myndast í blandgosum (úr hraungosum og sprengigosum).<ref name="ismennt">http://www.ismennt.is/not/helgahe/lokaverkefni/Eldfjoll.htm Ismennt; skoðað: 30.10.2015</ref>


Þeir liggja gjarnan í röðum, svoköllumðum gígaröðum, á gossprungum þar sem jarðeldur kemur upp bara einu sinni. Þekktasta dæmi eru gígaraðirnar á [[Lakagígar|Lakasvæði]].<ref name="Ari Trausti">Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004</ref>
Þeir liggja gjarnan í röðum, svokölluðum gígaröðum, á gossprungum þar sem jarðeldur kemur aðeins upp einu sinni. Þekktasta dæmið eru gígaraðirnar á [[Lakagígar|Lakasvæðinu]].<ref name="Ari Trausti">Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004</ref>


==Lögun==
==Lögun==
Hver gígur er frá 5-10 m á hæð og skagar yfir umhverfið sitt í fáeina tugi eða jafnvel 100-200 m. (sbr. [[Eldfell]] á [[Heimaey]]).
Hver gígur er frá því að vera 5-10 m á hæð upp í það að rísa fáeina tugi eða jafnvel 100-200 metra yfir umhverfi sitt. (sbr. [[Eldfell]] á [[Heimaey]]).


Þeir eru oftast slitróttir, þ.e. sjást sem röð af sprunguhlutum og er hver hluti jafnan hliðraður miðað við þann næsta.<ref name="Ari Trausti"/>
Gígaröðin er oftast slitrótt, þ.e. sést sem röð af sprunguhlutum og er hver hluti jafnan hliðraður miðað við þann næsta.<ref name="Ari Trausti"/>


Gjallgígur er laus í sér og fremur reglulega lagaður og er þá keila eða haugur (t.d. [[Rauðamelskúlur]]). Klepragígur sem er mjög líkur hinum er fastari fyrir og þar mynda hraunkleprarnir kleggjar og klif, enda gígarnir þá flestir ólögulegir og hnúskóttir (t.d. gígarnir hjá [[Leirhnjúkur|Leirhnjúk]] á [[Krafla|Kröflusvaeði]]). Gígarnir eru líka mjög oft skeifulaga vegna þess að hraunrennsli heldur opinni rás frá gosopinu og þar rís ekki veggur úr gjalli eða kleprum (sbr. [[Stóra-Grábrók]]). <ref name="Ari Trausti"/>
Gjallgígar eru lausir í sér og fremur reglulega lagaðir og hafa þá lögun keilu eða haugs (t.d. [[Rauðamelskúlur]]). Klepragígar, sem eru mjög líkir hinum, eru fastari fyrir og þar mynda hraunkleprarnir kleggja og klif, enda verða gígarnir flestir ólögulegir og hnúskóttir (t.d. gígarnir við [[Leirhnjúkur|Leirhnjúk]] á [[Krafla|Kröflusvæði]]). Gígarnir eru líka mjög oft skeifulaga vegna þess að hraunrennsli heldur opinni rás frá gosopinu og þar rís ekki veggur úr gjalli eða kleprum (sbr. [[Stóra-Grábrók]]). <ref name="Ari Trausti"/>


Hins vega er líka algengt að gígarnir í röðum séu einhvers kona blöndun úr báðum fyrirbærum, semsagt blanda gjall- og klepragígs.<ref name="Ari Trausti"/>
Hins vegar er líka algengt að gígarnir í röðum séu einhvers konar blanda af báðum fyrirbærunum, semsagt blanda gjall- og klepragíga.<ref name="Ari Trausti"/>


==Gos==
==Gos==
[[Basalt]] er efnið sem kemur upp í sprungugosum gjalla- og klepragíga. Og það þarf líka að vera eitthvað seigari og þróaðri tegund til þess að leiða einmitt til myndunar slíkra gíga. Mest þunnfljótandi og frumstæða basaltið á hinn bóginn, leiðir til myndunnar [[Eldborg|eldborga]] eða [[Dyngja|dyngja]].<ref name="Ari Trausti"/>
Efnið sem kemur upp í sprungugosum gjall- og klepragíga er [[basalt]].En til þess að einmitt slíkir gígar myndist þarf basaltið að vera af nokkru seigari og þróaðri tegund en mest þunnfljótandi og frumstæðasta basaltið, sem leiðir til myndunar [[Eldborg|eldborga]] eða [[Dyngja|dyngja]].<ref name="Ari Trausti"/>


Eldgosið atast með mestum krafti fyrstu klukkustundirnar eða dagana. Misháir [[Kvikustrókur|kvikustrókar]] standa þá upp úr [[Gossprunga|gossprungunum]]. Algengt hæð kvikustrókanna er 50-100 m, enn þeir geta líka verið allt upp í 1.000 m háir. Því aflmeiri - og það snýst ekki sýst um [[Gas|gas]]innihald hér – sem strókurinn er, þeim mun meira af [[Gjóska|gjósku]] sáldrast úr honum. <ref name="Ari Trausti"/>
Eldgosið atast með mestum krafti fyrstu klukkustundirnar eða dagana. Misháir [[Kvikustrókur|kvikustrókar]] standa þá upp úr [[Gossprunga|gossprungunum]]. Algeng hæð kvikustrókanna er 50-100 m, en þeir geta líka verið allt upp í 1000 m háir. Því aflmeiri - og hér er ekki síst átt við [[Gas|gas]]innihald – sem strókurinn er, þeim mun meira af [[Gjóska|gjósku]] sáldrast úr honum. <ref name="Ari Trausti"/>


Í flestum tilvikum dregst gosvirknin fljótlega nokkuð saman. Kvikan gusast upp í aðgreindum strókum og grófa efnið úr þeim sest til utan um hvern strók, ná að festast saman og byggir upp gígveggi og -rima úr hálfbráðnum efni.<ref name="Ari Trausti"/> Og svo er gígurinn byggður upp á meðan gosið er í gangi. Á gígveggjunum eru líka skörð sem [[Hraun|hraunið]] rennur út um.<ref name="ismennt"/>
Í flestum tilvikum dregst gosvirknin fljótlega nokkuð saman. Kvikan gusast upp í aðgreindum strókum og grófa efnið úr þeim sest til utan um hvern strók, nær að loða saman og byggir upp gígveggi og -rima úr hálfbráðnu efni.<ref name="Ari Trausti"/> *Svoleiðis byggist gígurinn upp á meðan gosið er í gangi. Í gígveggjunum eru líka skörð sem [[Hraun|hraunið]] rennur út um.<ref name="ismennt"/>


==Kerið í Grímsnesi==
==Kerið í Grímsnesi==
Það var hugsað í frekar langan tíma að [[Kerið]] í Grímsnesi myndi vera [[Sprengigígur|sprengigígur]] en svo er ekki eins og hefur komið í ljós.
Alllengi var talið að [[Kerið]] í Grímsnesi væri [[Sprengigígur|sprengigígur]] en komið hefur komið ljós að svo er ekki.


Kerið er gjallgígur sem nær niður að [[Grunnvatn|grunnvatnið]]. Á gígveggnum innan má sjá hraunslétturnar sem runnið hafa saman í lög og linsur.<ref name="visinda">http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5681 Vísindavefurinn; skoðað: 30.10.2015</ref>
Kerið er gjallgígur sem nær niður að [[Grunnvatn|grunnvatnsborði]]. Á gígveggnum innanverðum má sjá hraunsletturnar sem runnið hafa saman í lög og linsur.<ref name="visinda">http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5681 Vísindavefurinn; skoðað: 30.10.2015</ref>


Kerið er 5000-6000 ára gamalt.<ref name="visinda"/> Á þessum tíma getur grunnsvatnsborðið á þessum stað einfaldlega hafa verið lægra en núna.
Kerið er 5000-6000 ára gamalt.<ref name="visinda"/> Á þeim tíma gæti grunnsvatnsborðið á þessum stað einfaldlega hafa verið lægra en núna.
{{CommonsCat|Spatter cones|Gjallgígum}}
{{CommonsCat|Spatter cones|Gjallgígum}}


Útgáfa síðunnar 12. febrúar 2018 kl. 13:39

Eldgos á Fimmvörðuhálsi 2010
Kerið

Gjallgígur og klepragígur eru algengastir eldstöðva á Íslandi.[1] Þeir myndast í blandgosum (úr hraungosum og sprengigosum).[2]

Þeir liggja gjarnan í röðum, svokölluðum gígaröðum, á gossprungum þar sem jarðeldur kemur aðeins upp einu sinni. Þekktasta dæmið eru gígaraðirnar á Lakasvæðinu.[1]

Lögun

Hver gígur er frá því að vera 5-10 m á hæð upp í það að rísa fáeina tugi eða jafnvel 100-200 metra yfir umhverfi sitt. (sbr. Eldfell á Heimaey).

Gígaröðin er oftast slitrótt, þ.e. sést sem röð af sprunguhlutum og er hver hluti jafnan hliðraður miðað við þann næsta.[1]

Gjallgígar eru lausir í sér og fremur reglulega lagaðir og hafa þá lögun keilu eða haugs (t.d. Rauðamelskúlur). Klepragígar, sem eru mjög líkir hinum, eru fastari fyrir og þar mynda hraunkleprarnir kleggja og klif, enda verða gígarnir flestir ólögulegir og hnúskóttir (t.d. gígarnir við Leirhnjúk á Kröflusvæði). Gígarnir eru líka mjög oft skeifulaga vegna þess að hraunrennsli heldur opinni rás frá gosopinu og þar rís ekki veggur úr gjalli eða kleprum (sbr. Stóra-Grábrók). [1]

Hins vegar er líka algengt að gígarnir í röðum séu einhvers konar blanda af báðum fyrirbærunum, semsagt blanda gjall- og klepragíga.[1]

Gos

Efnið sem kemur upp í sprungugosum gjall- og klepragíga er basalt.En til þess að einmitt slíkir gígar myndist þarf basaltið að vera af nokkru seigari og þróaðri tegund en mest þunnfljótandi og frumstæðasta basaltið, sem leiðir til myndunar eldborga eða dyngja.[1]

Eldgosið atast með mestum krafti fyrstu klukkustundirnar eða dagana. Misháir kvikustrókar standa þá upp úr gossprungunum. Algeng hæð kvikustrókanna er 50-100 m, en þeir geta líka verið allt upp í 1000 m háir. Því aflmeiri - og hér er ekki síst átt við gasinnihald – sem strókurinn er, þeim mun meira af gjósku sáldrast úr honum. [1]

Í flestum tilvikum dregst gosvirknin fljótlega nokkuð saman. Kvikan gusast upp í aðgreindum strókum og grófa efnið úr þeim sest til utan um hvern strók, nær að loða saman og byggir upp gígveggi og -rima úr hálfbráðnu efni.[1] *Svoleiðis byggist gígurinn upp á meðan gosið er í gangi. Í gígveggjunum eru líka skörð sem hraunið rennur út um.[2]

Kerið í Grímsnesi

Alllengi var talið að Kerið í Grímsnesi væri sprengigígur en komið hefur komið ljós að svo er ekki.

Kerið er gjallgígur sem nær niður að grunnvatnsborði. Á gígveggnum innanverðum má sjá hraunsletturnar sem runnið hafa saman í lög og linsur.[3]

Kerið er 5000-6000 ára gamalt.[3] Á þeim tíma gæti grunnsvatnsborðið á þessum stað einfaldlega hafa verið lægra en núna.

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Gjallgígum.

Tilvísanir

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Ari Trausti Guðmundsson, Ragnar Th. Sigurðsson: Íslenskur jarðfræðilykill. Reykjavík, Mál og Menning, 2004
  2. ↑ 2,0 2,1 http://www.ismennt.is/not/helgahe/lokaverkefni/Eldfjoll.htm Ismennt; skoðað: 30.10.2015
  3. ↑ 3,0 3,1 http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5681 Vísindavefurinn; skoðað: 30.10.2015

Tengt efni

Haugur úr gjalli við Leirhnjúk
Gjall
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Gjallgígur&oldid=1580506“