„Köngulær“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip
nokkrar orðalagsbreytingar
Lína 19: Lína 19:
}}
}}
<onlyinclude>
<onlyinclude>
'''Köngulær''' ([[fræðiheiti]] ''Araneae'') er ættbálkur [[áttfætlur|áttfættra]], hrygg- og vænglausra dýra sem búa til [[silki]]. Allar kóngulær eru eitraðar, nema einn flokkur sem kallast [[netjukóngulær]]. Margar köngulóategundir veiða með því að búa til [[Kóngulóarvefur|vefi]] eða gildrur til höfuðs skordýrum.
'''Köngulær''' ([[fræðiheiti]] ''Araneae'') er ættbálkur [[áttfætlur|áttfættra]], hrygg- og vænglausra dýra sem búa til [[silki]]. Allar kóngulær framleiða eitur, nema ein ætt sem kallast [[netjukóngulær|netjuköngulær]]. Margar köngulóategundir veiða með því að búa til [[Kóngulóarvefur|vefi]] eða gildrur til höfuðs skordýrum.
</onlyinclude>
</onlyinclude>
== Útlit og uppbygging ==
== Útlit og uppbygging ==
Ólíkt [[skordýr]]um hafa köngulær líkt og aðrar áttfætlur tvískiptan búk. Höfuð og frambolur eru samvaxin í það sem kallast höfuðbolur, en ekki aðskilin með skoru eins og hjá skordýrum. Þar eru meginlíffæri staðsett, svo sem heilinn. Í afturbolnum (latína: ''abdomen''; sem þýðir kviður) er að finna meltingarfærin, öndunarfæri og hjarta; [[spunavarta]]n er einnig staðsett utan á honum. Ytri stoðgrind kóngulóa kallast hamur og er búin til úr efni sem nefnist [[kítín]] og er loðinn. Kóngulær eru [[Hamskiptir|hamskiptar]], sem þýðir að reglulega þurfa þær að yfirgefa stoðgrindina og mynda nýja því hún stækkar ekki með þeim. Stærðir eru breytilegar milli tegunda, en í flestum tilvikum er kvendýrið stærra en karlinn.
Ólíkt [[skordýr]]um en líkt og aðrar áttfætlur hafa köngulær tvískiptan búk. Höfuð og frambolur eru samvaxin í það sem kallast höfuðbolur, en ekki aðskilin með skoru eins og hjá skordýrum. Þar eru mikilvæg líffæri, svo sem heilinn. Í afturbolnum (latína: ''abdomen''; sem þýðir kviður) er að finna meltingarfærin, öndunarfæri og hjarta og [[spunavarta]]n er einnig utan á honum. Ytri stoðgrind kóngulóa kallast hamur og er búin til úr efni sem nefnist [[kítín]] og er loðinn. Kóngulær eru [[Hamskiptir|hamskiptar]], sem þýðir að þær þurfa reglulega að yfirgefa stoðgrindina og mynda nýja því hún stækkar ekki með þeim. Stærð köngulóa er breytileg eftir tegundum, en í flestum tilvikum er kvendýrið stærra en karlinn.


Fjöldi augna er oftast átta og eru augun [[einlinsa]] — en ekki eins og í mörgum skordýrum, sem eru með [[fjöllinsa]] augu. Bifhár á fótum greina loftstrauma og önnur hár virka sem bragðskynhár eða annars konar nemar. Einnig eru á kóngulónni svokallaðir [[lýrunemi|lýrunemar]] sem eru raufar á fótunum með taugaendum sem nema titring, til dæmis í vef kóngulóarinnar.
Fjöldi augna er oftast átta og eru augun [[einlinsa]] — en ekki eins og í mörgum skordýrum, sem eru með [[fjöllinsa]] augu. Bifhár á fótum greina loftstrauma og önnur hár virka sem bragðskynhár eða annars konar nemar. Einnig eru á kóngulónni svokallaðir [[lýrunemi|lýrunemar]] sem eru raufar á fótunum með taugaendum sem nema titring, til dæmis í vef kóngulóarinnar.
Lína 29: Lína 29:


== Silkið ==
== Silkið ==
Silkið er notað af köngulóm á margan hátt, meðal annars nota þær það til að spinna vef sem þær veiða í og kallast slíkar köngulær [[vefkönguló|vefköngulær]]. Aðrar, og vefköngulær margar hverjar reyndar líka, nota hann til að ferðast á milli staða og kallast [[förukönguló|föruköngulær]]. Köngulær nota líka silkið til að geyma bráð sína í. Þær vefja bráðina inn í sekk og sprauta svo [[ensím|meltingarensímum]] inn í hann. Síðan sjúga köngulærnar innan úr sekknum. Köngulóarsilki er með sterkustu efnum í heimi, og er tíu sinnum sterkara en stál. Burðargeta eins fermetra er um 240.000 tonn. Silkið er líka það sem gerir þeim kleift að skríða upp veggi. Vegna styrkleika silkis köngulóa (margfalt sterkara en silkið fengið frá [[silkiormum]]) hafa menn lengi reynt að herma eftir uppbyggingu þess. [[Nexia Biotech Ltd.]] tókst, með því að flytja gen úr köngulóm yfir í erfðaefni geita, fá geiturnar til að framleiða próteininn sem þarf til að smíða vefinn. Þótt svo að þeim hafi tekist að vinna próteininn úr mjólkinni eiga þeir eftir að finna út hvernig á að „púsla“ þessu saman. Takist þeim það geta þeir framleitt afar sterkt lín sem hægt væri að nota í föt í staðin fyrir [[nælon]] og [[kevlar]] (efnið notað í [[skotheld vesti]]).
Köngulær framleiða silki og nota það á margan hátt, meðal annars til að spinna vef sem þær veiða í og kallast slíkar köngulær [[vefkönguló|vefköngulær]]. Aðrar köngulær, og vefköngulær margar hverjar reyndar líka, nota hann til að ferðast á milli staða og kallast [[förukönguló|föruköngulær]]. Köngulær nota líka silkið til að geyma bráð sína í. Þær vefja bráðina inn í sekk og sprauta svo [[ensím|meltingarensímum]] inn í hann. Síðan sjúga köngulærnar innan úr sekknum. Köngulóarsilki er með sterkustu efnum í heimi, og hefur tíu sinnum meira togþol en stál. Burðargeta eins fermetra væri um 240.000 tonn. Silkið er líka það sem gerir þeim kleift að skríða upp veggi. Vegna styrkleika silkis köngulóa (sem er margfalt sterkara en silki frá [[silkiormum]]) hafa menn lengi reynt að herma eftir uppbyggingu þess.ókst, Með því að flytja gen úr köngulóm yfir í erfðaefni geita tókst [[Nexia Biotech Ltd.]] tað fá geiturnar til að framleiða próteinin sem þarf til að smíða vefinn. Þótt tekist hafi að vinna próteinin úr mjólkinni er enn eftir að finna út hvernig á að „púsla“ þessu saman. Takist það verður hægt að framleiða afar sterkt lín sem hægt væri að nota í föt í staðin fyrir [[nælon]] og [[kevlar]] (efnið sem notað er í [[skotheld vesti]]).


== Tengt efni ==
== Tengt efni ==

Útgáfa síðunnar 21. janúar 2018 kl. 11:34

Köngulær
Úlfakönguló
Úlfakönguló
Vísindaleg flokkun
Ríki: Dýraríki (Animalia)
Fylking: Liðdýr (Arthropoda)
Flokkur: Áttfætlur (Arachnida)
Ættbálkur: Köngulær (Araneae)
Clerck, 1757
Fjölbreytni
111 ættir, 40.000 tegundir
Undirættbálkar

Mesothelae
Mygalomorphae
Eiginlegar köngulær (Araneomorphae)
 Sjá köngulóaættir

Köngulær (fræðiheiti Araneae) er ættbálkur áttfættra, hrygg- og vænglausra dýra sem búa til silki. Allar kóngulær framleiða eitur, nema ein ætt sem kallast netjuköngulær. Margar köngulóategundir veiða með því að búa til vefi eða gildrur til höfuðs skordýrum.

Útlit og uppbygging

Ólíkt skordýrum en líkt og aðrar áttfætlur hafa köngulær tvískiptan búk. Höfuð og frambolur eru samvaxin í það sem kallast höfuðbolur, en ekki aðskilin með skoru eins og hjá skordýrum. Þar eru mikilvæg líffæri, svo sem heilinn. Í afturbolnum (latína: abdomen; sem þýðir kviður) er að finna meltingarfærin, öndunarfæri og hjarta og spunavartan er einnig utan á honum. Ytri stoðgrind kóngulóa kallast hamur og er búin til úr efni sem nefnist kítín og er loðinn. Kóngulær eru hamskiptar, sem þýðir að þær þurfa reglulega að yfirgefa stoðgrindina og mynda nýja því hún stækkar ekki með þeim. Stærð köngulóa er breytileg eftir tegundum, en í flestum tilvikum er kvendýrið stærra en karlinn.

Fjöldi augna er oftast átta og eru augun einlinsa — en ekki eins og í mörgum skordýrum, sem eru með fjöllinsa augu. Bifhár á fótum greina loftstrauma og önnur hár virka sem bragðskynhár eða annars konar nemar. Einnig eru á kóngulónni svokallaðir lýrunemar sem eru raufar á fótunum með taugaendum sem nema titring, til dæmis í vef kóngulóarinnar.

Köngulær hafa opið æðakerfi, sem þýðir að blóð rennur á milli æða og í sérstök hólf í stað þess að fylgja föstu æðakerfi.

Silkið

Köngulær framleiða silki og nota það á margan hátt, meðal annars til að spinna vef sem þær veiða í og kallast slíkar köngulær vefköngulær. Aðrar köngulær, og vefköngulær margar hverjar reyndar líka, nota hann til að ferðast á milli staða og kallast föruköngulær. Köngulær nota líka silkið til að geyma bráð sína í. Þær vefja bráðina inn í sekk og sprauta svo meltingarensímum inn í hann. Síðan sjúga köngulærnar innan úr sekknum. Köngulóarsilki er með sterkustu efnum í heimi, og hefur tíu sinnum meira togþol en stál. Burðargeta eins fermetra væri um 240.000 tonn. Silkið er líka það sem gerir þeim kleift að skríða upp veggi. Vegna styrkleika silkis köngulóa (sem er margfalt sterkara en silki frá silkiormum) hafa menn lengi reynt að herma eftir uppbyggingu þess.ókst, Með því að flytja gen úr köngulóm yfir í erfðaefni geita tókst Nexia Biotech Ltd. tað fá geiturnar til að framleiða próteinin sem þarf til að smíða vefinn. Þótt tekist hafi að vinna próteinin úr mjólkinni er enn eftir að finna út hvernig á að „púsla“ þessu saman. Takist það verður hægt að framleiða afar sterkt lín sem hægt væri að nota í föt í staðin fyrir nælon og kevlar (efnið sem notað er í skotheld vesti).

Tengt efni

Tenglar

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu

erlendir