„Stigbreyting“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
Merki: Farsímabreyting Breyting frá farsímavef
HakanIST (spjall | framlög)
m Tók aftur breytingar 31.209.216.116 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Rotlink
Merki: Afturköllun
Lína 1: Lína 1:
'''Stigbreyting''' er hugtak í [[málfræði]]. Sum orð, nánast eingöngu [[lýsingarorð]] og [[atviksorð]], stigbreytast og geta þá komið fyrir í [[frumstig]]i, [[miðstig]]i og [[efsta stig]]i. Stigbreytingu skal ekki rugla saman við [[fallbeyging]]u. Strikið [[tilstrik]] ([[n-strik]], strik sem er jafnbreytt bókstafinum ''[[n]]'') er notað við upptalningu beygingarmynda.<ref name="sagnb">[http://web.archive.org/web/20110929111920/http://fraedi.is/xn--mlfri-xqa2b6e/leidbein.pdf Íslenskt mál og almenn málfræði]Þetta strik [–, tilstrik] er einnig notað til að aðgreina beygingarmyndar í upptalningu</ref>
Nein ég er hitler


== Stigbreyting lýsingarorða ==
Nein ég er hitler
Flest [[lýsingarorð]] stigbreytast, en orðmyndir geta myndast eftir '''[[frumstig]]i''', '''[[miðstig]]i''' og '''[[efsta stig]]i'''. Stigbreytingin sjálf nefnist '''[[regluleg stigbreyting|regluleg]]''' er ef stigin eru mynduð af sama [[Stofn (málfræði)|stofni]], dæmi um það er orðið ''[[wikt:is:ríkur#Íslenska|ríkur]]'' sem stibreytist ''rík''ur – ''rík''ari – ''rík''astur<ref name="sagnb"/> þar sem stofninn er ''rík-''. Miðstigið myndast af því að bæta við stofninn ''-ar-'' eða ''-r-'' og þar fyrir aftan endingum [[Veik beyging lýsingarorða|veikrar beygingar lýsingarorða]]. Á efsta stigi eru tilsvarandi viðskeyti ''-ast-'' eða ''-st-'' og þar fyrir aftan koma annaðhvort endingar [[Sterk beyging lýsingarorða|sterkrar]] eða [[Veik beyging lýsingarorða|veikrar beygingar lýsingarorða]]. Stundum verða [[hljóðavíxl]] í stofni lýsingarorða sem stigbreytast reglulega en dæmi um það er lýsingarorðið ''[[wikt:is:stór#Íslenska|stór]]'' (stigbreyting ''stór'' - ''stær''ri - ''stær''stur)<ref name="sagnb"/> og lýsingarorðið ''[[wikt:is:djúpur#Íslenska|djúpur]]'' (stigbreyting ''djúp''ur – ''dýp''ri – ''dýp''stur'').<ref name="sagnb"/>

Stigbreytingin er '''[[óregluleg stigbreyting|óregluleg]]''' ef miðstig og efsta stig myndast af öðrum stofni en frumstig eins og lýsingarorðið ''[[wikt:is:illur#Íslenska|illur]]'' (stigbreyting ''illur'' – ''verri'' – ''verstur''.<ref name="sagnb"/>

Sum lýsingarorð hafa hafa mynd í frumstigi og eru miðstigið og efsta stigið þá oftast mynduð af [[atviksorð]]um og [[forsetning]]um. Flest þessara orða gefa til kynna átt, stefnu eða röð í tíma og rúmi:
* [austur] – ''eystri'' [austari] – ''austastur''<ref name="sagnb"/><ref>{{BÍN|q=eystri|orð=eystri}}</ref>
* [aftur] – ''aftari'' – ''aftastur''<ref name="sagnb"/><ref>{{BÍN|q=aftari|orð=aftari}}</ref>
* [nær] – [nærri] – ''næstur''<ref name="sagnb"/><ref>{{BÍN|q=næstur|orð=næstur}}</ref>

Sum lýsingarorð stigbreytast ekki og eru óbeygjanleg með öllu, þessi orð enda flest á a eða i. Í stað stigbreytingar má skeyta framan við þau orðunum ''meira'' og ''mest'':
* ''hugsi''
* ''aflvana''
* ''andvaka''
* ''örgeðja''

Nokkur lýsingarorð beygjast í föllum og kynjum en ekki í stigum.
* ''nógur''
* ''miður''

=== Dæmi ===
*'''''fallegur''' maður'' ([[frumstig]]) – '''''fallegri''' maður'' ([[miðstig]]) – '''''fallegasti''' <nowiki>maður</nowiki>[[Viðskeyttur greinir|inn]]'' ([[efsta stig]])<ref name="sagnb"/>


== Stigbreyting atviksorða ==
== Stigbreyting atviksorða ==

Útgáfa síðunnar 13. desember 2017 kl. 16:57

Stigbreyting er hugtak í málfræði. Sum orð, nánast eingöngu lýsingarorð og atviksorð, stigbreytast og geta þá komið fyrir í frumstigi, miðstigi og efsta stigi. Stigbreytingu skal ekki rugla saman við fallbeygingu. Strikið tilstrik (n-strik, strik sem er jafnbreytt bókstafinum n) er notað við upptalningu beygingarmynda.[1]

Stigbreyting lýsingarorða

Flest lýsingarorð stigbreytast, en orðmyndir geta myndast eftir frumstigi, miðstigi og efsta stigi. Stigbreytingin sjálf nefnist regluleg er ef stigin eru mynduð af sama stofni, dæmi um það er orðið ríkur sem stibreytist ríkur – ríkari – ríkastur[1] þar sem stofninn er rík-. Miðstigið myndast af því að bæta við stofninn -ar- eða -r- og þar fyrir aftan endingum veikrar beygingar lýsingarorða. Á efsta stigi eru tilsvarandi viðskeyti -ast- eða -st- og þar fyrir aftan koma annaðhvort endingar sterkrar eða veikrar beygingar lýsingarorða. Stundum verða hljóðavíxl í stofni lýsingarorða sem stigbreytast reglulega en dæmi um það er lýsingarorðið stór (stigbreyting stór - stærri - stærstur)[1] og lýsingarorðið djúpur (stigbreyting djúpur – dýpri – dýpstur).[1]

Stigbreytingin er óregluleg ef miðstig og efsta stig myndast af öðrum stofni en frumstig eins og lýsingarorðið illur (stigbreyting illurverriverstur.[1]

Sum lýsingarorð hafa hafa mynd í frumstigi og eru miðstigið og efsta stigið þá oftast mynduð af atviksorðum og forsetningum. Flest þessara orða gefa til kynna átt, stefnu eða röð í tíma og rúmi:

  • [austur] – eystri [austari] – austastur[1][2]
  • [aftur] – aftariaftastur[1][3]
  • [nær] – [nærri] – næstur[1][4]

Sum lýsingarorð stigbreytast ekki og eru óbeygjanleg með öllu, þessi orð enda flest á a eða i. Í stað stigbreytingar má skeyta framan við þau orðunum meira og mest:

  • hugsi
  • aflvana
  • andvaka
  • örgeðja

Nokkur lýsingarorð beygjast í föllum og kynjum en ekki í stigum.

  • nógur
  • miður

Dæmi

Stigbreyting atviksorða

Flest atviksorð stigbreytast.

Dæmi

  • Honum gekk vel. (fs.) ↔ Honum gekk betur. (ms.) ↔ Honum gekk best. (e.s.)
  • Stelpan gekk hratt. (fs.) ↔ Stelpan gekk hraðar. (ms.) ↔ Stelpan gekk hraðast. (e.s.)
  • Krakkinn hoppaði hátt. (fs.) ↔ Krakkinn hoppaði hærra. (ms.) ↔ Krakkinn hoppaði hæst. (e.s.)
  • Færum okkur aftur. (fs.) ↔ Færum okkur aftar. (ms.) ↔ Færum okkur aftast. (e.s.)
  • Þessi þáttur varir lengi. (fs.) ↔ Þessi þáttur varir lengur. (ms.) ↔ Þessi þáttur varir lengst. (e.s.)
  • Förum inn. (fs.) ↔ Förum innar. (ms.) ↔ Förum innst. (e.s.)

Tengt efni

Tenglar

  • „Hvernig stigbreytist lýsingarorðið blár?“. Vísindavefurinn.
  • „Ég heyrði því fleygt að það væri ekki málfræðilega rangt að segja "mjúkastur" og "góðastur", heldur væri þetta gömul og úrelt stigbreyting orðanna?“. Vísindavefurinn.
  • Stigbreyting Lýsingarorða Kafli um stigbreytingu lýsingarorða úr bókinni 'Íslensk beygingarfræði' eftir Colin D. Thomson.
  • Bók um íslenska málfræði

Tilvísanir

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Íslenskt mál og almenn málfræðiÞetta strik [–, tilstrik] er einnig notað til að aðgreina beygingarmyndar í upptalningu
  2. „Beyging orðsins „eystri". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  3. „Beyging orðsins „aftari". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  4. „Beyging orðsins „næstur". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
Linguistics stub.svg  Þessi málfræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.